అత ఎవ ప్రాణః॥౨౩॥ అతిదేశత్వాత్సైవ సఙ్గతిః । అథ వా అనన్తవస్తుపరత్వాదుపక్రమోపసంహారయోరస్త్వాకాశవాక్యం బ్రహ్మపరమ్, అత్ర తు బ్రహ్మాసాధారణధర్మపరోపక్రమోపసంహారాదర్శనాన్న బ్రహ్మపరతేతి సఙ్గతిః । అథవా ఆకాశవాక్యానన్తర్యాత్ప్రాణవాక్యస్యేతి సఙ్గతయః । విషయప్రదర్శకభాష్య ఉద్గీథ ఇత్యుక్తం తదుద్గీథప్రకరణే ప్రాసఙ్గికం ప్రస్తావోపాసనమితి కథయితుమిత్యాహ —

ఉద్గీథేతి ।

పురస్తాద్ధి “పరోవరీయాసముద్గీథముపాస్త’’ ఇత్యుక్తం, ‘‘పరస్తాచ్చాథాతః శౌల్క ఉద్గీథ’’ ఇతి , అతః ప్రస్తావవాక్యం యద్యపి విషయః, తథాపి ప్రకరణశుద్ధ్యర్థముద్గీథగ్రహణమిత్యర్థః ।

శ్లోకస్య పూర్వార్ధం వ్యాచష్టే —

బ్రహ్మణో వేతి ।

నహ్యాకాశాద్వాయూదయః ప్రత్యక్షాదియోగ్యః, అతో వాక్యశేషాద్వ్యక్తో బ్రహ్మనిర్ణయః ।

ఉత్తరార్ధం వివృణॊతి —

ఇహ త్విత్యాదినా ।

ఇహ సర్వాణి హ వేతి వాక్యే ఇత్యర్థః । భోగప్రత్యాసత్తేరిన్ద్రియాణాం భూతసారత్వం తతః పధానేన సర్వభూతలక్షణయా భూతోత్పత్తిలయౌ వాయావితి ప్రత్యక్షానుగృహీతయా శ్రుత్యోక్తం తస్యాః సంవాదలబ్ధబలాయా బలాత్సర్వాణీతి వాక్యం వాయువికారపరం వ్యాఖ్యేయమితి । ‘‘కతమా దేవతోద్గీథమన్వాయత్తేత్యాదిత్య ఇతి హోవాచ కతమా ప్రతిహారమిత్యన్నమితి‘‘ దేవతే అభిహితే ।

కార్యకారణసంఘాతరూపే ఇతి ।

శరీరిణ్యావిత్యర్థః । అన్నమపి తదభిమానిదేవతా । స్వత ఎవ నిశ్చాయకత్వాత్స్వవిషయజ్ఞానోత్పాదే మానాన్తరం నాపేక్షతే, నిశ్చయపూర్వకత్వాద్వ్యవహారస్య స్వవిషయవ్యవహారే నాపేక్షతే, అసంవాదినో వాక్యస్య స్వవిషయే నాదార్ఢ్యం రూప ఇవ చక్షుషః త్వగిన్ద్రియ సంవాదినో న దార్ఢ్యం చక్షుష ఇవ ద్రవ్యే ఇతి । యేన ప్రమాణానాం సంవాదవిసంవాదావప్రయోజకౌ తేన । యదా వై పురుష ఇతి వాక్యాదిన్ద్రియమాత్రస్య సుప్తిసమయే వాయువికారే సంవేశనోద్గమనే భవేతామ్, నత్వేతావతా సర్వభూతోత్పత్తిలయౌ తదాశ్రయౌ యోజయితుం శక్యౌ; తయోస్తత్ర వాక్యే ప్రతీత్యభావాత్ ।

అథ పునరిన్ద్రియసారత్వాత్సర్వభూతలక్షణా, తత్రాహ —

ప్రతీతౌ వేతి ।

నను కథం బ్రహ్మైవ భవేద్యావతా సుప్తౌ వాయువికారే లయః ప్రమాణాన్తరసిద్ధ, తత్రాహ —

నచేతి ।

ఇన్ద్రియమాత్రలయః ప్రమాణాన్తరదృష్టో, న భూతలయస్తేనాకాశవాక్యవద్ ‘యదా వై’ ఇతి వాక్యేఽపి యది సర్వభూతలయః ప్రతీయేత, తర్హి వాక్యశేషాద్ బ్రహ్మనిర్ణయ ఇత్యర్థః । ఎవం తావత్స్వాపవాక్యస్య భూతలయపరత్వమాశ్రిత్య తదనుసారేణ సర్వాణి హ వేతి వాక్యం వాయువికారే సర్వభూతలయం వక్తీతి శఙ్కా నిరస్తా ।

ఇదానీం తస్య యథాశ్రుతేన్ద్రియలయమాత్రపరత్వమాశ్రిత్య తదనురోధేనేదమపీన్ద్రియలయపరం వ్యాఖ్యాయతే , తథాచ న బ్రహ్మలిఙ్గసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ —

న చ మానాన్తరేతి ।

సర్వభూతసంవేశనస్య వాయ్వాశ్రయత్వయోజనాయాముక్తం దూషణమిన్ద్రియమాత్రలయపరత్వయోజనాయామపి సంచారయతి —

స్వతఃసిద్ధేతి ।

నను వాక్యభేదమభ్యుపేత్య సంవాదివాక్యబలాదితరసఙ్కోచం న వదామోఽపి త్వేకవాక్యతామత ఆహ —

నచాస్యేతి ।

‘యదా వై పురుష’  ఇత్యస్య సంవర్గవిద్యాగతత్వాత్ సర్వాణి హ వేత్యస్యోద్గీథవిద్యాగతత్వాదిత్యర్థః ।

అభ్యుపేత్యాహ —

ఎకవాక్యతాయాం వేతి ।

నన్వేకవాక్యత్వే కుతో వినిగమనా యతస్తద్ బ్రహ్మపరం, న పునరిదమిన్ద్రియమాత్రలయపరమిత్యత ఆహ —

ఇన్ద్రియేతి ।

అవయుత్యవాదః — ఎకదేశస్య విభజ్య కథనమ్ । సర్వోత్పత్తిలయౌ హి సర్వాణి హ వేత్యత్ర ప్రతీతౌ । తత్రత్యసర్వశబ్దానురోధేన ఇన్ద్రియమాత్రోత్పత్తిలయకథనమేకదేశానువాదత్వేన ఘటిష్యతే॥ ఎకం వృణీత ఇత్యాదావర్షేయవరణే సర్వత్రాపూర్వత్వాద్విధిమాశఙ్క్య వర్తమానాపదేశత్వాద్విధిః కల్ప్యః । సర్వత్ర చ తత్కల్పనే సకృచ్ఛ్రుతస్య ‘ న చతురో వృణీత’ ఇత్యాద్యర్థవాదస్య ప్రతివిధ్యావృత్తిః స్యాత్, సా మా భూదిత్యేకత్ర విధికల్పనా తత్రాపి త్రీన్ వృణీత ఇత్యత్రేవ । తథా సతి హి శతే పఞ్చాశదితివద్ ద్వౌ వృణీత ఇత్యాద్యన్తర్భావాదనువాదః స్యాదితి షష్ఠే (జై.సూ.అ.౬.పా.౧.సూ.౪౩) రాద్ధాన్తితమేవమత్రాపీత్యర్థః ।

చిన్తాప్రయోజనమాహ —

తస్మాదితి ।

భాష్యే — వాక్యశేషశబ్దః ఎకవాక్యత్వపరః ।

ఇహహి స్వవాక్యే బ్రహ్మలిఙ్గం దృశ్యతే, అన్నాదిత్యసన్నిధానం వాక్యాన్తరసాపేక్షమతః స్వవాక్యస్థలిఙ్గం ప్రబలమితి భాష్యార్థమాహ —

వాక్యాదితి ।

వాక్యస్య సన్నిధానాదత్ర ప్రాబల్యం నిరూప్యత ఇతి న భ్రమితవ్యమ్; అత్ర బ్రహ్మవాచిపదాభావేన వాక్యత్వాభావాత్ । ‘కతమా సా దేవతేతి’ చేతనవాచిదేవతాశబ్దోపక్రమాత్ సైషా దేవతేత్యుపసంహారాచ్చ చేతనపరం వాక్యం న వాయువికారపరమ్ । అథ ప్రాణాభిమానినీ దేవతా లక్ష్యేత, తర్హి తవాపి సమః శ్రుతిత్యాగః, మమ తు వాక్యశేషః సాక్షీత్యభ్యుచ్చయః॥ చాక్రాయణః కిల ఋషిర్ధనాయ రాజ్ఞో యజ్ఞమభిగమ్య జ్ఞానవైభవమాత్మనః ప్రకటయితుకామః ప్రస్తోతారమువాచ హే ప్రస్తోత, యా దేవతా ప్రస్తావమన్వాయత్తా తాం చేదవిద్వాన్ మమ విదుషః సన్నిధౌ ప్రస్తోష్యసి మూర్ధా తే విపతిష్యతీతి । స భీతః పప్రచ్ఛ కతమా సేతి, ప్రత్యుక్తిః ప్రాణ ఇతి । ప్రాణమభిలక్ష్య సంవిశాన్తి లయకాలే , ఉత్పత్తికాలే ఉజ్జిహతే ఉద్గచ్ఛన్తి । ఇతి నవమం ప్రాణాధికరణమ్॥