జ్యోతిశ్చరణాభిధానాత్ ।
ఇదమామనన్తి - “అథ యదతః పరో దివో జ్యోతిర్దీప్యతే విశ్వతఃపృష్ఠేషు సర్వతః పృష్ఠేష్వనుత్తమేషూత్తమేషు లోకేష్విదం వావ తద్యదిదమస్మిన్నన్తఃపురుషే జ్యోతిః”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౩ । ౭) ఇతి ।
యజ్జ్యోతిరతో దివో ద్యులోకాత్పరం దీప్యతే ప్రకాశతే విశ్వతఃపృష్ఠేషు విశ్వేషాముపరి । అసఙ్కుచద్వృత్తిరయం విశ్వశబ్దోఽనవయవత్వేన సంసారమణ్డలం బ్రూత ఇతి దర్శయితుమాహ -
సర్వతఃపృష్ఠేషూత్తమేషు ।
న చేదముత్తమమాత్రమపితు సర్వోత్తమమిత్యాహ -
అనుత్తమేషు
నాస్త్యేభ్యోఽన్య ఉత్తమ ఇత్యర్థః । “ఇదం వావ తద్యదిదమస్మిన్పురుషేఽన్తర్జ్యోతిః”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౩ । ౭) త్వగ్రాహ్యేణ శారీరేణోష్మణా, శ్రోత్రగ్రాహ్యేణ చ పిహితకర్ణేన పుంసా ఘోషేణ లిఙ్గేనానుమీయతే । తత్ర శారీరస్యోష్మణస్త్వచా దర్శనం దృష్టిః, ఘోషస్య చ శ్రవణం శ్రుతిః, తయోశ్చ దృష్టిశ్రుతీ జ్యోతిష ఎవ, తల్లిఙ్గేన తదనుమానాదితి । అత్ర సంశయః - కిం జ్యోతిఃశబ్దః తేజ ఉత బ్రహ్మేతి । కిం తావత్ప్రాప్తం, తేజ ఇతి । కుతః, గౌణముఖ్యగ్రహణవిషయే ముఖ్యగ్రహణస్య “ఔత్సర్గికత్వాద్వాక్యస్థతేజోలిఙ్గోపలమ్భనాత్ । వాక్యాన్తరేణానియమాత్తదర్థాప్రతిసన్ధితః” ॥ బలవద్బాధకోపనిపాతేన ఖల్వాకాశప్రాణశబ్దౌ ముఖ్యార్థత్వాత్ప్రచ్యావ్యాన్యత్ర ప్రతిష్ఠాపితౌ । తదిహ జ్యోతిష్పదస్య ముఖ్యతేజోవచనత్వే బాధకస్తావత్స్వవాక్యశేషో నాస్తి । ప్రత్యుత తేజోలిఙ్గమేవ “దీప్యతే” ఇతి । కోక్షేయజ్యోతిఃసారూప్యం చ చక్షుష్యో రూపవాన్ శ్రుతో విశ్రుతో భవతీత్యల్పఫలత్వం చ స్వవాక్యే శ్రూయతే । న జాతు జ్వలనాపరనామా దీప్తిర్వినా తేజో బ్రహ్మణి సమ్భవతి । న చ కౌక్షేయజ్యోతిఃసారూప్యమృతే బాహ్యాత్తోజసో బ్రహ్మణ్యస్తి । న చౌష్ణ్యఘోషలిఙ్గదర్శనశ్రవణమౌదర్యాత్తేజసోఽన్యత్ర బ్రహ్మణ్యుపపద్యతే । నచ మహాఫలం బ్రహ్మోపాసనమణీయసే ఫలాయ కల్పతే । ఔదర్యే తు తేజస్యధ్యస్య బాహ్యం తేజ ఉపాసనమేతత్ఫలానురూపం యుజ్యతే । తదేతత్తేజోలిఙ్గమ్ । ఎతదుపోద్బలనాయ చ నిరస్తమపి మర్యాదాధారబహుత్వముపన్యస్తం, ఇహ తన్నిరాసకారణాభావాత్ । నచ మర్యాదావత్త్వం తేజోరాశేర్న సమ్భవతి, తస్య సౌర్యాదేః సావయవత్వేన తదేకదేశమర్యాదాసమ్భవాత్తస్య చోపాస్యత్వేన విధానాత్ , బ్రహ్మణస్త్వనవయవస్యావయవోపాసనానుపపత్తేః, అవయవకల్పనాయాశ్చ సత్యాం గతావనవకల్పనాత్ । నచ “పాదోఽస్య సర్వా భూతాని త్రిపాదస్యామృతం దివి” (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౬) ఇతి బ్రహ్మప్రతిపాదకం వాక్యాన్తరం, “యదతః పరో దివో జ్యోతిః” (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౩ । ౭) శబ్దం బ్రహ్మణి వ్యవస్థాపయతీతి యుక్తమ్ । నహి సంనిధానమాత్రాద్వాక్యాన్తరేణ వాక్యాన్తరగతా శ్రుతిః శక్యా ముఖ్యార్థాచ్చ్యావయితుమ్ । నచ వాక్యాన్తరేఽధికరణత్వేన ద్యౌః శ్రుతా దివ ఇతి మర్యాదాశ్రుతౌ శక్యా ప్రత్యభిజ్ఞాతుమ్ । అపిచ వాక్యాన్తరస్యాపి బ్రహ్మార్థత్వం ప్రసాధ్యమేవ నాద్యాపి సిధ్యతి, తత్కథం తేన నియన్తుం బ్రహ్మపరతయా “యదతః పరః” ఇతి వాక్యం శక్యమ్ । తస్మాత్తేజ ఎవ జ్యోతిర్న బ్రహ్మేతి ప్రాప్తమ్ । తేజఃకథనప్రస్తావే తమఃకథనం ప్రతిపక్షోపన్యాసేన ప్రతిపక్షాన్తరే దృఢా ప్రతీతిర్భవతీత్యేతదర్థమ్ ।
చక్షుర్వృత్తేర్నిరోధకమితి ।
అర్థావరకత్వేన ।
ఆక్షేప్తాహ -
నను కార్యస్యాపీతి ।
సమాధాతైకదేశీ బ్రూతే -
అస్తు తర్హీతి ।
యత్తు తేజోఽబన్నాభ్యామసమ్పృక్తం తదత్రివృత్కృతముచ్యతే ।
ఆక్షేప్తా దూషయతి -
నేతి ।
నహి తత్క్వచిదప్యుపయుజ్యతే; సర్వాస్వర్థక్రియాసు త్రివత్కృతస్యైవోపయోగాదిత్యర్థః ।
ఎకదేశినః శఙ్కామాహ -
ఇదమేవేతి ।
ఆక్షేప్తా నిరాకరోతి -
న ।
ప్రయోజనాన్తరేతి ।
'ఎకైకాం త్రివృతం త్రివృతం కరవాణి” ఇతి తేజఃప్రభృత్యుపాసనామాత్రవిషయా శ్రుతిర్న సఙ్కోచయితుం యుక్తేత్యర్థః ।
ఎవమేకదేశిని దూషితే పరమసమాధాతా పూర్వపక్షీ బ్రూతే -
అస్తు తర్హి త్రివృత్కృతమేవేతి ।
భాగినీ యుక్తా ।
యద్యప్యాధారబహుత్వశ్రుతిర్బ్రహ్మణ్యపి కల్పితోపాధినిబన్ధనా కథఞ్చిదుపపద్యతే, తథాపి యథా కార్యే జ్యోతిష్యతిశయేనోపపద్యతే న తథాత్రేత్యత ఉక్తమ్ -
ఉపపద్యేతతరామితి ।
ప్రాకృతం
ప్రకృతేర్జాతం, కార్యమితి యావత్ । ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే - “సర్వనామప్రసిద్ధార్థం ప్రసాధ్యార్థవిఘాతకృత్ । ప్రసిద్ధ్యపేక్షి సత్పూర్వవాక్యస్థమపకర్షతి ॥ తద్బలాత్తేన నేయాని తేజోలిఙ్గాన్యపి ధ్రువమ్ । బ్రహ్మణ్యేవ ప్రధానం హి బ్రహ్మచ్ఛన్దో న తత్ర తు” ॥ ఔత్సర్గికం తావద్యదప్రసిద్ధార్థానువాదకత్వం యద్విధివిభక్తిమప్యపూర్వార్థావబోధనస్వభావాత్ప్రచ్యావయతి । యథా “యస్యాహితాగ్నేరగ్నిర్గృహాన్దహేత్” “యస్యోభయం హవిరార్తిమార్చ్ఛేత్”(తై.బ్రా. ౩.౭.౧) ఇతి । యత్ర పునస్తత్ప్రసిద్ధమన్యతో న కథఞ్చిదాప్యతే, తత్ర వచనాని త్వపూర్వత్వాదితి సర్వనామ్నః ప్రసిద్ధార్థత్వం బలాదపనీయతే । యథా “యదాగ్నేయోఽష్టాకపాలో భవతి”(తై.బ్రా. ౨౫.౧౪.౪) ఇతి । తదిహ “యదతః పరో దివో జ్యోతిః” (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౩ । ౭) ఇతి యచ్ఛబ్దసామర్థ్యాత్ ద్యుమర్యాదేనాపి జ్యోతిషా ప్రసిద్ధేన భవితవ్యమ్ । నచ తస్య ప్రమాణాన్తరతః ప్రసిద్ధిరస్తి । పూర్వవాక్యే చ ద్యుసమ్బన్ధితయా త్రిపాద్బ్రహ్మ ప్రసిద్ధమితి ప్రసిద్ధ్యపేక్షాయాం తదేవ సమ్బధ్యతే । నచ ప్రధానస్య ప్రాతిపదికార్థస్య తత్త్వేన ప్రత్యభిజ్ఞానే తద్విశేషణస్య విభక్త్యర్థస్యాన్యతామాత్రేణాన్యతా యుక్తా । ఎవం చ తద్వాక్యస్థాని తేజోలిఙ్గాన్యసమఞ్జసానీతి బ్రహ్మణ్యేవ గమయితవ్యాని, గమితాని చ భాష్యకృతా । తత్ర జ్యోతిర్బ్రహ్మవికార ఇతి జ్యోతిషా బ్రహ్మైవోపలక్ష్యతే । అథవా ప్రకాశమాత్రవచనో జ్యోతిఃశబ్దః ప్రకాశశ్చ బ్రహ్మేతి బ్రహ్మణి ముఖ్య ఇతి జ్యోతిర్బహ్మేతి సిద్ధమ్ ।
ప్రకృతహానాప్రకృతప్రక్రియే ఇతి ।
ప్రసిద్ధ్యపేక్షాయాం పూర్వవాక్యగతం ప్రకృతం సంనిహితం, అప్రసిద్ధం తు కల్ప్యం న ప్రకృతమ్ ।
అత ఎవోక్తమ్ -
కల్పయత ఇతి ।
సన్దంశన్యాయమాహ -
న కేవలమితి ।
పరస్యాపి బ్రహ్మణో నామాదిప్రతీకత్వవదితి ।
కౌక్షేయం హి జ్యోతిర్జీవభావేనానుప్రవిష్టస్య పరమాత్మనో వికారః, జీవాభావే దేహస్య శైత్యాత్ , జీవతశ్చౌష్ణ్యాజ్జ్ఞాయతే । తస్మాత్తత్ప్రతీకస్యోపాసనముపపన్నమ్ । శేషం నిగదవ్యాఖ్యాతం భాష్యమ్ ॥ ౨౪ ॥
ఛన్దోఽభిధానాన్నేతి చేన్న తథా చేతోఽర్పణనిగదాత్తథా హి దర్శనమ్ ।
పూర్వవాక్యస్య హి బ్రహ్మార్థత్వే సిద్ధే స్యాదేతదేవం, నతు తద్బ్రహ్మార్థం, అపితు గాయత్ర్యర్థమ్ । “గాయత్రీ వా ఇదం సర్వం భూతం యదిదం కిఞ్చ”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౧) ఇతి గాయత్రీం ప్రకృత్యేదం శ్రూయతే - “త్రిపాదస్యామృతం దివి” (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౬) ఇతి । నను “ఆకాశస్తల్లిఙ్గాత్” (బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౨౨) ఇత్యనేనైవ గతార్థమేతత్ । తథాహి - “తావానస్య మహిమా”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౬) ఇత్యస్యామృచి బ్రహ్మ చతుష్పాదుక్తమ్ । సైవ చ “తదేతదృచాభ్యనూక్తమ్”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౫) ఇత్యనేన సఙ్గమితార్థా బ్రహ్మలిఙ్గమ్ । ఎవం “గాయత్రీ వా ఇదం సర్వమ్”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౧) ఇత్యక్షరసంనివేశమాత్రస్య గాయత్ర్యా న సర్వత్వముపపద్యతే । నచ భూతపృథివీశరీరహృదయవాక్ప్రాణాత్మత్వం గాయత్ర్యాః స్వరూపేణ సమ్భవతి । నచ బ్రహ్మపురుషసమ్బన్ధిత్వమస్తి గాయత్ర్యాః । తస్మాద్గాయత్రీద్వారా బ్రహ్మణ ఎవోపాసనా న గాయత్ర్యా ఇతి పూర్వేణైవ గతార్థత్వాదనారమ్భణీయమేతత్ । నచ పూర్వన్యాయస్మారణే సూత్రసన్దర్భ ఎతావాన్యుక్తః । అత్రోచ్యతే - అస్త్యధికా శఙ్కా । తథాహిగాయత్రీద్వారా బ్రహ్మోపాసనేతి కోఽర్థః, గాయత్రీవికారోపాధినో బ్రహ్మణ ఉపాసనేతి । నచ తదుపాధినస్తదవచ్ఛిన్నస్య సర్వాత్మత్వం, ఉపాధేరవచ్ఛేదాత్ । నహి ఘటావచ్ఛిన్నం నభోఽనవచ్ఛిన్నం భవతి । తస్మాదస్య సర్వాత్మత్వాదికం స్తుత్యర్థం, తద్వరం గాయత్ర్యా ఎవాస్తు స్తుతిః కయాచిత్ప్రణాడ్యా । “వాగ్వై గాయత్రీ వాగ్వా ఇదం సర్వం భూతం గాయతి చ త్రాయతే చ”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౬) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । తథాచ “గాయత్రీ వా ఇదం సర్వమ్” ఇత్యుపక్రమ్య గాయత్ర్యా ఎవ హృదయాదిభిర్వ్యాఖ్యాయ చ “సైషా చతుష్పదా షడ్విధా గాయత్రీ”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౫) ఇత్యుపసంహారో గాయత్ర్యామేవ సమఞ్జసో భవతి । బ్రహ్మణి తు సర్వమేతదసమఞ్జసమితి । “యద్వై తద్బ్రహ్మ”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౭) ఇతి చ బ్రహ్మశబ్దశ్ఛన్దోవిషయ ఎవ, యథా “ఎతాం బ్రహ్మోపనిషదమ్” ఇత్యత్ర వేదోపనిషదుచ్యతే । తస్మాద్గాయత్రీఛన్దోభిధానాన్న బ్రహ్మవిషయమేతదితి ప్రాప్తమ్ ।
ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే -
న ।
కుతః,
తథా చేతోర్పణనిగదాత్ ।
గాయత్ర్యాఖ్యచ్ఛన్దోద్వారేణ గాయత్రీరూపవికారానుగతే బ్రహ్మణి చేతోర్పణం చిత్తసమాధానమనేన బ్రాహ్మణవాక్యేన నిగద్యతే । ఎతదుక్తం భవతి - న గాయత్రీ బ్రహ్మణోఽవచ్ఛేదికా, ఉత్పలస్యేవ నీలత్వం, యేన తదవచ్ఛిన్నత్వమన్యత్ర న స్యాదవచ్ఛేదకవిరహాత్ । కిన్తు యదేతద్బ్రహ్మ సర్వాత్మకం సర్వకారణం తత్స్వరూపేణాశక్యోపదేశమితి తద్వికారగాయత్రీద్వారేణోపలక్ష్యతే । గాయత్ర్యాః సర్వచ్ఛన్దోవ్యాప్త్యా చ సవనత్రయవ్యాప్త్యా చ ద్విజాతిద్వితీయజన్మజననీయతయా చ శ్రుతేర్వికారేషు మధ్యే ప్రాధాన్యేన ద్వారత్వోపపత్తేః । న చాన్యత్రోపలక్షణాభావేన నోపలక్ష్యం ప్రతీయతే । నహి కుణ్డలేనోపలక్షితం కణ్ఠరూపం కుణ్డలవియోగేఽపి పశ్చాత్ప్రతీయమానమప్రతీయమానం భవతి । తద్రూపప్రత్యాయనమాత్రోపయోగిత్వాదుపలక్షణానామనవచ్ఛేదకత్వాత్ ।
తదేవం గాయత్రీశబ్దస్య ముఖ్యార్థత్వే గాయత్ర్యా బ్రహ్మోపలక్ష్యత ఇత్యుక్తమ్ । సమ్ప్రతి తు గాయత్రీశబ్దః సఙ్ఖ్యాసామాన్యాద్గౌణ్యా వృత్త్యా బ్రహ్మణ్యేవ వర్తత ఇతి దర్శయతి -
అపర ఆహేతి ।
తథాహి - షడక్షరైః పాదైర్యథా గాయత్రీ చతుష్పదా, ఎవం బ్రహ్మాపి చతుష్పాత్ । సర్వాణి హి భూతాని స్థావరజఙ్గమాన్యస్యైకః పాదః । దివి ద్యోతనవతి చైతన్యరూపే । స్వాత్మనీతి యావత్ । త్రయః పాదాః । అథవా దివ్యాకాశే త్రయః పాదాః । తథాహి శ్రుతిః - “ఇదం వావ తద్యోఽయం బహిర్ధా పురుషాదాకాశః” (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౭) తద్ధి తస్య జాగరితస్థానమ్ । జాగ్రత్ఖల్వయం బాహ్యాన్పదార్థాన్వేద । తథా - “అయం వావ స యోఽయమన్తః పురుష ఆకాశః” (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౮) । శరీరమధ్య ఇత్యర్థః । తద్ధి తస్య స్వప్నస్థానమ్ । తథా “అయం వావ స యోఽయమన్తర్హృదయ ఆకాశః”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౯) । హృదయపుణ్డరీక ఇత్యర్థః । తద్ధి తస్య సుషుప్తిస్థానమ్ । తదేతత్ “త్రిపాదస్యామృతం దివి”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౬) ఇత్యుక్తమ్ । తదేవం చతుష్పాత్త్వసామాన్యాద్గాయత్రీశబ్దేన బ్రహ్మోచ్యత ఇతి ।
అస్మిన్పక్షే బ్రహ్మైవాభిహితిమితి ।
బ్రహ్మపరత్వాదభిహితమిత్యుక్తమ్ ॥ ౨౫ ॥
షడ్విధేతి ।
భూతపృథివీశరీరహృదయవాక్ప్రాణా ఇతి షట్ప్రకారా గాయత్ర్యాఖ్యస్య బ్రహ్మణః శ్రూయన్తే ।
పఞ్చ బ్రహ్మపురుషా ఇతి చ, హృదయసుషిషు బ్రహ్మపురుషశ్రుతిర్బ్రహ్మసమ్బన్ధితాయాం వివక్షితాయాం సమ్భవతి ।
అస్యార్థః - హృదయస్యాస్య ఖలు పఞ్చ సుషయః పఞ్చ ఛిద్రాణి । తాని చ దేవైః ప్రాణాదిభీ రక్ష్యమాణాని స్వర్గప్రాప్తిద్వారాణీతి దేవసుషయః । తథాహి - హృదయస్య యత్ప్రాఙ్ముఖం ఛిద్రం తత్స్థో యో వాయుః స ప్రాణః, తేన హి ప్రయాణకాలే సఞ్చరతే స్వర్గలోకం, స ఎవ చక్షుః, స ఎవాదిత్య ఇత్యర్థః । “ఆదిత్యో హ వై బాహ్యః ప్రాణః”(ప్ర.ఉ. ౩.౮) ఇతి శ్రుతేః । అథ యోఽస్య దక్షిణః సుషిస్తత్స్థో వాయువిశేషో వ్యానః । తత్సమ్బద్ధం శ్రోత్రం తచ్చన్ద్రమాః, “శ్రోత్రేణ సృష్టా విశశ్చన్ద్రమాశ్చ”(ఐ .ఆ. ౨.౧.౭) ఇతి శ్రుతేః । అథ యోఽస్య ప్రత్యఙ్ముఖః సుషిస్తత్స్థో వాయువిశేషోఽపానః స చ వాక్సమ్బన్ధాద్వాక్ , “వాగ్వా అగ్నిః”(శ.బ్రా. ౬.౧.౨.౨౮) ఇతి శ్రుతేః । అథ యోఽస్యోదఙ్ముఖః సుషిస్తత్స్థో వాయువిశేషః స సమానః, తత్సమ్బద్ధం మనః, తత్పర్జన్యో దేవతా । అథ యోఽస్యోర్ధ్వః సుషిస్తత్స్థో వాయువిశేషః స ఉదానః, పాదతలాదారభ్యోర్ధ్వం నయనాత్ । స వాయుస్తదాధారశ్చాకాశో దేవతా । తే వా ఎతే పఞ్చ సుషయః । తత్సమ్బద్ధాః పఞ్చ హార్దస్య బ్రహ్మణః పురుషా న గాయత్ర్యామక్షరసంనివేశమాత్రే సమ్భవన్తి, కిన్తు బ్రహ్మణ్యేవేతి ॥ ౨౬ ॥
యథా లోక ఇతి ।
యదాధారత్వం ముఖ్యం దివస్తదా కథఞ్చిన్మర్యాదా వ్యాఖ్యేయా । యో హి శ్యేనో వృక్షాగ్రే వస్తుతోఽస్తి స చ తతః పరోఽప్యస్త్యేవ । అర్వాగ్భాగాతిరిక్తమప్యపరభాగస్థస్య తస్యైవ వృక్షాత్పరతోఽవస్థానాత్ । ఎవం చ బాహ్యద్యుభాగాతిరిక్తశారీరహార్దద్యుభాగస్థస్య బ్రహ్మణో బాహ్యాత్ ద్యుభాగాత్పరతోఽవస్థానముపపన్నమ్ । యదా తు మర్యాదైవ ముఖ్యతయా ప్రాధాన్యేన వివక్షితా తదా లక్షణయాధారత్వం వ్యాఖ్యేయమ్ । యథా గఙ్గాయాం ఘోష ఇత్యత్ర సామీప్యాదితి ।
తదిదముక్తమ్ -
అపర ఆహేతి ।
అత ఎవ దివః పరమపీత్యుక్తమ్ ॥ ౨౭ ॥
జ్యోతిశ్చరణాభిధానాత్॥౨౪॥ యదిదమిత్యనుభూయమానత్వముక్తం తద్వ్యాచష్టే —
త్వగ్గ్రాహ్యేణేతి ।
తస్యైషా దృష్టిర్యత్రైతదస్మి శరీరే స్పర్శేనోష్ణిమానం విజానాతి, తస్యైషా శ్రుతిర్యత్రైతత్కర్ణావపిధాయ నినదమివ శృణోతీతి వాక్యం వ్యాచష్టే —
తత్ర శారీరస్యేతి ।
నన్వౌష్ణ్యఘోషోపలబ్ధ్యోః కథం తస్యేతి జ్యోతిః సంబన్ధనిర్దేశోఽత ఆహ —
తల్లిఙ్గేనేతి ।
ఔష్ణ్యఘోషలిఙ్గేనేత్యర్థః । గమకసంబన్ధినోర్గమ్యసంబన్దోపచార ఇత్యర్థః ।
శ్లోకం పూరయతి —
గౌణేతి ।
నన్వౌత్సర్గికోఽపి ముఖ్యసంప్రత్యయ ఆకాశప్రాణశబ్దవదపోద్యతామత ఆహ —
వాక్యస్థేతి ।
తత్రాహి వాక్యశేషస్య బ్రహ్మలిఙ్గాద్గౌణతా, అత్ర తు వాక్యే బ్రహ్మలిఙ్గం నోపలభ్యతే, ప్రత్యుత తేజోలిఙ్గమేవోపలభ్యతే, అత ఉత్సర్గోఽనపోదిత ఇత్యర్థః । అనేన సఙ్గతిరుక్తా ।
నను పూర్వత్ర గాయత్రీవాక్యే తావానస్యేతి బ్రహ్మలిఙ్గమస్త్యత ఆహ —
వాక్యాన్తరేణేతి ।
నహి వాక్యాన్తరస్థాలిఙ్గాత్స్వవాక్యస్థా శ్రుతిర్ముఖ్యార్థాత్ప్రచ్యావయితుం శక్యేత్యర్థః ।
అభ్యుపేత్య వాక్యాన్తరేణ నియమమాహ —
తదర్థేతి ।
దివి దివ ఇతి చ సప్తమీపఞ్చమీభ్యాం ప్రత్యభిజ్ఞానవిచ్ఛేదాన్న వాక్యాన్తరార్థ ఇహ గ్రాహ్య ఇత్యర్థః ।
వాక్యస్థేత్యేతద్వ్యాచష్టే —
బలవదితి ।
తేజోలిఙ్గమేవ దర్శయతి —
దీప్యత ఇత్యాదినా ।
కిముపోద్బలనాయ ఇహ తన్నిరాసేతి । నిరాసకారణం హి ప్రాప్తిః । నచాన్తస్తద్ధర్మోపదేశాత్ (బ్ర.అ.౧.పా.౧.సూ.౨౦) ఇతి నిరస్తస్యాత్ర ప్రాప్తిరిత్యర్థః ।
భవత్వేకదేశస్య మర్యాదా న సమస్తస్యేత్యాశఙ్క్యాహ —
తస్య చేతి ।
న సమస్తం తేజ ఉపాస్యం, కిం త్వవయవ ఇత్యర్థః ।
వాక్యాన్తరేణేత్యేతద్వ్యాఖ్యాతి —
న చ పాదోఽస్యేతి ।
తదర్థాప్రతిసన్ధిత ఇత్యేతద్వ్యాచష్టే —
న చ వాక్యాన్తరే ఇతి ।
అస్యైవ వ్యాఖ్యానాన్తరమాహ —
అపిచేతి ।
గాయత్ర్యాశ్ఛన్దోవచనత్వేన సన్దేహాద్వాక్యాన్తరస్య బ్రహ్మార్థత్వం సాధ్యం న సిద్ధమ్ । అప్రతిసన్ధిత ఇత్యస్యాప్యనిశ్చయాదిత్యర్థః । తేన వాక్యాన్తరేణ యదతః పర ఇతి వాక్యం బ్రహ్మపరతయా నియన్తుం కథం శక్యమితి యోజనా ।
తమో జ్యోతిరితి భాష్యే తమోగ్రహణప్రయోజనమాహ —
తేజ ఇతి ।
అర్థావకరత్వేనేతి ।
అనుద్భూతస్పర్శత్వేన తమసో నయనరశ్మినిర్గమనప్రతిబన్ధకత్వాయోగాదర్థప్రకాశనప్రతిబన్ధకత్వేన నిరోధకత్వం తమస ఇత్యర్థః । సిద్ధాన్త్యేవ పూర్వపక్షాక్షేపక ఆక్షేప్తా । ఎకదేశీ పూర్వపక్ష్యేకదేశీ । న ప్రయోజనాన్తరేతి భాష్యస్యాయమర్థః । ప్రాణికర్మనిమిత్తా సృష్టిః సప్రయోజనా తత్రాత్రివృత్కృతం తేజ ఉపాస్త్యర్థం సృష్టమితి న శక్యం వక్తుం; ప్రయోజనాన్తరప్రయుక్తస్యైవాదిత్యాదివదుపాస్యత్వసమ్భవే తస్య సృష్టిం ప్రత్యప్రయోజకత్వాద్వాజినస్యేవ దధ్యానయనం ప్రతీతి ।
తాసాం త్రివృతం త్రివృతమితి భాష్యం వ్యాచష్టే —
ఎకైకామితి ।
తేజఆదిభూతం ప్రాతి సామాన్యప్రవృత్తా త్రివృత్కరణశ్రుతిరుపాస్యమానతేజోవిషయత్వేన సంకోచయితుం న యుక్తా; తతోఽన్యత్ర నేతుమయుక్తేత్యర్థః । తేజఆదీని పరోక్షత్వసామ్యాద్దేవతాః । త్రివృతం త్రివలితమ్ ।
న వయం వాక్యాన్తరస్థలిఙ్గాత్తేజః శ్రుతిం బాధామహే, అపి తు తదుపబృంహితశ్రుత్యేత్యాహ —
సర్వనామేతి ।
ప్రసిద్ధం ప్రజ్ఞాతమ్ । ప్రసాధ్యం నాద్యాపి జ్ఞాతమ్ ।
యదా యచ్ఛబ్దః ప్రజ్ఞాతవచనస్తదా గాయత్రీవాక్యనిర్దిష్టం బ్రహ్మ పరామృశతీత్యాహ —
ప్రసిద్ధీతి ।
తద్బలాదితి ।
యచ్ఛబ్దశ్రుతిబలాదిత్యర్థః ।
తేనేతి ।
యేన పూర్వవాక్యస్థమపకర్షతి తేనేత్యర్థః ।
నను దివి దివ ఇతి రూపభేదాన్న పూర్వవాక్యస్థబ్రహ్మణ ఇహ ప్రత్యభిజ్ఞా, అతః సర్వనామ తం న పరామృశేదత ఆహ —
ప్రధానం హీతి ।
ప్రాతిపదికార్థం ఇత్యధ్యాహార్యమ్ । ప్రాతిపదికార్థో ద్యౌస్తావదుభయత్ర సమా, సా హి ప్రధానం, గుణస్తు విభక్త్యర్థః । తస్మాద్గుణే త్వన్యాయ్యకల్పనేతి విభక్తివైరూప్యం నేయమిత్యర్థః ।
యదవాది ఛన్దోభిధానాత్సన్దిగ్ధం ప్రాచి వాక్యే బ్రహ్మేతి తత్రాహ —
బ్రహ్మేతి ।
తత్ర గాయత్రీవాక్యే త్రిపాద్ బ్రహ్మ నతు చ్ఛన్ద ఇత్యర్థః । ‘‘యస్యాహితాగ్నేరగ్నిర్గృహాన్ దహేదగ్నయే క్షామవతే పురోడాశమష్టాకపాలం నిర్వపేది’’త్యత్ర దహేదితి విధివిభక్తిః ప్రసిద్ధార్థయచ్ఛబ్దోపహతా గృహదాహలక్షణనిమిత్తపరా । ఆర్చ్ఛేదితి చ విధివిభక్తిః స ఐన్ద్రం పఞ్చశరావమోదనం నిర్వపేదితి విధాస్యమాననిర్వాపనిమిత్తం హవిరార్తిమనువదతి । ఉభయం దధిపయసీ ।
వచనాని త్వితి ।
జ్యోతిష్టోమగతసోమేషు శేషభక్షో విధ్యభావాన్న విద్యత ఇతి ప్రాప్తే సర్వతః పరిహారమాశ్వినం భక్షయతి తస్మాత్సర్వా దిశః శృణోతీత్యాద్యర్థవాదా అప్రాప్తత్వాద్భక్షానువాదాయోగాద్విధాయకాని వచనానీత్యుక్తం తృతీయే । ఎవం ప్రాప్త్యభావే ప్రసిద్ధార్థత్వం సర్వనామ్నోఽపనీయత ఇతి యదాగ్నేయ ఇతి తుల్యన్యాయత్వాదుదాహృతమ్ ।
కార్యజ్యోతిరుపలక్షిత ఇతి భాష్యోక్తలక్షణాయాం సమ్బన్ధమాహ —
బ్రహ్మవికార ఇతి ।
నను వాక్యస్థజ్యోతిర్లాభే ప్రకృతహానం న దోషోత ఆహ —
ప్రసిద్ధ్యపేక్షాయామితి ।
యచ్ఛృతేర్విషయగవేషణాయాం ప్రకరణప్రాప్తమపి ప్రసిద్ధం గ్రాహ్యం, న స్వవాక్యగతమపి ప్రస్తోష్యామాణమపూర్వమ్, అప్రసిద్ధేరిత్యర్థః । శాస్త్రవశాదన్యదృష్ఠ్యాలమ్బనం ప్రతీకమ్ ।
కౌక్షేయజ్యోతిషో బ్రహ్మప్రతీకత్వే బ్రహ్మసంబన్ధమాహ —
కౌక్షేయం హీతి॥౨౪॥
న చ భూతపృథివీతి ।
ఎవం హి శ్రూయతే । ‘‘గాయత్రీ వా ఇదం సర్వం భూతం యదిదం కిం చ వాగ్వై గాయత్రీ వాగ్వా ఇదం సర్వం భూతం గాయతి చ త్రాయతే చ యా వై సా గాయత్రీ, ఇయం వావ సా యేయం పృథివీ, యా వై సా పృథివీయం వావ సా యదిదం శరీరమస్మిన్ హీమే ప్రాణాః ప్రతిష్ఠితాః, యద్వై శరీరమ్ ఇదం తద్ధృదయమస్మిన్ హి ప్రాణాః ప్రతిష్ఠితా’’ ఇతి । పృథివ్యా భూతాధారత్వాత్సర్వభూతభయగాయత్రీత్వం శరీరహృదయయోర్భూతాత్మకప్రాణాశ్రయత్వాద్గాయత్రీత్వమ్, ఎవమన్యర్థోక్తవాక్ప్రాణసహితైర్భూతాదిభిః షడ్విధా గాయత్రీతి॥
గాయత్ర్యాః సర్వచ్ఛన్ద ఇతి ।
ఎవం హి శ్రూయతే — చతురక్షరాణి ఛన్దాంస్యగ్రే సమభవన్ తేషు జగతీ సోమాహరణాయ గతా త్రీణ్యక్షరాణి హిత్వా ఆగచ్ఛత్ । ఎకం హిత్వా త్రిష్టుబాగతా । గాయత్రీ తు గత్వా తాని గలితాని చత్వార్యక్షరాణి సోమం చాహృతవతీ । తతః సాఽష్టాక్షరాఽభవత్తయైవ సవనత్రయమతన్వత యాజ్ఞికాః । మాధ్యన్దినే సవనే త్రిష్టుభా ప్రార్థితా గాయత్రీ తాముపాహ్వయత్ । సా చ గాయత్ర్యక్షరైరష్టభిః స్వీయైరేవ శిష్టైస్త్రిభిరక్షరైరేకాదశాక్షరాభవత్ । తతో జగత్యా ప్రార్థితా గాయత్రీ తాం తృతీయసవనే ఉపాహ్వయత్ । సా చ స్వీయేనైకేన ప్రాచీనైశ్చైకాదశభిరక్షరైర్ద్వాదశాక్షరాఽభవదిత్యుక్త్వోపసంహృతం । తస్మాదాహుర్గాయత్రాణి వై సర్వాణి సవనానీతి । ద్విజాతీనాం ద్వితీయజన్మజననీత్వం శ్రుతం గాయత్ర్యా బ్రాహ్మణమసృజత్, త్రిష్టుభా రాజన్యం, జగత్యా వైశ్యమ్ ఇతి॥ కేనచిదత్ర ప్రసిద్ధా త్రిపాదా గాయత్రీ న ప్రత్యభిజ్ఞాయతే; అస్యాశ్చాతుష్పాత్త్వాదిత్యుక్తమ్ । తన్న; షడక్షరైశ్చతుష్పదోప్యష్టాక్షరైస్త్రిపాత్త్వోపపత్తేరితి ।
స్వాత్మనీతి ।
యావత్ ।
త్రయః పాదా ఇతి ।
అల్పం ప్రపఞ్చం పాదమపేక్ష్య స్వరూపమపరిచ్ఛిన్నత్వాత్ త్రయః పాదా ఇతి॥
దివీతి వాక్యశేషవశాత్ త్రిపాదితి మన్త్రపదస్య వ్యాఖ్యాన్తరమాహ —
అథ వేతి ।
పద్యతే జ్ఞాయతే ఎభిస్తురీయమితి విశ్వతైజసప్రాజ్ఞాస్త్రయః పాదాః ఎతే యస్య తస్త్రిపాత్తురీయం స్వపాదద్వారా గగనేఽవస్థితమితి మన్త్రార్థః ।
నను త్రిపాద్ బ్రహ్మణః ‘‘అయం వావ స’’ ఇతి కథం భూతాకాశైక్యోపదేశోఽత ఆహ —
తద్ధీతి ।
ఉపలబ్ధిస్థానస్తుత్యర్థం బ్రహ్మత్వోక్తిరిత్యర్థః ।
బాహ్యానితి ।
శరీరాద్బహిష్ఠానితి ।
నను చతుష్పాత్త్వగుణయోగాద్గాయత్రీశబ్దో బ్రహ్మ గమయతి, కథమభిహితమితి భాష్యనిర్దేశోఽత ఆహ —
బ్రహ్మపరత్వాదితి ।
నను పూర్వత్రాపి వికారానుగతం బ్రహ్మ గాయత్రీపదేన లక్షణయా తాత్పర్యేణ గమితమతః కో విశేషః । ఉచ్యతే; గౌణే ప్రయోగేఽభిధేయగతో గుణస్తాత్పర్యాల్లభ్యతే, లక్షణాయాం తు సంబన్ధం నిమిత్తీకృత్యార్థాన్తరే తాత్పర్యమితి ।
గాయత్ర్యాఖ్యస్య బ్రహ్మణో హృది స్థితస్యోపాసనాఙ్గత్వేన ద్వారపాలానాదిగుణవిధ్యర్థం తస్య హేత్యాది వాక్యం, తదర్థతోఽనుక్రామతి —
హృదయస్యేత్యాదినా ।
ప్రాగాదిదిగ్గతా హృదయకమలసుషయో ద్వారాణి తత్స్థాః ప్రాణాదివాయవో ద్వారపాలాస్తే చ చక్షురాదికరణయుక్తా ఆదిత్యాదిదేవైరధిష్ఠితా ఇతి సముదాయార్థః ।
ప్రాణశబ్దం నిర్వక్తి —
ప్రాయణకాలే ఇతి ।
స ఆదిత్య ఇత్యనన్తరనిర్దిష్టచక్షుష ఆదిత్యత్వం నోచ్యతే కింతు ప్రాణస్యేత్యాహ —
స ఎవేతి ।
కారణమాహ —
ఆదిత్య ఇతి ।
అధిష్ఠాత్రధిష్ఠేయయోరైక్యోపచారః । శ్రోత్రద్వారా చన్ద్రమా వ్యానస్యాధిష్ఠాతా । ఎవముత్తరత్రాపి కరణద్వారా వాయ్వధిష్ఠాతృత్వం దేవతానాం ద్రష్ఠవ్యమ్ । అధఃశ్వాసస్యాఽపానస్య ముఖే వాక్సంబన్ధాద్వాక్త్వమిత్యర్థః ।
సోఽగ్నిరితి శ్రుతౌ వాచోగ్నిత్వముక్తం , తత్ర హేతుమాహ —
వాగ్వా ఇతి ।
తత్పర్జన్య ఇతి ।
పర్జన్యో వృష్ట్యాత్మకో దేవస్తన్నిమిత్తా ఆపః , తథా మనోనిమిత్తాశ్చ ; “మనసా సృష్టా ఆపశ్చ వరుణశ్చే’తి శ్రుతేః , అతో మనసః పర్జన్యోఽధిష్ఠాతా । ఉదానవాయుః ; సామాన్యాత్మకః సహాయకత్వే వర్తతే , తస్య చ వాయ్వాధార ఆకాశః పరమేశ్వరో దేవతేత్యర్థః । హార్దస్య బ్రహ్మణః పురుషాః ప్రాణాదయః ।
యదాదావుక్తం ప్రధానప్రకృత్యర్థప్రత్యభిజ్ఞానురోధేన ప్రత్యయార్థవైషమ్యం నేయమితి, తదుపదర్శకం భాష్యం వ్యాచష్టే —
యదాధారత్వమితి ।
అర్వాగ్భాగేతి ।
యదా ముఖ్యమాధారత్వం వృక్షాగ్రస్య వివక్షితం, తదా వృక్షాగ్రాత్పరతః శ్యేన ఇతి ప్రయోగే శ్యేనశబ్దో వృక్షాగ్రలగ్రశ్యేనావయవావచ్ఛిన్నావయవిలక్షక ఇత్యర్థః ।
అస్మిన్పక్షే దార్ష్టాన్తికే బ్రహ్మణః శ్యేనవదవయవాభావాద్దివ ఇతి శ్రుతిం లక్షణయా వ్యాచష్టే —
ఎవమితి ।
శక్యతే చ దృష్టాన్తేఽపి వృక్షాగ్రాదిత్యవధిశ్రుతిర్లక్షణయా నేతుమ్, అగ్రభాగాదీషదర్వాగ్భాగపరత్వేన, తదా దార్ష్టాన్తికేన సామ్యమితి । యదా త్వనౌపాధికం బ్రహ్మాకాశాస్పృష్టం వివక్షిత్వా పఞ్చమ్యేవ ముఖ్యా, తదా సప్తమీ సామీప్యసంబన్ధం లక్షయతీత్యాహ —
యదా త్వితి ।
అతఎవేతి ।
యతః సర్వమర్యాదా ముఖ్యా, అత ఎవేత్యర్థః । యా తు దివి ద్యోతనవతీతి వ్యాఖ్యా, తస్యాం నామీ వ్యాఖ్యా వికల్పాః । అతఎవ తదపరితోషాదథవేత్యుక్తమితి॥
తావానస్య మహిమేతి ।
గాయత్రీ వా ఇదం సర్వం భూతమిత్యాదినా భూతపృథివీశరీరహృదయవాక్ ప్రాణమయీ షడ్విధా చతుష్పదా గాయత్రీత్యుక్తమ్ । అస్య గాయత్ర్యనుగతస్య బ్రహ్మణస్తావాన్మహిమా విభూతిః । పరమార్థతస్త్వయం పురుషస్తతో జ్యాయాన్మహత్తరః, తదేవాహ — సర్వాణి భూతాన్యస్య పాదః । అస్య త్రిపాదమృతం దివి ద్యోతనవతి స్వాత్మన్యేవ స్థితమ్ । యథా కార్షాపణశ్చతుర్ధా విభక్త ఎకస్మాత్ పాదాత్పాదత్రయీకృతో మహాన్, ఎవం పురుషః పురుషార్థరూపః ప్రపఞ్చాన్మహానిత్యర్థః॥
తే వా ఎతే ఇతి ।
సంవర్గవిద్యాయామధిదైవమగ్నిసూర్యచన్ద్రాంభాంసి వాయౌ లీయన్తే । అధ్యాత్మం చ వాక్యచక్షుఃశ్రోత్రమనాంసి ప్రాణే సన్నియన్త ఇత్యుక్తమ్ । తే వాయునా సహ పఞ్చ ఆధ్యాత్మికేభ్యోఽన్యే । ప్రాణేన చ సహాధిదైవికేఽభ్యోఽన్యే పఞ్చ । ఎవం దశసన్తస్తత్కృతమ్ । అత్రాపి చతురయకద్యూతగతచతురఙ్కవ త్సన్తి చత్వారః పదార్థాః త్ర్యఙ్కాయవత్ త్రయః ద్వ్యఙ్కాయవద్ద్వౌ ఎకాయవదేకః । ద్యూతే చ చతురఙ్కః కృతసంజ్ఞః స చ దశాత్మకః । చతుర్ష్వఙ్కేషు త్రయోఽన్తర్భవన్తి; ఎవం సప్త త్రిషు ద్వౌ , తథా సతి నవ, ద్వయోరేకః ఇతి దశ । వాయ్వాదయోపి దశసంఖ్యత్వాదేవం కృతమ్ । సైషేతి విధేయాభిప్రాయః స్త్రీలిఙ్గనిర్దేశః । దశసంఖ్యత్వాద్విరాట్ అన్నమ్ । ‘దశాక్షరా విరాడన్న’మితి హి శ్రుతిః । కృతత్వాదన్నాదీని, కృతే హ్యన్నభూతా దశసంఖ్యాన్తర్భూతా । అతస్తామత్తీవ, అతోఽన్నాదత్వేనాపి గుణేన వాయ్వాదయ ఉపాస్యా ఇత్యర్థః । ఇతి దశమం జ్యోతిరధికరాణమ్॥