ప్రాణస్తథాఽనుగమాత్॥౨౮॥

అనేకేతి ।

అనేకేషాం లిఙ్గాన్యనేకాని చ తాని లిఙ్గని వా ప్రతిపదార్థమనేకానీత్యర్థః । తేషామేకత్వేన ప్రతిభాసమానవాక్యే సమావేశే కిం బలవత్, కిమమూని సర్వాణి సమబలాని, ఉతైకమేవ బలవత్ యదా చైలమేవ బలవత్తదా కస్య లిఙ్గనో లిఙ్గం  బలవత్, కిం బ్రహ్మణః, ఉత ప్రాణాదేరిత్యేతదత్ర చిన్త్యతే । ఎతచ్చ ప్రాక్ అతఎవ ప్రాణః(బ్ర.అ.౧.పా.౧.సూ.౮) ఇత్యత్ర న చిన్తితమ్ । తత్ర హి బ్రహ్మలిఙ్గాత్ ప్రాణశ్రుతిర్నీతా, నతు బ్రహ్మాబ్రహ్మలిఙ్గానాం బలాబలమిత్యర్థః । జ్యోతిర్వాక్యేఽపి యచ్ఛబ్దేన సమాకృష్టే బ్రహ్మణి తల్లిఙ్గం తేజోలిఙ్గాద్బలవదిత్యుక్తమ్ । న తథేహ కించిన్నిర్ణయకారణమితి తేనాప్యగతా చిన్తా, అతఎవ సఙ్గతిః । అథవా — దివి దివ ఇత్యత్ర ప్రధానప్రకృత్యర్థమనురుధ్య ప్రత్యయార్థో నీతః, ఎవమిహాపి స్వతన్త్రప్రాణాదిపదార్థభేదప్రతీతౌ తత్సాపేక్షత్వేన గుణభూతవాక్యార్థప్రతీతేర్యుక్తమన్యథాఽఽనయనమితి భిన్నోపాసనవిధ్యుపగమేన పూర్వపక్షోత్థానస్య వక్ష్యమాణత్వాత్సఙ్గతిః ।

బహూనీతి ।

బహుగ్రహణమనేకాని చ తాని లిఙ్గానీతి సంగ్రహే సమాసప్రదర్శనార్థమ్ । ఎవంచ ప్రాణాదిషు ప్రత్యేకమపి బహులిఙ్గదర్శనాద్ భూయసాం న్యాయేనాప్యనిర్ణయాత్, ఆకాశస్తల్లిఙ్గాత్ – (బ్ర.అ.౧.పా.౧.సూ.౨౨) ఇత్యనేనాప్యగతార్థత్వముక్తమ్ ।

అనన్యథాసిద్ధబ్రహ్మలిఙ్గానుసారేణేతరేషామన్యథాసిద్ధిం వదన్నన్తస్తద్ధార్మోపదేశాత్(బ్ర.అ.౧.పా.౧.సూ.౨౦) ఇత్యనేన పునరుక్తిం శఙ్కతే —

స్యాదేతదిత్యాదినా ।

దేవతాలిఙ్గస్యాన్యథాసిద్ధిమాహ —

తథాపీతి ।

శాస్త్రదృష్ట్యా తూపదేశః(బ్ర.అ.౧.పా.౧.సూ.౩౦) ఇతి సూత్రార్థం మనసి నిధాయాహ —

ఇన్ద్రస్య దేవతాయా ఇతి ।

ధ్యానజసాక్షాత్కారాభ్యుపగమో వాచస్పతేరేతత్సూత్రార్థాబోధాదితి కైశ్చిదయుక్తముక్తమ్ । యతః — అపి సంరాధనే సూత్రాచ్ఛాస్త్రార్థధ్యానజా ప్రమా । శాస్త్రదృష్టిర్మతా తాం తు వేత్తి వాచస్పతిః పరం॥

వసతః ఇతి ద్వివచనశ్రుత్యా సహోత్క్రమణాదిలిఙ్గానుగృహీతయోపాస్యభేదప్రతీతేర్న వాక్యస్య బ్రహ్మమాత్రపరత్వనిర్ణయ ఇతి వదన్ పూర్వపక్షసంభవమాహ —

అత్రోచ్యత ఇతి ।

తస్య ప్రాణస్య ప్రజ్ఞాత్మనా జీవేన సహోపాస్యత్వముక్తమిత్యర్థః ।

బ్రహ్మణి ప్రాణ ఇతి ।

స ఎష ప్రాణ ఆనన్దోఽజర ఇత్యత్ర ప్రాణశబ్దో బ్రహ్మవాచీత్యర్థః ।

భవతు పదార్థావగమపూర్వకో వాక్యార్థావగమః, తథాపి గామానయేత్యాదావివైకవాక్యతా కిం న స్యాదత ఆహ —

పదార్థానాం చేతి ।

గుణప్రధానయోగ్యపదార్థావగమే భవత్వేకవాక్యతా, ఇహతు సహోత్కామత ఇత్యాదిభిః స్వాతన్త్ర్యావగతేర్వాక్యభేద ఇత్యర్థః । హేతుః పదార్థావబోధో హి వాక్యార్థబోధే, అతఎవ స గుణః ।

ఉద్దేశ్యస్తు వాక్యార్థప్రత్యయః ప్రధానమ్, అతో న ప్రతీతైకవాక్యత్వభఙ్గ ఇతి సిద్ధాన్తయతి —

సత్యమిత్యాదినా ।

జ్ఞానశక్తిమతీ బుద్ధిః, క్రియాశక్తిమాంశ్చ ప్రాణః ।

యది ప్రత్యగాత్మోపాధీ భేదేన నిర్దిష్టౌ, నతు జీవప్రాణౌ స్వాతన్త్ర్యేణ, కథం తర్హి ప్రాణ ఎవ ప్రజ్ఞాత్మేత్యుపక్రమ్యోపాస్వేతి తయోరుపాస్యత్వనిర్దేశః, భేదేనోక్తయోర్వా కథమభేదేన నిర్దేశః, అత ఆహ —

అతఎవేతి ।

నను జీవప్రాణబ్రహ్మణాముపాస్యత్వేన యది పూర్వః పక్షః, కథం తర్హి జీవముఖ్యప్రాణలిఙ్గసూత్రావతారకపూర్వపక్షభాష్యే బ్రహ్మపరత్వనిషేధోఽత ఆహ —

బ్రహ్మవాక్యమేవేతి ।

బ్రహ్మపరత్వనియమో నిషిధ్యత ఇత్యర్థః । ఎతత్సూత్రపూర్వపక్షభాష్య ఎవ ప్రాణస్య ప్రజ్ఞాత్వముపపాదయితుం ప్రజ్ఞేత్యాదిభాష్యమ్ ।

తత్ర ప్రాణాన్తరశబ్దార్థమాహ —

ప్రాణాన్తరాణీతి ।

ముఖ్యప్రాణస్థితౌ స్థితేస్తదుత్క్రాన్తావుత్క్రాన్తేస్తత్ప్రతిష్ఠానీన్ద్రియాణి ।

ఎతత్సూత్రపూర్వపక్షోపసంహారభాష్యం — తస్మాదిహ జీవముఖ్యప్రాణయోరన్యతర ఉభౌ వా ప్రతీయేయాతాం న బ్రహ్మేతి, తదప్యుపాసనాత్రయపరతయా నయతి —

జీవేతి ।

అన్యతరత్వం ఉపక్రమమాత్రమ్ — అస్థిరమిత్యర్థః ।

నను త్రయాణాముపాసనే కథముభావితి నిర్దేశోఽత ఆహ —

బ్రహ్మ త్వితి ।

ఉభయోః ప్రాప్త్యర్థోఽయం నిర్దేశో న బ్రహ్మవ్యావృత్త్యర్థః ।

తర్హి న బ్రహ్మేతి కథమత ఆహ —

న బ్రహ్మైవేతి ।

ఎవమేతా భూతమాత్రా ఇతి వాక్యస్యార్థత ఉపాదానేన బ్రహ్మలిఙ్గస్యానన్యథాసిద్ధిప్రదర్శకం జీవముఖ్యప్రాణలిఙ్గసూత్ర(బ్ర.అ.౧.పా.౪.సూ.౧౭) సిద్ధాన్తభాష్యం దశానామిత్యాది, తద్వ్యాచష్టే పఞ్చేతి । శ్రుతౌ భూతమాత్రాశబ్దే ద్వన్ద్వసమాసః, భూతాని చ మాత్రాశ్చేతి । భూతాని పృథివ్యాదీని పఞ్చ, మాత్రాః శబ్దాదయః సూక్ష్మభూతాని చ పఞ్చేతి దశేత్యర్థః ।

ప్రజ్ఞామాత్రాణాం చేతి భాష్యే దశానామిత్యనుషఞ్జనీయం, చశబ్దాదిత్యభిప్రేత్య వ్యాచష్టే —

పఞ్చ బుద్ధీన్ద్రియాణీతి ।

పఞ్చబుద్ధయ ఇతి ।

పఞ్చేన్ద్రియజనితా బుద్ధయ ఇత్యర్థః । అత్రాపి ద్వన్ద్వ ఎవ । ప్రజ్ఞాః బుద్ధయః । మీయన్తే శబ్దాదయ ఆభిరితి మాత్రా ఇన్ద్రియాణి ।

పూర్వోత్తరవ్యాఖ్యయోః సూత్రార్థం విభజతే —

పూర్వమితి ।

ఉపాసనాత్రైవిధ్యప్రసఙ్గాదితి పూర్వత్ర వ్యాఖ్యా, అత్ర త్వేకస్యా ఉపాసనాయాస్త్రివిధత్వాద్ న వాక్యభేదే ఇతి వ్యాఖ్యేత్యర్థః । కిముపాసనాత్రయవిశిష్టం బ్రహ్మ విధీయతే, ఉత బ్రహ్మవిశిష్టముపాసనాత్రయం, కిం వా తదనువాదేన తదాశ్రితోపాసనాత్రయమితి ।

నాద్య ఇత్యాహ —

యుక్తమితి ।

న ద్వితీయ ఇత్యాహ —

వాక్యాన్తరేభ్యశ్చేతి ।

విశేషణబ్రహ్మణః సన్నిధౌ ప్రాప్తత్వాద్ న తద్విశిష్టోపాస్తివిధిరిత్యర్థః ।

తతస్తృతీయపక్షః పరిశిష్యత ఇత్యాహ —

తదనూద్యేతి ।

తం దూషయతి —

తస్య చేతి ।

బ్రహ్మానువాదేనోపాసనవిధావేకవిశేష్యావశీకారాదుపాసనానాం చ పరస్పరమసఙ్గాత్ప్రత్యుపాస్తివిధ్యావృత్త్యాపాత ఇత్యర్థః ।  — అత్ర కేచిత్ — ప్రకరణిత్వేఽపి బ్రహ్మణోఽవాన్తరవాక్యభేదేన శ్రవణాదివద్యజ్ఞాదివచ్చోపాసనాత్రయం విధేయమ్, అత ఎకవాక్యత్వేఽపి నానావాక్యత్వమవిరుద్ధమ్ । అపిచ నైవ వాక్యభేదః; ప్రాణాదిత్రితయధర్మవిశిష్టైకోపాసనవిధేః — ఇత్యాహుః । తన్న ; । యతః అగత్యాకల్ప్యోఽపూర్వత్వాద్వాక్యభేదో హి ధారణే ।  ఇహ  బ్రహ్మాతిరేకేణ నాపూర్వార్థావధారణా॥ ఉపక్రమోపసంహారైక్యాదవగతే ఎకవాక్యత్వే సర్వాత్మత్వవివక్షయా ప్రాణజీవధర్మా బ్రహ్మణి స్తుత్యర్థం నిర్దిష్టా ఇతి శక్యతే యోజయితుమ్ । సర్వాత్మత్వం చ సృష్టివాక్యసిద్ధం శక్యమనువదితుం నత్వేవముపరిధారణమన్యతః ప్రాప్తమిత్యశంక్యానువాదత్వాద్వాక్యభేదస్తత్ర కల్పితః । శ్రవణాదివిధిస్త్వనిష్ఠః, యజ్ఞాదివిధిరపూర్వత్వాద్విషమః॥ యచ్చ త్రితయధర్మవిశిష్టమేకముపాసనమితి, తదపి న; ఇహ హి కిం జీవప్రాణౌ స్వధర్మైర్విశిష్య పునస్తాభ్యాం  విశిష్టం బ్రహ్మోపాస్యమిష్యతే, ఉతారుణైకహాయనీవత్సర్వవిశేషణవిశిష్టబ్రహ్మోపాసనాం విధాయ పార్ష్ఠికో జీవప్రాణయోస్తద్ధర్మాణాం చ విశేషణవిశేష్యభావో విశిష్టవిధిసామర్థ్యాత్ప్రమీయతే ఇతి । నాద్యః; జీవప్రాణయోః స్వధర్మాన్ ప్రతి విశేష్యత్వం బ్రహ్మ ప్రతి విశేషణత్వమ్ ఇతి వైరూప్యాత్ । న చరమః; ప్రాణాదీనాం విప్రకీర్ణత్వాదేకవిశిష్టప్రతీత్యయోగాదితి॥ దివోదాసస్యాపత్యం దైవోదాసిః । ధామ గృహమ్ ।

అరున్ముఖానితి ।

రౌతి యథార్థం శబ్దయతి ఇతి రుద్ వేదాన్తవాక్యం తత్ర ముఖం  యేషాం తే రున్ముఖాః తేభ్యోఽన్యే అరున్ముఖాః । శాలావృకేభ్యః ఆరణ్యశ్వభ్యః ।

అస్తిత్వే చేతి ।

ప్రాణశబ్దవాచ్యస్య పరమాత్మనోఽస్తిత్వే, ప్రాణానాం ఇన్ద్రియాణాం । నిఃశ్రేయసం జీవనాదిపురుషార్థసిద్ధిః ।

ఎవమేవైతా ఇతి ।

పృథివ్యాదీని శబ్దాదయశ్చేన్ద్రియేషు తజ్జన్యజ్ఞానేషు చ విషయత్వేనార్పితాః । ప్రజ్ఞాః బుద్ధయః । మాత్రాః ఇన్ద్రియాణి । ప్రాణే పరమాత్మని అర్పితాని । నేమివద్విషయాః । అరవదిన్ద్రియబుద్ధయః । నాభివదాత్మా ।

తాన్వరిష్ఠ ఇతి ।

ప్రాణాః కిలాస్మాసు కః శ్రేష్ఠ ఇతి నిర్దిధారయిషవ ప్రజాపతిం జగ్ముః, స ఆహ యస్మిన్ ఉత్క్రాన్తే ఇదం శరీరం పాపిష్ఠమివ భవతి స శ్రేష్ఠ ఇతి । తథేతి వాగాదయ ఉచ్చక్రముః । తథాపి శరీరమవ్యగ్రమవర్తత ప్రాణోచ్చిక్రమిషాయాం శరీరకరణేష్వనవస్థామాప్నువత్సు తాన్ శ్రేష్ఠంమన్యాన్ చక్షురాదీన్ శ్రేష్ఠః ప్రాణ ఉవాచ । ప్రాణాపానాదిభిః పఞ్చధాత్మానం స్వం విభజ్యైతదితి క్రియావిశేషణమిత్థత్యర్థః । వాతి గచ్ఛతీతి వానం వానమేవ వాణమ్ । వా గతిగన్ధనయోః । అస్థిరం శరీరమిత్యర్థః ।

తస్మాదేతదేవేతి ।

ఉత్థాపయతి  శరీరాదికమిత్యుక్థమ్ ।

అథ యథేతి ।

అస్యా జీవలక్షణాయాః ప్రజ్ఞాయాః సంబన్ధీని  భూత్వా సర్వా సర్వాణి భూతాని తాదృశత్వేన కల్పితాని, వస్తుత ఎకం భవన్తి । అస్యా ఎకమఙ్గం ఫలరూపం చైతన్యం స్వవిషయోపాధినాఽదూదుహద్రేచితవతీ । తస్యా దుగ్ధాయాః ప్రజ్ఞాయా ఉపరి విషయత్వేన నామలక్షణం భూతమాత్రా భూతసూక్ష్మం ప్రతివిహితమ్ ।

ఉపహితచైతన్యద్వారా స్వరూపే ద్రష్టృత్వాధ్యాసమాహ —

ప్రజ్ఞయా ద్వారా వాచం సమారుహ్య వాచం కరణం ప్రతి కర్తేత్యధ్యాసమనుభూయ తయా కరణేన సర్వాణి నామాన్యాప్నోతీతి । వక్తృత్వేన కర్మేన్ద్రియప్రవృత్తిరపి చైతన్యాధీనేతి ప్రజ్ఞాదోహ ఉక్తః ।

తా వా ఇతి ।

భూతాని శబ్దాదయశ్చాధిప్రజ్ఞమ్ । ప్రజ్ఞాశబ్ద ఇన్ద్రియాణ్యప్యుపలక్షయతి॥ ఇన్ద్రియేషు తజ్జజ్ఞానేషు చ దశ ప్రజ్ఞామాత్రాః, ఇన్ద్రియతజ్జప్రజ్ఞాః అధిభూతమ్, భూతేషు గ్రాహ్యగ్రాహకయోరన్యోన్యాపేక్షత్వాత్ కల్పితత్వమతోఽద్వైతం తత్త్వమిత్యర్థః॥ ఇతి ఎకాదశం   ప్రతర్దనాధికరణమ్ ।  ఇతి శ్రీమదనుభవానన్దపూజ్యపాదశిష్యపరమహంసపరివ్రాజకాచార్యభగవదమలానన్దవిరచితే వేదాన్తకల్పతరౌ ప్రథమాధ్యాయస్య ప్రథమః పాదః॥