అథ ద్వితీయం పాదమారిప్సుః పూర్వోక్తమర్థం స్మారయతి వక్ష్యమాణోపయోగితయా -
ప్రథమే పాద ఇతి ।
ఉత్తరత్ర హి బ్రహ్మణో వ్యాపిత్వనిత్యత్వాదయః సిద్ధవద్ధేతుతయోపదేక్ష్యన్తే ।
న చైతే సాక్షాత్పూర్వముపపాదితా ఇతి కథం హేతుభావేన న శక్యా ఉపదేష్టుమిత్యత ఉక్తమ్ -
సమస్తజగత్కారణస్యేతి ।
యద్యప్యేతే న పూర్వం కణ్ఠత ఉక్తాస్తథాపి బ్రహ్మణో జగజ్జన్మాదికారణత్వోపపదానేనాధికరణసిద్ధాన్తన్యాయేనోపక్షిప్తా ఇత్యుపపన్నస్తేషాముత్తరత్ర హేతుభావేనోపన్యాస ఇత్యర్థః ।
అర్థాన్తరప్రసిద్ధానాం చేతి ।
యత్రార్థాన్తరప్రసిద్ధా ఎవాకాశప్రాణజ్యోతిరాదయో బ్రహ్మణి వ్యాఖ్యాయన్తే, తదవ్యభిచారిలిఙ్గశ్రవణాత్ । తత్ర కైవ కథా మనోమయాదీనామర్థాన్తరే ప్రసిద్ధానాం పదానాం బ్రహ్మగోచరత్వనిర్ణయం ప్రతీత్యభిప్రాయః । పూర్వపక్షాభిప్రాయం త్వగ్రే దర్శయిష్యామః ।
సర్వత్ర ప్రసిద్ధోపదేశాత్ । ఇదమామ్నాయతే । సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ ।
కుతః,
తజ్జలానితి ।
యతస్తస్మాద్బ్రహ్మణో జాయత ఇతి తజ్జం, తస్మింశ్చ లీయత ఇతి తల్లం, తస్మింశ్చానితి స్థితికాలే చేష్టత ఇతి తదనం జగత్ తస్మాత్సర్వం ఖల్విదం జగద్బ్రహ్మ । అతః కః కస్మిన్రజ్యతే కశ్చ కం ద్వేష్టీతి రాగద్వేషరహితః శాన్తః సన్నుపాసీత ।
అథ ఖలు క్రతుమయః పురుషో యథాక్రతురస్మింల్లోకే పురుషో భవతి తథేతః ప్రేత్య భవతి స క్రతుం కుర్వీత మనోమయః ప్రాణశరీర ఇత్యాది ।
తత్ర సంశయః - కిమిహ మనోమయత్వాదిభిర్ధర్మైః శారీర ఆత్మోపాస్యత్వేనోపదిశ్యతే ఆహోస్విద్బ్రహ్మేతి । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ । శారీరో జీవ ఇతి । కుతః । “క్రతుమ్” ఇత్యాదివాక్యేన విహితాం క్రతుభావనామనూద్య “సర్వమ్” ఇత్యాదివాక్యం శమగుణే విధిః । తథా చ “సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ” (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౧) ఇతి వాక్యం ప్రథమపఠితమప్యర్థాలోచనయా పరమేవ, తదర్థోపజీవిత్వాత్ । ఎవం చ సఙ్కల్పవిధిః ప్రథమో నిర్విషయః సన్నపర్యవస్యన్విషయాపేక్షః స్వయమనిర్వృత్తో న విధ్యన్తరేణోపజీవితుం శక్యః, అనుపపాదకత్వాత్ । తస్మాచ్ఛాన్తతాగుణవిధానాత్పూర్వమేవ “మనోమయః ప్రాణశరీరః”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౨) ఇత్యాదిభిర్విషయోపనాయకైః సమ్బధ్యతే । మనోమయత్వాది చ కార్యకారణసఙ్ఘాతాత్మనో జీవాత్మన ఎవ నిరూఢమితి జీవాత్మనోపాస్యేనోపరక్తోపాసనా న పశ్చాత్బ్రహ్మణా సమ్బద్ధుమర్హతి, ఉత్పత్తిశిష్టగుణావరోధాత్ । నచ “సర్వం ఖల్విదమ్”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౧) ఇతి వాక్యం బ్రహ్మపరమపి తు శమహేతువన్నిగదార్థవాదః శాన్తతావిధిపరః, “శూర్పేణ జుహోతి” “తేన హ్యన్నం క్రియతే” ఇతివత్ । న చాన్యపరాదపి బ్రహ్మాపేక్షితతయా స్వీక్రియత ఇతి యుక్తం, మనోమయత్వాదిభిర్ధర్మైర్జీవే సుప్రసిద్ధైర్జీవవిషయసమర్పణేనానపేక్షితత్వాత్ । సర్వకర్మత్వాది తు జీవస్య పర్యాయేణ భవిష్యతి । ఎవం చాణీయస్త్వమప్యుపపన్నమ్ । పరమాత్మనస్త్వపరిమేయస్య తదనుపపత్తిః । ప్రథమావగతేన చాణీయస్త్వేన జ్యాయస్త్వం తదనుగుణతయా వ్యాఖ్యేయమ్ । వ్యాఖ్యాతం చ భాష్యకృతా । ఎవం కర్మకర్తృవ్యపదేశః సప్తమీప్రథమాన్తతా చాభేదేఽపి జీవాత్మని కథఞ్చిద్భేదోపచారేణ రాహోః శిర ఇతివద్ద్రష్టవ్యా । ‘ఎతద్బ్రహ్మ’ ఇతి చ జీవవిషయం, జీవస్యాపి దేహాదిబృంహణత్వేన బ్రహ్మత్వాత్ । ఎవం సత్యసఙ్కల్పత్వాదయోఽపి పరమాత్మవర్తినో జీవేఽపి సమ్భవన్తి, తదవ్యతిరేకాత్ । తస్మాజ్జీవ ఎవోపాస్యత్వేనాత్ర వివక్షితః, న పరమాత్మేతి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే - “సమాసః సర్వనామార్థః సంనికృష్టమపేక్షతే । తద్ధితార్థోఽపి సామాన్యం నాపేక్షాయా నివర్తకః ॥ తస్మాదపేక్షితం బ్రహ్మ గ్రాహ్యమన్యపరాదపి । తథా చ సత్యసఙ్కల్పప్రభృతీనాం యథార్థతా” ॥ భవేదేతదేవం యది ప్రాణశరీర ఇత్యాదీనాం సాక్షాజ్జీవవాచకత్వం భవేత్ । న త్వేతదస్తి । తథా హి - ప్రాణః శరీరమస్యేతి సర్వనామార్థో బహువ్రీహిః సంనిహితం చ సర్వనామార్థం సమ్ప్రాప్య తదభిధానం పర్యవస్యేత్ । తత్ర మనోమయపదం పర్యవసితాభిధానం తదభిధానపర్యవసానాయాలం, తదేవ తు మనోవికారో వా మనఃప్రచురం వా కిమర్థమిత్యద్యాపి న విజ్ఞాయతే । తద్యత్రైష శబ్దః సమవేతార్థో భవతి స సమాసార్థః । న చైష జీవ ఎవ సమవేతార్థో న బ్రహ్మణీతి, తస్య “అప్రాణో హ్యమనాః”(ము. ఉ. ౨ । ౧ । ౨) ఇత్యాదిభిస్తద్విరహప్రతిపాదనాదితి యుక్తమ్ , తస్యాపి సర్వవికారకారణతయా, వికారాణాం చ స్వకారణాదభేదాత్తేషాం చ మనోమయతయా బ్రహ్మణస్తత్కారణస్య మనోమయత్వోపపత్తేః । స్యాదేతత్ । జీవస్య సాక్షాన్మనోమయత్వాదయః, బ్రహ్మణస్తు తద్ద్వారా । తత్ర ప్రథమం ద్వారస్య బుద్ధిస్థత్వాత్తదేవోపాస్యమస్తు, న పునర్జఘన్యం బ్రహ్మ । బ్రహ్మలిఙ్గాని చ జీవస్య బ్రహ్మణోఽభేదాజ్జీవేఽప్యుపపత్స్యన్తే । తదేతదత్ర సమ్ప్రధార్యమ్ - కిం బ్రహ్మలిఙ్గైర్జీవానాం తదభిన్నానామస్తు తద్వత్తా, తథాచ జీవస్య మనోమయత్వాదిభిః ప్రథమమవగమాత్తస్యైవోపాస్యత్వం, ఉత న జీవస్య బ్రహ్మలిఙ్గవత్తా తదభిన్నస్యాపి । జీవలిఙ్గైస్తు బ్రహ్మ తద్వత్, తథాచ బ్రహ్మలిఙ్గానాం దర్శనాత్ , తేషాం చ జీవేఽనుపపత్తేర్బ్రహ్మైవోపాస్యమితి । వయం తు పశ్యామః “సమారోప్యస్య రూపేణ విషయో రూపవాన్భవేత్ । విషయస్య తు రూపేణ సమారోప్యం న రూపవత్” ॥ సమారోపితస్య హి రూపేణ భుజఙ్గస్య భీషణత్వాదినా రజ్జూ రూపవతీ, నతు రజ్జూరూపేణాభిగమ్యత్వాదినా భుజఙ్గో రూపవాన్ । తదా భుజఙ్గస్యైవాభావాత్కిం రూపవత్ । భుజఙ్గదశాయాం తు న నాస్తి వాస్తవీ రజ్జుః । తదిహ సమారోపితజీవరూపేణ వస్తుసద్బ్రహ్మ రూపవద్యుజ్యతే, నతు బ్రహ్మరూపైర్నిత్యత్వాదిభిర్జీవస్తద్వాన్భవితుమర్హతి, తస్య తదానీమసమ్భవాత్ । తస్మాద్బ్రహ్మలిఙ్గదర్శనాజ్జీవే చ తదసమ్భవాద్బ్రహ్మైవోపాస్యం న జీవ ఇతి సిద్ధమ్ । ఎతదుపలక్షణాయ చ “సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ” (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౧) ఇతి వాక్యముపన్యస్తమితి ॥ ౧ ॥
యద్యప్యపౌరుషేయ ఇతి ।
శాస్త్రయోనిత్వేఽపీశ్వరస్య పూర్వపూర్వసృష్టిరచితసన్దర్భాపేక్షరచనత్వేనాస్వాతన్త్ర్యాదపౌరుషేయత్వాభిధానం, తథా చాస్వాతన్త్ర్యేణ వివక్షా నాస్తీత్యుక్తమ్ । పరిగ్రహపరిత్యాగౌ చోపాదనానుపాదానే ఉక్తే, న తూపాదేయత్వమేవ । అన్యథోద్దేశ్యతయానుపాదేయస్య గ్రహాదేరవివక్షితత్వేన చమసాదావపి సంమార్గప్రసఙ్గాత్ । తస్మాదనుపాదేయత్వేఽపి గ్రహ ఉద్దేశ్యతయా పరిగృహీతో వివక్షితః । తద్గతం త్వేకత్వమవచ్ఛేదకత్వేన వర్జితమవివక్షితమ్ । ఇచ్ఛానిచ్ఛే చ భక్తితః ।
తదిదముక్తమ్ -
వేదవాక్యతాత్పర్యాతాత్పర్యాభ్యామవగమ్యేతే ఇతి ।
యత్పరం వేదవాక్యం తత్తేనోపాత్తం వివక్షితమ్ , అతత్పరేణ చానుపాత్తమవివక్షితమిత్యర్థః ॥ ౨ ॥
స్యాదేతత్ । యథా సత్యసఙ్కల్పత్వాదయో బ్రహ్మణ్యుపపద్యన్తే, ఎవం శారీరేఽప్యుపపత్స్యన్తే, శారీరస్య బ్రహ్మణోఽభేదాత్ । శారీరగుణా ఇవ మనోమయత్వాదయో బ్రహ్మణీత్యత ఆహ సూత్రకారః -
అనుపపత్తేస్తు న శారీరః ॥ ౩ ॥ ॥ ౪ ॥ ॥ ౫ ॥
యత్తదవోచామ సమారోప్యధర్మాః సమారోపవిషయే సమ్భవన్తి, నతు విషయధర్మాః సమారోప్య ఇతి । తస్యేత ఉత్థానమ్ । అత్రాహ చోదకః -
కః పునరయం శారీరో నామేతి ।
న తావద్భేదప్రతిషేధాద్భేదవ్యపదేశాచ్చ భేదాభేదావేకత్ర తాత్త్వికౌ భవితుమర్హతో విరోధాదిత్యుక్తమ్ । తస్మాదేకమిహ తాత్త్వికమతాత్త్వికం చేతరత్ , తత్ర పౌర్వాపర్యేణాద్వైతప్రతిపాదనపరత్వాద్వేదాన్తానాం ద్వైతగ్రాహిణశ్చ మానాన్తరస్యాభావాత్తద్బాధనాచ్చ తేనాద్వైతమేవ పరమార్థః । తథా చ “అనుపపత్తేస్తు”(బ్ర.సూ. ౧-౨-౩) ఇత్యాద్యసఙ్గతార్థమిత్యర్థః ।
పరిహరతి -
సత్యమేవైతత్ । పర ఎవాత్మా దేహేన్ద్రియమనోబుద్ధ్యుపాధిభిరవిచ్ఛిద్యమానో బాలైః శారీర ఇత్యుపచర్యతే ।
అనాద్యవిద్యావచ్ఛేదలబ్ధజీవభావః పర ఎవాత్మా స్వతో భేదేనావభాసతే । తాదృశాం చ జీవానామవిద్యా, నతు నిరూపాధినో బ్రహ్మణః । న చావిద్యాయాం సత్యాం జీవాత్మవిభాగః, సతి చ జీవాత్మవిభాగే తదాశ్రయావిద్యేత్యన్యోన్యాశ్రయమితి సామ్ప్రతమ్ । అనాదిత్వేన జీవావిద్యయోర్బీజాఙ్కురవదనవకౢప్తేరయోగాత్ । నచ సర్వజ్ఞస్య సర్వశక్తేశ్చ స్వతః కుతోఽకస్మాత్సంసారితా, యో హి పరతన్త్రః సోఽన్యేన బన్ధనాగారే ప్రవేశ్యేత, నతు స్వతన్త్ర ఇతి వాచ్యమ్ । నహి తద్భాగస్య జీవస్య సమ్ప్రతితనీ బన్ధనాగారప్రవేశితా, యేనానుయుజ్యేత, కిన్త్వియమనాదిః పూర్వపూర్వకర్మావిద్యాసంస్కారనిబన్ధనా నానుయోగమర్హతి । న చైతావతా ఈశ్వరస్యానీశతా న హ్యుపకరణాద్యపేక్షితా కర్తుః స్వాతన్త్ర్యం విహన్తి । తస్మాద్యత్కిఞ్చిదేతదపీతి ॥ ౬ ॥ ॥ ౭ ॥ విశేషాదితి వక్తవ్యే వైశేష్యాభిధానమాత్యన్తికం విశేషం ప్రతిపాదయితుమ్ । తథాహ్యవిద్యాకల్పితః సుఖాదిసమ్భోగోఽవిద్యాత్మన ఎవ జీవస్య యుజ్యతే । నతు నిర్మృష్టనిఖిలావిద్యాతద్వాసనస్య శుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావస్య పరమాత్మన ఇత్యర్థః । శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౬ ॥ ॥ ౭ ॥॥ ౮ ॥
సర్వత్ర ప్రసిద్ధోపదేశాత్॥౧॥ ప్రథమపాదే స్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గవాక్యాన్యుదాహరణమ్ । ద్వితీయతృతీయయోస్త్వస్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గాని । తయోస్తు ప్రాయశః సవిశేషనిర్విశేషబ్రహ్మలిఙ్గవాక్యవిషయతయా వా యోగరూఢివిషయతయా వాఽవాన్తరభేదః ।
అధికరణసిద్ధాన్తేతి ।
యత్సిద్ధావర్థాదన్యసిద్ధిః సోఽధికరణసిద్ధాన్తః । యద్యర్థాన్తరరూఢా అపి శబ్దా బ్రహ్మలిఙ్గాద్బ్రహ్మపరతయా వ్యాఖ్యాతాః, తర్హి కైవ కథా మనోమయత్వాదిలిఙ్గేషు ।
అపిచేహ బ్రహ్మశబ్ద ఎవాస్తి, సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మేతి, అస్తి చ వాక్యశేషే సర్వకర్మత్వాది బ్రహ్మలిఙ్గం, తత్కథం జీవపరత్వశఙ్కా వాక్యస్యాత ఆహ —
పూర్వపక్షాభిప్రాయం త్వితి ।
క్రతుమిత్యాదివాక్యేనేత్యారభ్యేత్యర్థః ।
తల్లమితి ।
తల్లయమిత్యర్థః । తస్మిన్ననితీతి తదన్ । క్రతుర్ధ్యానం తత్ప్రధానస్తన్మయః ।
మనోమయత్వాదీనాం ప్రకృతబ్రహ్మనైరపేక్ష్యసాపేక్షత్వాభ్యాం సంశయమాహ —
తత్రేతి ।
పాదాన్తరత్వాదేవ నావాన్తరసఙ్గతిః ।
స్వవాక్యోపాత్తధర్మవిశిష్టజీవోపాసనానువాదేన శమవిధిపరత్వాన్న సర్వం ఖల్వితి వాక్యముపాస్యసమర్పకమిత్యాహ —
క్రతుమితి ।
ప్రాగప్రతీతాయాః క్రతుప్రవృత్తేః కథముపాసీతేత్యనువాదస్తత్రాహ —
తథా చేతి ।
నను సఙ్కల్పవిధేరుపాస్యసాపేక్షత్వాద్బ్రహ్మణ ఉపాస్యత్వమ్, అత ఆహ —
ఎవంచేతి ।
సాపేక్షస్య గుణవిధ్యర్థమాశ్రయదానాయోగాన్మనోమయత్వాదిభిరేవాపేక్షాపూరణమిత్యర్థః ।
స్యాదేతత్ — మనోమయత్వాదిమద్బ్రహ్మైవాస్త్విత్యత ఆహ —
మనోమయత్వాది చేతి ।
ఉత్పత్తిశిష్టత్వం కర్మస్వరూపప్రతీతిసమయావగతత్వమ్ ।
యది న బ్రహ్మోపాస్యం, కిమర్థం తర్హి బ్రహ్మాభిధానమిత్యత ఆహ —
నచేతి ।
హేతువన్నిగద్యత ఇతి తథోక్తః॥ శూర్పేణ జుహోతీత్యామ్నాయ తేన హీతి శ్రుతమ్ । తత్ర హిశబ్దశ్రుతేః స్తుతౌ చ లక్షణాప్రసఙ్గాదన్నకరణత్వం శూర్పహోమే హేతురుపదిష్టః । తథాచ యద్యదన్నకరణం దర్వ్యాది తేన తేన హోతవ్యమితి ప్రాపయ్య రాద్ధాన్తితం ప్రమాణలక్షణే । శూర్పం హి హోమకరణం తృతీయాశ్రుత్యా గమ్యతే, విధ్యర్థస్య చ న హేత్వపేక్షా । తస్మాత్ శూర్పస్తుతిః ।
యత్తు హేతౌ హిశబ్దశ్రుతిరితి ।
తన్న; నహి సాక్షాద్దర్వ్యాదినా శక్యమన్నం కర్తుమ్ । అథ శక్యం ప్రణాడ్యా, కథం తర్హి శ్రుతివృత్తితా హేతువచనస్య । నను శూర్పస్తుతావపి లక్షణా స్యాత్, నహి తేనాపి సాక్షాదన్నం క్రియతే । అద్ధా; స్తుతిర్హ్యనువాదత్వాద్యథాప్రాప్తి లక్షణాం సహేత న విధిరపూర్వార్థత్వాదితి (జై.అ.౧.పా.౨.సూ.౨౬ — ౩౦)అత్రాయం విశేషో ద్రష్టవ్యః ।
సమాస ఇతి ।
ప్రాణః శరీరమస్యేతి బహువ్రీహిర్విగ్రహవశాదన్తర్గర్భితసర్వనామార్థవాన్, సర్వనామ చ సన్నిహితావలమ్బీతి సమాసః సన్నికృష్టమపేక్షతే, తేన సర్వనామశ్రుతిర్బ్రహ్మోపాస్యత్వే మానముక్తా ।
నను న జ్యోతిర్వాక్యవదిహ వాక్యాన్తరోక్తబ్రహ్మణోఽస్తి సన్నిధాపికా ప్రత్యభిజ్ఞా, యతః సర్వనామ పరామృశ్యేత, అతః స్వవాక్యస్థేన మనోమయ ఇతి మయడర్థేనాకాఙ్క్షాశాన్తిరత ఆహ —
తద్ధితార్థోఽపీతి ।
సోఽపి వికారప్రాచుర్యసాధారణత్వేన సామాన్యమ్, అతో నాకాఙ్క్షాశమకః; సందిగ్ధత్వాత్ ।
ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
అన్యపరాదపి శమవిధిస్తుతిపరాదపి ఇతి ।
బ్రహ్మోపాదానే వాక్యశేషస్థలిఙ్గసామఞ్జస్యమాహ —
తథాచేతి ।
తదభిధానం సమాసాభిధానమ్ । తద్ధితార్థః ।
ఇత్యేతద్వ్యాచష్టే —
తత్ర మనోమయపదమితి ।
ఎష మనోమయశబ్దో జీవ ఎవ నివిష్టావయవార్థః, నతు బ్రహ్మణి; తస్య మన ఆదివిరహప్రతిపాదనాదిత్యేతచ్చ న యుక్తమ్ ; కుతో న యుక్తమత ఆహ —
తస్యాపీతి ।
వికారాణాం చేతి ।
వికారవిశేషాణాం జీవానామిత్యర్థః । వికారత్వం జీవానామవచ్ఛేదాపేక్షం ।
యది జీవద్వారా బ్రహ్మణో మనోమయత్వం, తర్హి జీవే ఎవ మనోమయపదం ముఖ్యమితి తదేవ సమాసాకాఙ్క్షాయాః పరిపూరకమితి శఙ్కతే —
స్యాదేతదితి ।
బలాబలవివేకాయ పక్షవిభాగం కరోతి —
తదేతదితి ।
అధిష్ఠానలిఙ్గైః సర్వకర్మత్వాదిభిస్తదభిన్నజీవానాం తద్వత్త్వపక్షే ఫలితమాహ —
తథా చ జీవస్యేతి ।
వస్తుతో బ్రహ్మాఽభిన్నస్యాపి జీవస్యావచ్ఛిన్నతయా న బ్రహ్మధర్మవత్తా, బ్రహ్మ తు సర్వాత్మత్వాజ్జీవలిఙ్గైస్తద్వద్ జీవలిఙ్గవదితి ।
పక్షే లాభమాహ —
తథా చ బ్రహ్మలిఙ్గానామితి ।
జ్ఞాయమానేన సమారోప్యరూపేణాధిష్ఠానం విషయో రూపవాన్ భవేత్, తస్యాజ్ఞాయమానత్వేన సమారోపకాలేఽపి సత్త్వాత్, విషయస్య తు రూపేణాసాధారణేన జ్ఞాయమానేన సమారోప్యం న రూపవదధిష్ఠానాసాధారణరూపజ్ఞానే సతి సమారోప్యాభావాదిత్యర్థః ।
ప్రస్తుతేఽధిష్ఠానాసాధారణరూపజ్ఞానమస్తీత్యాహ —
తస్మాదితి ।
నను యద్యుక్తరీత్యా మనోమయవాక్యేఽపి బ్రహ్మలిఙ్గాత్తత్ప్రతీతిః, తర్హి కథం భాష్యకారః సూత్రవివరణావసరే ‘‘ఇహ చ సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మే’’తి వాక్యోపక్రమే శ్రుతమిత్యేవాహ, న పునర్వాక్యశేషేఽపి సర్వకామ ఇత్యాదిధర్మవత్తయా శ్రుతమితి, అతఆహ —
ఎతదుపలక్షణాయేతి॥౧॥
భాష్యే త్వపౌరుషేయశబ్దేన న కర్మభావ ఉక్తః, కిం తు పుంస్వాతన్త్ర్యాభావః ।
వివక్షాభావాభిధానమపి స్వాతన్త్ర్యనిషేధార్థమిత్యాహ —
తథాచేతి ।
ఉపాదానేన ఫలేనేతి భాష్యే ఉపాదానం నామ పరిగ్రహో నతూపాదేయత్వముద్దేశ్యత్వప్రతియోగి ।
విపక్షే దణ్డమాహ —
అన్యథేతి ।
కించిద్విధాతుం సిద్ధవన్నిర్దేశ్యత్వముద్దేశ్యత్వమ్ । అనుష్ఠేయత్వేన నిర్దేశ్యత్వముపాదేయత్వమ్ । ఉద్దేశ్యావివక్షాయాం గ్రహం సంమార్ష్టీత్యత్రోద్దేశ్యగ్రహస్యావివక్షా స్యాత్ । తథా చ చమసాదేరపి సంమార్గప్రసఙ్గః స చాయుక్తః । చమసాధికరణే (జై.అ.౩.పా.౧.సూ.౧౬ — ౧౭) హి ప్రకృతయాగసంబన్ధిసోమాధారత్వావిశేషేణ గ్రహపదస్య చోపలక్షణార్థత్వేన చమసానామపి సంమార్గమాశఙ్క్య సిద్ధాన్తితమ్ । కేవలం సంమార్గవిధ్యయోగాదుద్దేశ్యేన భావ్యం; తచ్చ గ్రహశబ్దేన సమర్పితమ్ । న చ చమసలక్షణార్థో గ్రహశబ్దః ; గ్రహయాగావాన్తరాపూర్వసాధనత్వస్యాన్తరఙ్గస్య తేన లక్ష్యమాణత్వాత్ । వ్రీహియవయోస్త్వవాన్తరాపూర్వభేదాభావాద్వ్రీహీన్ ప్రోక్షతీత్యత్ర వ్రీహిశబ్దో యవోపలక్షణార్థ ఇతి యుక్తమ్ । తతశ్చ గ్రహేష్వేవ సంమార్గ ఇతి॥
నను పరిగ్రహో యది ఉద్దేశ్యత్వేన విధిపరిగృహీతస్తర్హి తదేకత్వమపి పశ్వేకత్వవద్వివక్షితం స్యాదత ఆహ —
తద్గతం త్వితి ।
గ్రహగతం త్వేకత్వం గ్రహాన్ప్రత్యవచ్ఛేదకత్వేన రూపేణ న వివక్షితమ్ । యుక్తా హి పశునా యజేతేత్యత్రోపాదేయవిశేషణత్వాదేకలవివక్షా; ఎకప్రసరతయా ఎకపశువిశిష్టయాగవిధిసంవాత్, అత్రతు గ్రహత్వైకత్వోద్దేశేన సంమార్గవిధాబుద్దిశ్యమానయోః పరస్పరమసంబన్ధాద్గ్రహే ఎవోద్దేశ్యత్వేన పర్యవసానాచ్చ ప్రత్యుద్దేశ్యం వాక్యపరిసమాప్తిః స్యాద్ , గ్రహం సంమార్టి తం చైకమితి, తతశ్చ బాక్యభేద ఇత్యర్థః ।
వేదేఽప్యుపాదేయత్వేనాభిమతం వివక్షితమిత్యాదిభాష్యే వివక్షితావివక్షితశబ్దనిర్దిష్టేచ్ఛానిచ్ఛే గౌష్యా వృత్త్యా ఇత్యాహ —
ఇచ్ఛానిచ్ఛే చేతి ।
కో గుణః ? స భాష్యోక్త ఇత్యాహ —
తదిదమితి ।
జీవస్య బ్రహ్మణో భేదాభేదాభ్యాముభయశ్రుత్యుపపత్తేరాక్షేపాయోగమాశఙ్ఖ్యాహ —
న తావదితి ।
భేదాభేదయోరన్యతరబాధే స్థితే వినిగమమాహ—
తత్రేతి ।
వేదాన్తతాత్పర్యాదద్వైతం తత్వమితి కుతః ? ప్రత్యక్షాదివిరోధాద్ , అత ఆహ—
ద్వైతగ్రాహిణశ్చేతి ।
విదిమాత్ర వ్యాపారత్వాత్ప్రత్యక్షస్య తత్పూర్వకత్వాచ్చాన్యేషామిత్యర్థః ॥ తద్బాధనాత్ తైర్వేదాన్తైర్బాధనాత్ ।
తస్మాజ్జీవభేదానుపపత్తేః సూత్రానుపపత్తిరిత్యాహ—
తథాచేతి ।
ఔపాధికభేదానువాదిత్వేన భేదశ్రుతీనాం సూత్రస్య చోపపత్తిమాహ —
అనాద్యవిద్యేతి ।
తాదృశానాం చేతి ।
అవిద్యావచ్ఛిన్నానామిత్యర్థః ॥
అనాదిత్వేనేతి ।
జీవావిద్యయోర్బీజాఙ్కురవద్ధేతుమత్త్వే జీవానిత్యత్వం స్యాత్ — తస్మాదుత్తరోత్తరజీవాభివ్యక్తీనాం పూర్వపూర్వభ్రమనిమిత్తకత్వమత్రోక్తమ్ । అనాదిస్త్వవిద్యా జీవోపాధిర్దేవతాధికరణే వక్ష్యతే॥ అనాదిజీవావిద్యయోశ్చేతరేతరతన్త్రత్వమవిద్యాతత్సంబన్ధయోరివావిరుద్ధమ్ । స్వాశ్రితావిద్యాశ్రితత్వే జీవస్యాత్మాశ్రయమితి చేత్, కిమతః? ఉత్పత్తిజ్ఞప్తిప్రతిబన్ధేన హ్యాత్మాశ్రయస్య దోషతా । నచానయోరుత్పత్తిః, అనాదిత్వాత్, ప్రతీతిస్తు జీవస్య స్వతస్తద్బలాదవిద్యాయాః, తథాపి స్వస్కన్ధారూఢారోహవత్స్వాశ్రితాశ్రితత్వం విరుద్ధమితి చేన్న; స్వాశ్రితాశ్రితత్వస్య క్వచిత్ప్రమితావవిరోధాదప్రమితావవ్యాప్యాదస్మాదవ్యాపకస్య విరోధస్య దుష్ప్రసంజనత్వాత్ । అపిచ నైవ కుణ్డబదరవదధరోత్తరీభావః ; జీవావిద్యయోరమూర్తత్వాత్, అవచ్ఛేద్యావచ్ఛేదకత్వం తు తత్రేతరేతరాపేక్షం ప్రమాణప్రమేయాదిషు సులభోదాహరణమ్॥ అధిష్ఠానం వివర్తానామాశ్రయో బ్రహ్మ శుక్తివత్ । జీవావిద్యాదికానాం స్యాదితి సర్వమనాకులమ్ ॥
న వైశేష్యాదితి ।
సూత్రే ప్రకృతిప్రయోగాదేవేష్టసిద్ధౌ ప్రత్యయప్రయోగోఽతిశయద్యోతనాయ ।
తమేవాహ —
తథా హీతి ।
అతిశయస్య భావః ప్రత్యయార్థో, నను విశేషస్వరూపభావ ఇత్యర్థః ॥ ఇతి ప్రథమం సర్వత్ర ప్రసిద్ధాధికరణమ్॥