అత్తా చరాచరగ్రహణాత్ ।
కఠవల్లీషు పఠ్యతే - యస్య బ్రహ్మ చ క్షత్రం చోభే భవత ఓదనః । మృత్యుర్యస్యోపసేచనం క ఇత్థా వేద యత్ర స ఇతి ।
అత్ర చాదనీయౌదానోపసేచనసూచితః కశ్చిదత్తా ప్రతీయతే । అత్తృత్వం చ భోక్తృతా వా సంహర్తృతా వా స్యాత్ । నచ ప్రస్తుతస్య పరమాత్మనో భోక్తృతాస్తి, “అనశ్రన్నన్యోఽభిచాకశీతి”(ము. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇతి శ్రుత్యా భోక్తృతాప్రతిషేధాత్ । జీవాత్మనశ్చ భోక్తృతావిధానాత్ “తయోరన్యః పిప్పలం స్వాద్వత్తి”(ము. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇతి । తద్యది భోక్తృత్వమత్తృత్వం తతో ముక్తసంశయం జీవాత్మైవ ప్రతిపత్తవ్యః । బ్రహ్మక్షత్రాది చాస్య కార్యకారణసఙ్ఘాతో భోగాయతనతయా వా సాక్షాద్వా సమ్భవతి భోగ్యమ్ । అథ తు సంహర్తృతా భోక్తృతా, తతస్త్రయాణామగ్నిజీవపరమాత్మనాం ప్రశ్నోపన్యాసోపలబ్ధేః సంహర్తృత్వస్యావిశేషాద్భవతి సంశయః - కిమత్తా అగ్నిరాహో జీవ ఉతాహో పరమాత్మేతి । తత్రౌదనస్య భోగ్యత్వేన లోకే ప్రసిద్ధేర్భోక్తృత్వమేవ ప్రథమం బుద్ధౌ విపరివర్తతే, చరమం తు సంహర్తృత్వమితి భోక్తైవాత్తా । తథా చ జీవ ఎవ । “న జాయతే మ్రియతే”(క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౮) ఇతి చ తస్యైవ స్తుతిః । యది తు సంహారకాలేఽపి సంస్కారమాత్రేణ తస్యావస్థానాత్ । దుర్జ్ఞానత్వం చ తస్య సూక్ష్మత్వాత్ । తస్మాజ్జీవ ఎవాత్తేహోపాస్యత ఇతి ప్రాప్తమ్ । యది తు సంహర్తృత్వమత్తృత్వం తథాప్యగ్నిరత్తా, “అగ్నిరన్నాదః”(బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౬) ఇతి శ్రుతిప్రసిద్ధిభ్యామ్ । ఎవం ప్రాప్తేభిధీయతేఅత్తాత్ర పరమాత్మా, కుతః, చరాచరగ్రహణాత్ । “ఉభే యస్యోదనః” ఇతి “మృత్యుర్యస్యోపసేచనమ్”(క. ఉ. ౧ । ౨ । ౨౫) ఇతి చ శ్రూయతే । తత్ర యది జీవస్య భోగాయతనతయా తత్సాధనతయా చ కార్యకారణసఙ్ఘాతః స్థితః, న తర్హ్యేదనః । నహ్యోదనో భోగాయతనం, నాపి భోగసాధనం, అపి తు భోగ్యః । నచ భోగాయతనస్య భోగసాధనస్య వా భోగ్యత్వం ముఖ్యమ్ । న చాత్ర మృత్యురుపసేచనతయా కల్ప్యతే । నచ జీవస్య కార్యకారణసఙ్ఘాతో బ్రహ్మక్షత్రాదిరూపో భక్ష్యః, కస్యచిత్క్రూరసత్త్వస్య వ్యాఘ్రాదేః కశ్చిద్భవేత్ న తు సర్వథా సర్వజీవస్య । తేన బ్రహ్మక్షత్రవిషయమపి సర్వజీవస్యాత్తృత్వం న వ్యాప్నోతి, కిమఙ్గ పునర్మృత్యూపసేచనవ్యాప్తం చరాచరమ్ । న చౌదనపదాత్ప్రథమావగతభోగ్యత్వానురోధేన యథాసమ్భవమత్తృత్వం యోజ్యత ఇతి యుక్తమ్ । నహ్యోదనపదం శ్రుత్యా భోగ్యత్వమాహ, కిన్తు లక్షణయా । నచ లాక్షణికభోగ్యత్వానురోధేన “మృత్యుర్యస్యోపసేచనమ్”(క. ఉ. ౧ । ౨ । ౨౫) ఇతి, “బ్రహ్మ చ క్షత్రం చ” ఇతి చ శ్రుతీ సఙ్కోచమర్హతః । నచ బ్రహ్మక్షత్రే ఎవాత్ర వివక్షితే, మృత్యూపసేచనేన ప్రాణభృన్మాత్రోపస్థాపనాత్ । ప్రాణిషు ప్రధానత్వేన చ బ్రహ్మక్షత్రోపన్యాసస్యోపపత్తేః, అన్యనివృత్తేరశాబ్దత్ , వాతనర్థత్వాచ్చ । తథాచ చరాచరసంహర్తృత్వం పరమాత్మన ఎవ । నాగ్నేః । నాపి జీవస్య । తథాచ “న జాయతే మ్రియతే వా విపశ్చిత్”(క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౮) ఇతి బ్రహ్మణః ప్రకృతస్య న హానం భవిష్యతి । “క ఇత్థా వేద యత్ర సః”(క. ఉ. ౧ । ౨ । ౨౫) ఇతి చ దుర్జ్ఞానతోపపత్స్యతే । జీవస్య తు సర్వలోకప్రసిద్ధస్య న దుర్జ్ఞానతా । తస్మాదత్తా పరమాత్మైవేతి సిద్ధమ్ ॥ ౯ ॥ ॥ ౧౦ ॥
అత్తా చరాచరగ్రహణాత్॥౧॥ యస్య మృత్యురుపసేచనమోదనమిశ్రఘృతవద్ । తం నావిరతో దుశ్చరితాదితి పూర్వమన్త్రప్రకాశితోపాయవాన్యథా వేద ఇత్థమన్యస్తద్రహితః కో వేద । యత్ర సోఽత్తా కారణరూపో వర్తతే తం నిర్విశేషమాత్మనం కో వేదేత్యర్థః । పూర్వాధికరణాన్తే పరమేశ్వరస్యాభోక్తృతోక్తేరిహ న సోఽత్తేతి సఙ్గతిః । విషయవాక్యే అత్తురశ్రవణాదత్తేతి సూత్రాయోగమాశఙ్క్యాహ —
అత్రచేతి ।
భోక్తృత్వలక్షణమత్తృత్వం నాగ్నిపరమాత్మసాధారణమ్, కథం సంశయ ఇత్యాశఙ్క్యాహ —
అత్తృత్వం చేతి ।
యదా భోక్తృత్వమత్తృత్వమ్, తదా న పరమాత్మశఙ్కేత్యాహ —
న చ ప్రస్తుతస్యేతి ।
తయోరన్య ఇతి ।
జీవాత్మనో భోక్తృత్వప్రతిపాదనాచ్చ న పరమాత్మశఙ్కేత్యర్థః ।
ఫలితమాహ —
తద్యదీతి ।
బ్రహ్మక్షత్రాదినిర్దేశాద్భోక్తృత్వమత్తురిహ న నిశ్చితమపి తు జీవపూర్వపక్షవాదినా ప్రసాధ్యమిత్యర్థో యదికారః ।
నను జీవస్య కథం బ్రహ్మక్షత్రాదిభోక్తృత్వం పూర్వపక్షిణా సాధ్యమత ఆహ —
బ్రహ్మక్షత్రాది చేతి ।
స్వశరీరం భోగాయతనమ్ । ఛాగాది కస్య చిద్భోగ్యమ్ ।
యది న భోక్తృత్వాత్సంశయః? కుతస్తర్హ్యత ఆహ —
అథత్వితి ।
అతఎవ పూర్వం ముక్తసంశయమిత్యుక్తమ్ । అత్ర చ భవతి సంశయ ఇతి ఉక్తమ్ ।
భోక్తృతేతి । అత్తృతేత్యర్థః ; వనితాదిషు భోక్తృత్వేఽపి సంహర్తృత్వాభావాత్, అత్తృత్వస్య భోక్తృత్వాత్మత్వప్రసాధనేన పూర్వపక్షముపపాదయతి —
అత్రౌదనస్యేత్యాదినా॥
ఓదనస్య భోగ్యత్వాత్ప్రథమం భోక్తృత్వప్రతీతిరిత్యత్ర సంబభ్రామ భారతీవిలాసః — న హి ముఖ్య ఓదనో బ్రహ్మక్షత్రే, న చోపచరితౌదనాద్భోక్తృత్వప్రతీతిః । యదాహ — ఉపమైవ తిరోభూతభేదా రూపకమిష్యతే । అలఙ్కారో రూపకాఖ్యః కఠవల్లీకవేరయమ్॥ ఇతి॥ అత్రోచ్యతే — ఓదనభోక్తర్యనోదనయోర్బ్రహ్మక్షత్రయోరోదనత్వేన రూపకమవకల్పతే । యథా ’’యస్య మృగయావినోదే మృగాః పరనరపతయ’’ ఇత్యుక్తే క్షత్రియ ఎవ ప్రతీయతే, న శ్రోత్రియః కశ్చిద్ బ్రాహ్మణ ఎవమిహేతి ।
నను ప్రలయే జీవనాశాత్కథమజత్వమత ఆహ —
సంహారేతి ।
సంస్కార ఉపలక్షణమవిద్యాయాః ।
అవిక్రియస్య పరమాత్మనః సంహర్తృత్వాయోగాత్ అగ్నిరేవ సంహృతేత్యాహ —
యదిత్వితి ।
తవాపి భాక్త ఓదనశబ్దః, స మమాపీత్యాహ —
న తర్హీతి ।
కస్తర్హ్యోదనస్తత్రాహ —
అపిత్వితి ।
ఓదన ఇత్యనుషఙ్గః ।
అపిచౌదనశబ్దస్య లాక్షణికస్య సన్నిహితమృత్యూపసేచనపదానుసారేణౌదనగతవినాశిత్వధర్మలక్షణార్థత్వాద్బ్రహ్మక్షత్రోపలక్షితజగద్వినాశకర్తేశ్వరః ప్రతీయతే, న జీవ ఇత్యాహ —
న చేత్యాదినా ।
యదవాద్యోదనపదాత్ ప్రథమం భోక్తా భాతీతి, అత్రాహ —
న చౌదనపదాదిత్యాదినా ।
ఓదనపదస్య భక్తవాచినో భోగ్యమాత్రపరత్వేన తవాపి జఘన్యవృత్త్యాఽఽశ్రవణాత్తద్బలాద్ బ్రహ్మక్షత్రమృత్యుశ్రుతీనాం న సఙ్కోచ ఇత్యర్థః ।
యది మృత్యుపదాద్వినాశివస్తువివక్షా, కథం తర్హి బ్రహ్మక్షత్రగ్రహణమత ఆహ —
ప్రాణిష్వితి ।
నను బ్రహ్మక్షత్రాభ్యామితరవ్యావృత్త్యర్థత్వం వాక్యస్య కిం న స్యాదత ఆహ —
అన్యనివృత్తేరితి ।
పఞ్చపఞ్చనఖాదౌ హి మనుష్యాదినివృత్తిః పరిసంఖ్యాఫలమ్ । తయా చానర్థనివృత్తిః । ఇహాన్యనివృత్తిరనర్థికా; పురుషార్థవిశేషానవగమాదిత్యర్థః । మాయోపాధేః పరస్యాస్తి సంహర్తృత్వమిత్యాహ – తథాచేతి ఇతి ద్వితీయమత్త్రధికరణమ్॥