గుహాం ప్రవిష్టావాత్మానౌ హి తద్దర్శనాత్ ।

సంశయమాహ -

తత్రేతి ।

పూర్వపక్షే ప్రయోజనమాహ -

యది బుద్ధిజీవావితి ।

సిద్ధాన్తే ప్రయోజనమాహ -

అథ జీవపరమాత్మానావితి ।

ఔత్సర్గికస్య ముఖ్యతాబలాత్పూర్వసిద్ధాన్తపక్షాసమ్భవేన పక్షాన్తరం కల్పయిష్యత ఇతి మన్వానః సంశయమాక్షిపతి -

అత్రాహాక్షేప్తేతి ।

ఋతం సత్యమ్ । అవశ్యంభావీతి యావత్ ।

సమాధత్తే -

అత్రోచ్యత ఇతి ।

అధ్యాత్మాధికారాదన్యౌ తావత్పాతారావశక్యౌ కల్పయితుమ్ । తదిహ బుద్ధేరచైతన్యేన పరమాత్మనశ్చ భోక్తృత్వనిషేధేన జీవాత్మైవైకః పాతా పరిశిష్యత ఇతి “సృష్టీరుపదధాతి” ఇతివత్ ద్వివచనానురోధాదపిబత్సంసృష్టతాం స్వార్థస్య పిబచ్ఛబ్దో లక్షయన్స్వార్థమజహన్నితరేతరయుక్తపిబదపిబత్పరో భవతీత్యర్థః ।

అస్తు వా ముఖ్య ఎవ, తథాపి న దోష ఇత్యాహ -

యద్వేతి ।

స్వాతన్త్ర్యలక్షణం హి కర్తృత్వం తచ్చ పాతురివ పాయయితురప్యస్తీతి సోఽపి కర్తా । అత ఎవ చాహుః - “యః కారయతి స కరోత్యేవ” ఇతి । ఎవం కరణస్యాపి స్వాతన్త్ర్యవివక్షయా కథఞ్చిత్కర్తృత్వం, యథా కాష్ఠాని పచన్తీతి । తస్మాన్ముఖ్యత్వేఽప్యవిరోధ ఇతి ।

తదేవం సంశయం సమాధాయ పూర్వపక్షం గృహ్ణాతి -

బుద్ధిక్షేత్రజ్ఞావితి ।

'నియతాధారతా బుద్ధిజీవసమ్భవినీ నహి । క్లేశాత్కల్పయితుం యుక్తా సర్వగే పరమాత్మని” ॥ నచ పిబన్తావితివత్ప్రవిష్టపదమపి లాక్షణికం యుక్తం, సతి ముఖ్యార్థత్వే లాక్షణికార్థత్వాయోగాత్ , బుద్ధిజీవయోశ్చ గుహాప్రవేశోపపత్తేః । అపిచ “సుకృతస్య లోకే” (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧) ఇతి సుకృతలోకవ్యవస్థానేన కర్మగోచరానతిక్రమ ఉక్తః । బుద్ధిజీవౌ చ కర్మగోచరమనతిక్రాన్తౌ । జీవో హి భోక్తృతయా బుద్ధిశ్చ భోగసాధనతయా ధర్మస్య గోచరే స్థితౌ, న తు బ్రహ్మ, తస్య తదాయత్తత్వాత్ । కిఞ్చ ఛాయాతపావితి తమఃప్రకాశావుక్తౌ । నచ జీవః పరమాత్మనోఽభిన్నస్తమః, ప్రకాశరూపత్వాత్ । బుద్ధిస్తు జడతయా తమ ఇతి శక్యోపదేష్టుమ్ । తస్మాద్బుద్ధిజీవావత్ర కథ్యేతే ఇతి తత్రాపి ప్రేతే విచికిత్సాపనుత్తయే బుద్ధేర్భేదేన పరలోకీ జీవో దర్శనీయ ఇతి బుద్ధిరుచ్యతే । ఎవంప్రాప్తేభిధీయతే - “ఋతపానేన జీవాత్మా నిశ్చితోఽస్య ద్వితీయతా । బ్రహ్మణైవ సరూపేణ న తు బుద్ధ్యా విరూపయా ॥ ౧ ॥ ప్రథమం సద్వితీయత్వే బ్రహ్మణావగతే సతి । గుహ్యాశ్రయత్వం చరమం వ్యాఖ్యేయమవిరోధతః” ॥ ౨ ॥ గౌః సద్వితీయేత్యుక్తే సజాతీయేనైవ గవాన్తరేణావగమ్యతే, న తు విజాతీయేనాశ్వాదినా । తదిహ చేతనో జీవః సరూపేణ చేతనాన్తరేణైవ బ్రహ్మణా సద్వితీయః ప్రతీయతే, న త్వచేతనయా విరూపయా బుద్ధ్యా । తదేవం “ఋతం పిబన్తౌ” (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧) ఇత్యత్ర ప్రథమమవగతే బ్రహ్మణి తదనురోధేన చరమం గుహాశ్రయత్వం శాలగ్రామే హరిరితివద్వ్యాఖ్యేయమ్ । బహులం హి గుహాశ్రయత్వం బ్రహ్మణః శ్రుతయ ఆహుః ।

తదిదముక్తమ్ -

తద్దర్శనాదితి ।

తస్య బ్రహ్మణో గుహాశ్రయత్వస్య శ్రుతిషు దర్శనాదితి । ఎవంచ ప్రథమావగతబ్రహ్మానురోధేన సుకృతలోకవర్తిత్వమపి తస్య లక్షణయా ఛత్రిన్యాయేన గమయితవ్యమ్ । ఛాయాతపత్వమపి జీవస్యావిద్యాశ్రయతయా బ్రహ్మణశ్చ శుద్ధప్రకాశస్వభావస్య తదనాశ్రయతయా మన్తవ్యమ్ ॥ ౧౧ ॥

ఇమమేవ న్యాయం “ద్వా సుపర్ణా” (ము. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇత్యత్రాప్యుదాహరణే కృత్వాచిన్తయా యోజయతి -

ఎష ఎవ న్యాయ ఇతి ।

అత్రాపి కిం బుద్ధిజీవౌ ఉత జీవపరమాత్మానావితి సంశయ్య కరణరూపాయా అపి బుద్ధేరేధాంసి పచన్తీతివత్కర్తృత్వోపచారాద్బుద్ధిజీవావిహ పూర్వపక్షయిత్వా సిద్ధాన్తయితవ్యమ్ । సిద్ధాన్తశ్చ భాష్యకృతా స్ఫోరితః । తద్దర్శనాదితి చ “సమానే వృక్షే పురుషో నిమగ్నః”(ము. ఉ. ౩ । ౧ । ౨) ఇత్యత్ర మన్త్రే ।

న ఖలు ముఖ్యే కర్తృత్వే సమ్భవతి కరణే కర్తృత్వోపచారో యుక్త ఇతి కృత్వాచిన్తాముద్ధాటయతి -

అపర ఆహ ।

సత్త్వం బుద్ధిః ।

శఙ్కతే -

సత్త్వశబ్ద ఇతి ।

సిద్ధాన్తార్థం బ్రాహ్మణం వ్యాచష్ట ఇత్యర్థః ।

నిరాకరోతి -

తన్నేతి ।

యేన స్వప్నం పశ్యతీతి ।

యేనేతి కరణముపదిశతి । తతశ్చ భిన్నం కర్తారం క్షేత్రజ్ఞమ్ ।

యోఽయం శారీర ఉపద్రష్టేతి ।

అస్తు తర్హ్యస్యాధికరణస్య పూర్వపక్షే ఎవ బ్రాహ్మణార్థః,

వచనవిరోధే న్యాయస్యాభాసత్వాదిత్యత ఆహ -

నాప్యస్యాధికరణస్య పూర్వపక్షం భజత ఇతి ।

ఎవం హి పూర్వపక్షమస్య భజేత, యది హి క్షేత్రజ్ఞే సంసారిణి పర్యవస్యేత । తస్య తు బ్రహ్మరూపతాయాం పర్యవస్యన్న పూర్వపక్షమపి స్వీకరోతీత్యర్థః ।

అపిచ ।

తావేతౌ సత్త్వక్షేత్రజ్ఞౌ న హ వా ఎవంవిది కిఞ్చన రజ ఆధ్వంసత ఇతి ।

రజోఽవిద్యా నాధ్వంసనం సంశ్లేషమేవంవిది కరోతీతి ।

ఎతావతైవ విద్యోపసంహారాజ్జీవస్య బ్రహ్మాత్మతాపరతాస్య లక్ష్యత ఇత్యాహ -

తావతా చేతి ।

చోదయతి -

కథం పునరితి ।

నిరాకరోతి -

ఉచ్యతే - నేయం శ్రుతిరితి ।

అనశ్నన్ జీవో బ్రహ్మాభిచాకశీతీత్యుక్తే శఙ్కేత, యది జీవో బ్రహ్మాత్మా నాశ్నాతి, కథం తర్హ్యస్మిన్భోక్తృత్వావగమః, చైతన్యసమానాధికరణం హి భోక్తృత్వమవభాసత ఇతి । తన్నిరాసాయాహ శ్రుతిః - “తయోరన్యః పిప్పలం స్వాద్వత్తి”(ము. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇతి । ఎతదుక్తం భవతి - నేదం భోక్తృత్వం జీవస్య తత్త్వతః, అపితు బుద్ధిసత్త్వం సుఖాదిరూపపరిణతం చితిచ్ఛాయాపత్త్యోపపన్నచైతన్యమివ భుఙ్క్తే, నతు తత్త్వతో జీవః పరమాత్మా భుఙ్క్తే । తదేతదధ్యాసాభాష్యే కృతవ్యాఖ్యానమ్ । తదనేన కృత్వాచిన్తోద్ధాటితా ॥ ౧౨ ॥