అన్తర ఉపపత్తేః ।

నను “అన్తస్తద్ధర్మోపదేశాత్”(బ్ర.సూ. ౧-౧-౨౦) ఇత్యనేనైవైతద్గతార్థమ్ । సన్తి ఖల్వత్రాప్యమృతత్వాభయత్వాదయో బ్రహ్మధర్మాః ప్రతిబిమ్బజీవదేవతాస్వసమ్భవినః । తస్మాద్బ్రహ్మధర్మోపదేశాద్బ్రహ్మైవాత్ర వివక్షితమ్ । సాక్షాచ్చ బ్రహ్మశబ్దోపాదానాత్ । ఉచ్యతే - “ఎష దృశ్యత ఇత్యేతత్ప్రత్యక్షేఽర్థే ప్రయుజ్యతే । పరోక్షం బ్రహ్మ న తథా ప్రతిబిమ్బే తు యుజ్యతే ॥ ౧ ॥ ఉపక్రమవశాత్పూర్వమితరేషాం హి వర్ణనమ్ । కృతం న్యాయేన యేనైవ స ఖల్వత్రానుషజ్యతే” ॥ ౨ ॥ “ఋతం పిబన్తౌ” (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧) ఇత్యత్ర హి జీవపరమాత్మానౌ ప్రథమమవగతావితి తదనురోధేన గుహాప్రవేశాదయః పశ్చాదవగతా వ్యాఖ్యాతాః, తద్వదిహాపి “య ఎషోఽక్షిణి పురుషో దృశ్యతే”(ఛా. ఉ. ౪ । ౧౫ । ౧) ఇతి ప్రత్యక్షాభిధానాత్ప్రథమమవగతే ఛాయాపురుషే తదనురోధేనామృతత్వాభయత్వాదయః స్తుత్యా కథఞ్చిద్వ్యాఖ్యేయాః । తత్ర చామృతత్వం కతిపయక్షణావస్థానాత్ , అభయత్వమచేతనత్వాత్ , పురుషత్వం పురుషాకారత్వాత్ , ఆత్మత్వం కనీనికాయతనత్వాత్ , బ్రహ్మరూపత్వముక్తరూపామృతత్వాదియోగాత్ । ఎవం వామనీత్వాదయోఽప్యస్య స్తుత్యైవ కథఞ్చిన్నేతవ్యాః । కం చ ఖం చేత్యాది తు వాక్యమగ్నీనాం నాచార్యవాక్యం నియన్తుమర్హతి । “ఆచార్యస్తు తే గతిం వక్తా”(ఛా. ఉ. ౪ । ౧౪ । ౧) ఇతి చ గత్యన్తరాభిప్రాయం, న తూక్తపరిశిష్టాభిప్రాయమ్ । తస్మాచ్ఛాయాపురుష ఎవాత్రోపాస్య ఇతి పూర్వః పక్షః । సమ్భవమాత్రేణ తు జీవదేవతే ఉపన్యస్తే, బాధకాన్తరోపదర్శనాయ చైష దృశ్యత ఇత్యస్యాత్రాభావాత్ । “అన్తస్తద్ధర్మోపదేశా”(బ్ర.సూ. ౧-౧-౨౦) దిత్యనేన నిరాకృతత్వాత్ ।

ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే -

య ఎష ఇతి ।

'అనిష్పన్నాభిధానే ద్వే సర్వనామపదే సతీ । ప్రాప్య సంనిహితస్యార్థం భవేతామభిధాతృణీ” ॥ సంనిహితాశ్చ పురుషాత్మాదిశబ్దాస్తే చ న యావత్స్వార్థమభిదధతి తావత్సర్వనామభ్యాం నార్థతుషోఽప్యభిధీయత ఇతి కుతస్తదర్థస్యాపరోక్షతా । పురుషాత్మశబ్దౌ చ సర్వనామనిరపేక్షౌ స్వరసతో జీవే వా పరమాత్మని వా వర్తేతే ఇతి । నచ తయోశ్చక్షుషి ప్రత్యక్షదర్శనమితి నిరపేక్షపురుషపదప్రత్యాయితార్థానురోధేన య ఎష ఇతి దృశ్యత ఇతి చ యథాసమ్భవం వ్యాఖ్యేయమ్ । వ్యాఖ్యాతం చ సిద్ధవదుపాదానం శాస్త్రాద్యపేక్షం విద్వద్విషయం ప్రరోచనార్థమ్ । విదుషః శాస్త్రత ఉపలబ్ధిరేవ దృఢతయా ప్రత్యక్షవదుచపర్యతే ప్రశంసార్థమిత్యర్థః ।

అపి చ తదేవ చరమం ప్రథమానుగుణతయా నీయతే యన్నేతుం శక్యమ్ , అల్పం చ । ఇహ త్వమృతత్వాదయో బహవశ్చాశక్యాశ్చ నేతుమ్ । నహి స్వసత్తాక్షణావస్థానమాత్రమమృతత్వం భవతి । తథా సతి కిం నామ నామృతం స్యాదితి వ్యర్థమమృతపదమ్ । భయాభయే అపి చేతనధర్మౌ నాచేతనే సమ్భవతః । ఎవం వామనీత్వాదయోఽప్యన్యత్ర బ్రహ్మణో నేతుమశక్యాః । ప్రత్యక్షవ్యపదేశశ్చోపపాదితః । తదిదముక్తమ్ -

ఉపపత్తేరితి ।

'ఎతదమృతమభయమేతద్బ్రహ్మ” ఇత్యుక్తే స్యాదాశఙ్కా । నను సర్వగతస్యేశ్వరస్య కస్మాద్విశేషేణ చక్షురేవ స్థానముపదిశ్యత ఇతి, తత్పరిహరతి, శ్రుతిః - “తద్యద్యప్యస్మిన్సార్పిర్వోదకం వా సిఞ్చతి వర్త్మనీ ఎవ గచ్ఛతి”(ఛా. ఉ. ౪ । ౧౫ । ౧) ఇతి । వర్త్మనీ పక్షస్థానే । ఎతదుక్తం భవతినిర్లేపస్యేశ్వరస్య నిర్లేపం చక్షురేవ స్థానమనురూపమితి ।

తదిదముక్తమ్ -

తథా పరమేశ్వరానురూపమితి సంయద్వామాదిగుణోపదేశశ్చ తస్మిన్

బ్రహ్మణి

కల్పతే

ఘటతే, సమవేతార్థత్వాత్ । ప్రతిబిమ్బాదిషు త్వసమవేతార్థః । వామనీయాని సమ్భజనీయాని శోభనీయాని పుణ్యఫలాని వామాని । సంయన్తి సఙ్గచ్ఛమానాని వామాన్యనేనేతి సంయద్వామః పరమాత్మా । తత్కారణత్వాత్పుణ్యఫలోత్పత్తేస్తేన పుణ్యఫలాని సఙ్గచ్ఛన్తే । స ఎవ పుణ్యఫలాని వామాని నయతి లోకమితి వామనీః । ఎష ఎవ భామనీః । భామానీ భానాని నయతి లోకమితి భామనీః । తదుక్తం శ్రుత్యా “తమేవ భాన్తమనుభాతి సర్వం తస్య భాసా సర్వమిదం విభాతి”(ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౧౧) ఇతి ॥ ౧౩ ॥

స్థానాదివ్యపదేశాచ్చ ।

ఆశఙ్కోత్తరమిదం సూత్రమ్ ।

ఆశఙ్కామాహ -

కథం పునరితి ।

స్థానినో హి స్థానం మహద్దృష్టం, యథా యాదసామబ్ధిః । తత్కథమత్యల్పం చక్షురధిష్ఠానం పరమాత్మనః పరమమహత ఇతి శఙ్కార్థః ।

పరిహరతి -

అత్రోచ్యత ఇతి ।

స్థానాన్యాదయో యేషాం తే స్థానాదయో నామరూపప్రకరాస్తేషాం వ్యపదేశాత్సర్వగతస్యైకస్థాననియమో నావకల్పతే । నతు నానాస్థానత్వం నభస ఇవ నానాసూచీపాశాదిస్థానత్వమ్ । విశేషతస్తు బ్రహ్మణస్తాని తాన్యుపాసనాస్థానానీతి తైరస్య యుక్తో వ్యపదేశః ॥ ౧౪ ॥

అపిచ ప్రకృతానుసారాదపి బ్రహ్మైవాత్ర ప్రత్యేతవ్యం, నతు ప్రతిబిమ్బజీవదేవతా ఇత్యాహ సూత్రకారః -

సుఖవిశిష్టాభిధానాదేవ చ ।

ఎవం ఖలూపాఖ్యాయతే - ఉపకోసలో హ వై కామలాయనః సత్యకామే జాబాలే బ్రహ్మచర్యమువాస । తస్యాచార్యస్య ద్వాదశ వర్షాణ్యగ్నీనుపచచార । స చాచార్యోఽన్యాన్బ్రహ్మచారిణః స్వాధ్యాయం గ్రాహయిత్వా సమావర్తయామాస । తమేవైకముపకోసలం న సమావర్తయతి స్మ । జాయయా చ తత్సమావర్తనాయార్థితోఽపి తద్వచనమవధీర్యాచార్యః ప్రోషితవాన్ । తతోఽతిదూనమానసమగ్నిపరిచరణకుశలముపకోసలముపేత్య త్రయోఽగ్నయః కరుణాపరాధీనచేతసః శ్రద్దధానాయాస్మై దృఢభక్తయే సమేత్య బ్రహ్మవిద్యామూచిరే “ప్రాణో బ్రహ్మ కం బ్రహ్మ ఖం బ్రహ్మ” (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౦ । ౪) ఇతి । అథోపకోసల ఉవాచ, విజానామ్యహం ప్రాణో బ్రహ్మేతి, స హి సూత్రాత్మా విభూతిమత్తయా బ్రహ్మరూపావిర్భావాద్బ్రహ్మేతి । కిన్తు కం చ ఖం చ బ్రహ్మేత్యేతన్న విజానామి । నహి విషయేన్ద్రియసమ్పర్కజం సుఖమనిత్యం లోకసిద్ధం ఖం చ భూతాకాశమచేతనం బ్రహ్మ భవితుమర్హతి । అథైనమగ్నయః ప్రత్యూచుః - “యద్వావ కం తదేవ ఖం యదేవ ఖం తదేవ కమ్”(ఛా. ఉ. ౪ । ౧౦ । ౫) ఇతి । ఎవం సమ్భూయోక్త్వా ప్రత్యేకం చ స్వవిషయాం విద్యామూచుః - “పృథివ్యగ్నిరన్నమాదిత్యః”(ఛా. ఉ. ౪ । ౧౧ ।౧ ) ఇత్యాదినా । పునస్త ఎనం సమ్భూయోచుః, ఎషా సోమ్య తేఽస్మద్విద్యా ప్రత్యేకముక్తా స్వవిషయా విద్యా, ఆత్మవిద్యా చాస్మాభిః సమ్భూయ పూర్వముక్తా ప్రాణో బ్రహ్మ కం బ్రహ్మ ఖం బ్రహ్మేతి, ఆచార్యస్తు తే గతిం వక్తా, బ్రహ్మవిద్యేయముక్తాస్మాభిర్గతిమాత్రం త్వవశిష్టం నోక్తం, తత్తు విద్యాఫలప్రాప్తయే జాబాలస్తవాచార్యో వక్ష్యతీత్యుక్త్వాగ్నయ ఉపరేమిరే ।

ఎవం వ్యవస్థితే “యద్వావ కం తదేవ ఖం యదేవ ఖం తదేవ కమ్”(ఛా. ఉ. ౪ । ౧౦ । ౫) ఇత్యేతద్వ్యాచష్టే భాష్యకారః -

తత్ర ఖంశబ్ద ఇతి ప్రతీకాభిప్రాయేణేతి ।

ఆశ్రయాన్తరప్రత్యయస్యాశ్రయాన్తరే ప్రక్షేపః ప్రతీకః । యథా బ్రహ్మశబ్దః పరమాత్మవిషయో నామాదిషు క్షిప్యతే । ఇదమేవ తద్బ్రహ్మ జ్ఞేయం యన్నామేతి । తథేదమేవ తద్బ్రహ్మ యద్భూతాకాశమితి ప్రతీతిః స్యాత్ । న చైతత్ప్రతీకత్వమిష్టమ్ । లౌకికస్య సుఖస్య సాధనపారతన్త్ర్యం క్షయిష్ణుతా చామయస్తేన సహ వర్తత ఇతి సామయం సుఖమ్ ।

తదేవం వ్యతిరేకే దోషముక్త్వోభయాన్వయే గుణమాహ -

ఇతరేతరవిశేషితౌ త్వితి ।

తదర్థయోర్విశేషితత్వాచ్ఛబ్దావపి విశేషితావుచ్యేతే । సుఖశబ్దసమానాధికరణో హి ఖంశబ్దో భూతాకాశమర్థం పరిత్యజ్య బ్రహ్మణి గుణయోగేన వర్తతే । తాదృశా చ ఖేన సుఖం విశిష్యమాణం సామయాద్వ్యావృత్తం నిరామయం భవతి । తస్మాదుపపన్నముభయోపాదానమ్ ।

బ్రహ్మశబ్దాభ్యాసస్య ప్రయోజనమాహ -

తత్ర ద్వితీయ ఇతి ।

బ్రహ్మపదం కమ్పదస్యోపరి ప్రయుజ్యమానం శిరః, ఎవం ఖమ్పదస్యాపి బ్రహ్మపదం శిరో యయోః కఙ్ఖమ్పదయోస్తే బ్రహ్మశిరసీ, తయోర్భావో బ్రహ్మశిరస్త్వమ్ ।

అస్తు ప్రస్తుతే కిమాయాతమిత్యత ఆహ -

తదేవం వాక్యోపక్రమ ఇతి ।

నన్వగ్నిభిః పూర్వం నిర్దిశ్యతాం బ్రహ్మ, “య ఎషోఽక్షిణి”(ఛా. ఉ. ౪ । ౧౫ । ౧) ఇత్యాచార్యవాక్యేఽపి తదేవానువర్తనీయమితి తు కుత ఇత్యాహ -

ఆచార్యస్తు తే గతిం వక్తేతి చ గతిమాత్రాభిధానమితి ।

యద్యప్యేతే భిన్నవక్తృణీ వాక్యే తథాపి పూర్వేణ వక్త్రా ఎకవాక్యతాం గమితే, గతిమాత్రాభిధానాత్ । కిముక్తం భవతి, తుభ్యం బ్రహ్మవిద్యాస్మాభిరూపదిష్టా, తద్విదస్తు గతిర్నోక్తా, తాం చ కిఞ్చిదధికమాధ్యేయం పూరయిత్వాచార్యో వక్ష్యతీతి । తదనేన పూర్వాసమ్బద్ధార్థాన్తరవివక్షా వారితేతి । అథైవమగ్నిభిరుపదిష్టే ప్రోషిత ఆచార్యః కాలేనాజగామ, ఆగతశ్చ వీక్ష్యోపకోసలమువాచ, బ్రహ్మవిద ఇవ తే సోమ్య ముఖం ప్రసన్నం భాతి, కోఽను త్వామనుశశాసేతి । ఉపకోసలస్తు హ్రీణో భీతశ్చ కో ను మామనుశిష్యాత్ భగవన్ ప్రోషితే త్వయీత్యాపాతతోఽపజ్ఞాయ నిర్బధ్యమానో యథావదగ్నీనామనుశాసనమవోచత్ । తదుపశ్రుత్య చాచార్యః సుచిరం క్లిష్ట ఉపకోసలే సముపజాతదయార్ద్రహృదయః ప్రత్యువాచ, సోమ్య కిల తుభ్యమగ్నయో న బ్రహ్మ సాకల్యేనావోచన్ , తదహం తుభ్యం సాకల్యేన వక్ష్యామి, యదనుభవమాహాత్మ్యాత్ “యథా పుష్కరపలాశ ఆపో న శ్లిష్యన్త ఎవమేవంవిది పాపం కర్మ న శ్లిష్యతే” (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౪ । ౩), ఇత్యేవముక్తవత్యాచార్య ఆహోపకోసలః, బ్రవీతు మే భగవానితి, తస్మై హోవాచాచార్యోఽర్చిరాదికాం గతిం వక్తుమనాః, యదుక్తమగ్నిభిః ప్రాణో బ్రహ్మ కం బ్రహ్మ ఖం బ్రహ్మేతి తత్పరిపూరణాయ “ఎషోఽక్షిణి పురుషో దృశ్యతే”(ఛా. ఉ. ౪ । ౧౫ । ౧) ఇత్యాది । ఎతదుక్తం భవతి - ఆచార్యేణ యే సుఖం బ్రహ్మాక్షిస్థానం సంయద్వామం వామనీభామనీత్యేవంగుణకం ప్రాణసహితముపాసతే తే సర్వేఽపహతపాప్మానోఽన్యత్కర్మ కుర్వన్తు మా వాకార్షుః, అర్చిషమర్చిరభిమానినీం దేవతామభిసమ్భవన్తి ప్రతిపద్యన్తే, అర్చిషోఽహరహర్దేవతాం, అహ్న ఆపూర్యమాణపక్షం శుక్లపక్షదేవతాం, తతః షణ్మాసాన్ , యేషు మాసేషూత్తరాం దిశమేతి సవితా తే షణ్మాసా ఉత్తరాయణం తద్దేవతాం ప్రతిపద్యన్తే, తేభ్యో మాసేభ్యః సంవత్సరదేవతాం, తత ఆదిత్యం, ఆదిత్యాచ్చన్ద్రమసం, చన్ద్రమసో విద్యుతం, తత్ర స్థితానేతాన్పురుషః కశ్చిద్బ్రహ్మలోకాదవతీర్యామానవోఽమానవ్యాం సృష్టౌ భవః । బ్రహ్మలోకభవ ఇతి యావత్ । స తాదృశః పురుష ఎతాన్సత్యలోకస్థం కార్యం బ్రహ్మ గమయతి, స ఎష దేవపథో దేవైరర్చిరాదిభిర్నేతృభిరుపలక్షిత ఇతి దేవపథః, స ఎవ చ బ్రహ్మణా గన్తవ్యేనోపలక్షిత ఇతి బ్రహ్మపథః, ఎతేన పథా ప్రతిపద్యమానాః సత్యలోకస్థం బ్రహ్మ ఇమం మానవం మనోః సర్గం కిమ్భూతమావర్తం జన్మజరామరణపౌనఃపున్యమావృత్తిస్తత్కర్తావర్తో మానవో లోకస్తం నావర్తన్తే । తథాచ స్మృతిః - “బ్రహ్మణా సహ తే సర్వే సమ్ప్రాప్తే ప్రతిసఞ్చరే । పరస్యాన్తే కృతాత్మానః ప్రవిశన్తి పరం పదమ్” ॥ ౧౫ ॥

తదనేనోపాఖ్యానవ్యాఖ్యానేన

శ్రుతోపనిషత్కగత్యభిధానాచ్చ

ఇత్యపి సూత్రం వ్యాఖ్యాతమ్ ॥ ౧౬ ॥

అనవస్థితేరసమ్భవాచ్చ నేతరః ।

'య ఎషోఽక్షిణి” ఇతి నిత్యవచ్ఛ్రుతమనిత్యే ఛాయాపురుషే నావకల్పతే । కల్పనాగౌరవం చాస్మిన్పక్షే ప్రసజ్యత ఇత్యాహ -

న చోపాసనాకాల ఇతి ।

తథా విజ్ఞానాత్మనోఽపీతి ।

విజ్ఞానాత్మనో హి న ప్రదేశే ఉపాసనాఽన్యత్ర దృష్టచరీ, బ్రహ్మణస్తు తత్ర శ్రుతపూర్వేత్యర్థః । మిషా భియా । అస్మాత్ బ్రహ్మణః । శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౧౭ ॥