అన్తర్యామ్యాధిదైవాదిషు తద్ధర్మవ్యపదేశాత్ ।

'స్వకర్మోపార్జితం దేహం తేనాన్యచ్చ నియచ్ఛతి । తక్షాదిరశరీరస్తు నాత్మాన్తర్యమితాం భజేత్” ॥ ౧ ॥ ప్రవృత్తినియమలక్షణం హి కార్యం చేతనస్య శరీరిణః స్వశరీరేన్ద్రియాదౌ వా శరీరేణ వా వాస్యాదౌ దృష్టం నాశరీరస్య బ్రహ్మణో భవితుమర్హతి । నహి జాతు వటాఙ్కురః కుటజబీజాజ్జాయతే । తదనేన “జన్మాద్యస్య యతః”(బ్ర.సూ. ౧-౧-౨) ఇత్యేదప్యాక్షిప్తం వేదితవ్యమ్ । తస్మాత్పరమాత్మనః శరీరేన్ద్రియాదిరహితస్యాన్తర్యామిత్వాభావాత్ , ప్రధానస్య వా పృథివ్యాద్యభిమానవత్యా దేవతాయా వాణిమాద్యైశ్వర్యయోగినో యోగినో వా జీవాత్మనో వాన్తర్యామితా స్యాత్ । తత్ర యద్యపి ప్రధానస్యాదృష్టత్వాశ్రుతత్వామతత్వవిజ్ఞాతత్వాని సన్తి, తథాపి తస్యాచేతనస్య ద్రష్టృత్వశ్రోతృత్వమన్తృత్వవిజ్ఞాతృత్వానాం శ్రుతానామభావాత్ , అనాత్మత్వాచ్చ “ఎష త ఆత్మా”(బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౩) ఇతి శ్రుతేరనుపపత్తేర్న ప్రధానస్యాన్తర్యామితా । యద్యపి పృథివ్యాద్యభిమానినో దేవస్యాత్మత్వమస్తి, అదృష్టత్వాదయశ్చ సహ దృష్టృత్వాదిభిరుపపద్యన్తే, శరీరేన్ద్రియాదియోగాచ్చ, “పృథివ్యేవ యస్యాయతనమగ్నిర్లోకో మనో జ్యోతిః”(బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౧౦) ఇత్యాదిశ్రుతేః, తథాపి తస్య ప్రతినియతనియమనాత్ “యః సర్వాంల్లోకానన్తరో యమయతి యః సర్వాణి భూతాన్యన్తరో యమయతి”(బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౧) ఇతి శ్రుతివిరోధాదనుపపత్తేః, యోగీ తు యద్యపి లోకభూతవశితయా సర్వాంల్లోకాన్సర్వాణి చ భూతాని నియన్తుమర్హతి తత్ర తత్రానేకవిధదేహేన్ద్రియాదినిర్మాణేన “స ఎకధా భవతి త్రిధా భవతి” (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౬ । ౨) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః, తథాపి “జగద్వ్యాపారవర్జం ప్రకరణాత్” (బ్ర.సూ. ౪-౪-౧౭) ఇతి వక్ష్యమాణేన న్యాయేన వికారవిషయే విద్యాసిద్ధానాం వ్యాపారభావాత్సోఽపి నాన్తర్యామీ । తస్మాత్పారిశేష్యాజ్జీవ ఎవ చేతనో దేహేన్ద్రియాదిమాన్ దృష్టృత్వాదిసమ్పన్నః స్వయమదృశ్యాదిః స్వాత్మని వృత్తివిరోధాత్ । అమృతశ్చ, దేహేన్ద్రియాదినాశేఽప్యనాశాత్ । అన్యథాముష్మికఫలోపభోగాభావేన కృతవిప్రణాశాకృతాభ్యాగమప్రసఙ్గాత్ । “య ఆత్మని తిష్ఠన్” ఇతి చాభేదేఽపి కథఞ్చిద్భేదోపచారాత్ “స భగవః కస్మిన్ప్రతిష్ఠితః స్వే మహిమ్ని”(ఛా. ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ఇతివత్ । “యమాత్మా న వేద” ఇతి చ స్వాత్మని వృత్తివిరోధాభిప్రాయమ్ । “యస్యాత్మా శరీరమ్” ఇత్యాది చ సర్వం “స్వే మహిమ్ని” ఇతివద్యోజనీయమ్ । యది పునరాత్మనోఽపి నియన్తురన్యో నియన్తా భవేత్ వేదితా వా తతస్తస్యాప్యన్య ఇత్యనవస్థా స్యాత్ । సర్వలోకభూతనియన్తృత్వం చ జీవస్యాదృష్టద్వారా । తదుపార్జితౌ హి ధర్మాధర్మౌ నియచ్ఛత ఇత్యనయా ద్వారా జీవో నియచ్ఛతి । ఎకవచనం చ జాత్యభిప్రాయమ్ । తస్మాజ్జీవాత్మైవాన్తర్యామీ, న పరమాత్మేతి । ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే - “దేహేన్ద్రియాదినియమే నాస్య దేహేన్ద్రియాన్తరమ్ । తత్కర్మోపార్జితం తచ్చేత్తదవిద్యార్జితం జగత్” ॥ శ్రుతిస్మృతీతిహాసపురాణేషు తావదత్రభవతః సర్వజ్ఞస్య సర్వశక్తేః పరమేశ్వరస్య జగద్యోనిత్వమవగమ్యతే । న తత్పృథగ్జనసాధాణ్యానుమానాభాసేనాగమవిరోధినా శక్యమపహ్నోతుమ్ । తథాచ సర్వం వికారజాతం తదవిద్యాశక్తిపరిణామస్తస్య శరీరేన్ద్రియస్థానే వర్తత ఇతి యథాయథం పృథివ్యాదిదేవతాదికార్యకరణైస్తానేవ పృథివ్యాదిదేవతాదీఞ్ఛక్నోతి నియన్తుమ్ । న చానవస్థా । నహి నియన్త్రన్తరం తేన నియమ్యతే, కిన్తు యో జీవో నియన్తా లోకసిద్ధః స పరమాత్మైవోపాధ్యవచ్ఛేదకల్పితభేదస్తథా వ్యాఖ్యాయత ఇత్యసకృదావేదితం, తత్కుతో నియన్త్రన్తరం కుతశ్చానవస్థా । తథాచ “నాన్యోఽతోఽస్తి ద్రష్టా” (బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౨౩) ఇత్యాద్యా అపి శ్రుతయ ఉపపన్నార్థాః । పరమార్థతోఽన్తర్యామిణోఽన్యస్య జీవాత్మనో ద్రష్టురభావాత్ । అవిద్యాకల్పితజీవపరమాత్మభేదాశ్రయాస్తు జ్ఞాతృజ్ఞేయభేదశ్రుతయః, ప్రత్యక్షాదీని ప్రమాణాని, సంసారానుభవః, విధినిషేధశాస్త్రాణి చ । ఎవం చాధిదైవాదిష్వేకస్యైవాన్తర్యామిణః ప్రత్యభిజ్ఞానం సమఞ్జసం భవతి, “యః సర్వాంల్లోకాన్”(బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౧) “యః సర్వాణి భూతాని” ఇత్యత్ర య ఇత్యేకవచనముపపద్యతే । అమృతత్వం చ పరమాత్మని సమఞ్జసం నాన్యత్ర । “య ఆత్మని తిష్ఠన్” ఇత్యాదౌ చాభేదేఽపి భేదోపచారక్లేశో న భవిష్యతి । తస్మాత్పరమాత్మాన్తర్యామీ న జీవాదిరితి సిద్ధమ్ । పృథివ్యాది స్తనయిత్న్వన్తమధిదైవమ్ । “యః సర్వేషు లోకేషు” ఇత్యాధిలోకమ్ । “యః సర్వేషు వేదేషు” ఇత్యధివేదమ్ । “యః సర్వేషు యజ్ఞేషు” ఇత్యధియజ్ఞమ్ । “యః సర్వేషు భూతేషు” ఇత్యధిభూతమ్ । ప్రాణాద్యాత్మాన్తమధ్యాత్మమ్ । సంజ్ఞాయా అప్రసిద్ధత్వాదిత్యుపక్రమమాత్రం పూర్వః పక్షః ॥ ౧౮ ॥॥ ౧౯ ॥

దర్శనాదిక్రియాయాః కర్తరి ప్రవృత్తివిరోధాత్ ।

కర్తరి ఆత్మని ప్రవృత్తివిరోధాదిత్యర్థః ॥ ౨౦ ॥