అదృశ్యత్వాదిగుణకో ధర్మోక్తేః॥౨౧॥ అదృశ్యత్వాదిసాధారణధర్మదర్శనాత్సంశయః । పూర్వత్ర ద్రష్టృత్వాదిశ్రవణాన్న ప్రధానమన్తర్యామీత్యుక్తమిహ తదశ్రవణాదక్షరం ప్రధానమితి భాష్యోక్తైవ సఙ్గతిః । పూర్వపక్షమాహ —

పరిణామ ఇతి ।

యోనిశబ్దో నిమిత్తం చేదితి ।

బ్రూయాదిత్యధ్యాహారః । న విలక్షణత్వాదిత్యత్ర పరిణామమతం కృత్వాచిన్తయా పరిణామసారూప్యయోర్వ్యాప్తిర్నిరాకరిష్యతే, అత్ర తు వివర్తసాదృశ్యయోః । పరిణామస్తు తత్రత్య ఇహానూదితః । భూతయోనిర్జడః పరిణమమానత్వాద్వివర్తమానత్వాద్వా సంమతవదిత్యర్థః ।

నను పరిణామినః కథమక్షరశబ్దవాచ్యత్వమత ఆహ —

స్వవికారానితి ।

అనుమానయోర్బాధమాశఙ్క్యాహ —

య ఇతి ।

అక్షరాత్పర ఇతి సామానాధికరణ్యమ్ ।

నామరూపేతి ।

శబ్దార్థయోర్బీజమధిష్ఠానమాత్మా తద్విషయతయా తస్యాధిష్ఠానత్వే సహకారిత్వేన శక్తిభూతం భూతానాం సూక్ష్మం కారణం తస్మిన్, సందేహభాష్యస్థప్రధానశబ్దం వర్తయతి —

ప్రధీయత ఇతి ।

క్రియత ఇత్యర్థః ।

అచేతనానామితి భాష్యం న ప్రాయదర్శనమాత్రపరమిత్యాహ —

సారూప్యాదితి ।

నను న చ స్మార్తమితి ప్రాచ్యధికరణే ప్రధానం దూషితం, ద్రష్టృత్వాద్యసంభవన్యాయసామ్యాదచేతనమవ్యాకృతం దూషితప్రాయమితి తచ్ఛఙ్కా న యుక్తా; ప్రధానే త్వప్రామాణికత్వమధికమితి శఙ్కతే —

స్యాదేతదితి ।

బాధకం ద్రష్టృత్వాది ।

ఈక్షత్యాదిచిన్తయాప్యపునరుక్తిమాహ —

తేనేతి ।

ఉపచర్యతాం బ్రహ్మణో జగద్యోనిత్వమిత్యుక్తమ్ ।

ఉపచారే నిమిత్తమాహ —

అవిద్యేతి ।

అవిద్యాశక్త్యా విషయీకృతత్వేన తదాశ్రయ ఇతి తథోక్తమ్ ।

ద్వితీయశ్లోకస్య ద్వితీయార్ధం వ్యాచష్టే —

అథేతి ।

సతి చేతనపరత్వే వాక్యస్య బ్రహ్మపరత్వం దుర్నివారమితి పూర్వపక్షాభావమాశఙ్క్యాహ —

బ్రహ్మైవేతి ।

యదుక్తమ్ అక్షరాత్పరస్య సర్వజ్ఞత్వమక్షరం తు ప్రధానమితి, తన్నేత్యాహ —

అక్షరస్యేతి ।

యద్భూతయోనిమిత్యక్షరస్య జగద్యోనిభావముక్త్వా యః సర్వజ్ఞ ఇత్యుపక్రమ్య తస్మాన్నామరూపాది జాయత ఇతి జగద్యోనిభావ ఉచ్యతే । ఉపాదానప్రాయపాఠాచ్చ పఞ్చమ్యా న నిమిత్తార్థత్వం తత్ర ఉపాదానత్వప్రత్యభిజ్ఞాలిఙ్గేనైకవాక్యత్వే సతి వాక్యప్రమాణాత్ సర్వజ్ఞ ఎవ భూతయోనిరిత్యర్థః । విశ్వయోనిర్యదక్షరం తత్సర్వవిద్భవేదితి విధీయతే ।

యద్యక్షరశబ్దవాచ్యభూతయోనేః సర్వజ్ఞత్వం, కథం తర్హి సర్వజ్ఞస్యాక్షరాత్పరత్వముక్తం? తత్రాహ —

అక్షరాదితి ।

యద్ యస్మాదర్థే । న చ — అక్షరశబ్దప్రత్యభిజ్ఞానాద్ భూతయోనిరేవాక్షరాదితి నిర్దిష్టేతి — వాచ్యమ్; ప్రథమశ్రుతే యః సర్వజ్ఞ ఇతి వాక్యే సర్వజ్ఞస్య జగదుపాదానత్వప్రత్యభిజ్ఞయాఽస్య బాధ్యత్వాత్, యేనాక్షరం పురుషం వేద సత్యమితి పురుషస్యాక్షరశబ్దేన నిర్దేక్ష్యమాణత్వాచ్చ ।

వివర్తస్త్వితి శ్లోకస్య ద్వితీయార్ధం వ్యాచష్టే —

అపి చేతి ।

ప్రయోజనమాహ —

జ్ఞేయత్వేనేతి ।

భోగ్యవ్యతిరిక్త ఇతి భాష్యస్య వ్యాఖ్యా —

భోగా ఇతి ।

నను ఋతుషు యజన్తీతి కర్తరి క్విపి సంప్రసారేణ ఋత్విక్ శబ్దః । యజ్ఞసంయోగే గమ్యమానే పతిశబ్దప్రాతిపదికస్య నకారాదేశః, స ఇకారస్యాన్త్యస్య, తతో ఙీపి కృతే పత్నీ ।

ఉక్తాభిప్రాయమితి ।

వివర్తత్వేన సారూప్యానపేక్షేత్యుక్తోఽభిప్రాయః ॥౨౧॥

ప్రధానాదిత్యపీతి ।

యద్యపి భాష్యే శారీరప్రధాననిరాకరణతయా హేతుద్వయం క్రమేణ వ్యాఖ్యాతం; తథాపి పురుషశబ్దస్య ప్రధానవ్యావర్తకత్వాదాద్యహేతురపి ప్రధానవారణార్థ ఇతి । అక్షరమవ్యాకృతమిత్యాదిభాష్యస్యాయమర్థః । శబ్దార్థయోర్బీజమధిష్ఠానం తస్య శక్తిః సహకారిత్వాత్ । సా చేశ్వరమాశ్రయతే విషయీకరోతీతి ఈశ్వరాశ్రయా । తస్యాధిష్ఠానత్వే ఉపాధిభూతావచ్ఛేదికా, శుక్తేరివ తద్విషయమజ్ఞానమ్ । అవికార ఇతి చ్ఛేదః, తస్మాద్వాచస్పతిమతం భాష్యవిరుద్ధమితి కైశ్చిదయుక్తముక్తమ్ । కించ — అజ్ఞత్వభ్రాన్తతాదోషాదరక్షత్పరమేశ్వరమ్ । ఎతద్భాష్యార్థతత్త్వజ్ఞో వాచస్పతిరగాధధీః॥ ప్రధానస్యాగమికత్వే ప్రకృతివికార సారూప్యాది బహు సమఞ్జసం స్యాదిత్యర్థః । అసమఞ్జసమితి పాఠే చేతనస్య జగదుపాదానత్వాది అసమంజసం స్యాదిత్యర్థః॥౨౨॥ రూపోపన్యాసాచ్చ । నేతరావిత్యనుషఙ్గః । భాష్యే — అదృశ్యత్వాదిధర్మకస్య న విగ్రహ ఇత్యాక్షేపః । సర్వాత్మత్వవివక్షయేతి సమాధానమ్ ।

జాయమానసన్నిధిలక్షణస్థానస్య ప్రకరణేన బాధమాశఙ్క్య విగ్రహవత్త్వలిఙ్గేన ప్రకరణబాధమాహ —

నేతి ।

ఈశ్వరస్యాపి హిరణ్యశ్మశ్రుత్వాదివద్ మూర్ధాదిసంభవ ఇతి కశ్చిత్ । తన్న ; అపాణిపాదమితి నిర్విశేషస్య జ్ఞేయత్వేన ప్రక్రమాద్ధిరణ్మయస్యోపాస్యత్వేన విగ్రహాద్యవిరోధాత్ । ప్రాకృతపాణ్యాదినిషేధ ఎష ఇతి చేన్న; ప్రథమస్య చరమేణాసంకోచాదితి ।

లిఙ్గం సార్వాత్మ్యపరం న శరీరాదిమత్వపరమిత్యాశఙ్క్య తథా సతి మూర్ధాదిబహుశ్రుతీనాం బాధః స్యాత్, తాస్తు ప్రకరణాద్బలీయస్య ఇత్యాహ —

న చైతావతేతి ।

ప్రకరణమాత్రేణేత్యర్థః । ఎవంచ హృదయం విశ్వమస్య ఎష సర్వభూతాన్తరాత్మేతి చాత్రత్యే సర్వనామనీ సన్నిహితతరం విగ్రహవన్తం గృహ్ణీతో న భూతయోనిమితి ।

లిఙ్గనిరుద్ధే ప్రకరణే సన్నిధిర్విజయతే ఇత్యాహ —

సిద్ధే చేతి ।

పురుష ఎవేదమిత్యాదిసర్వరూపత్వోపన్యాసోఽపి ద్యుమూర్ధాదికస్యైవాస్తు తస్య సన్నిహితతరత్వాదత ఆహ —

ప్రకరణాదితి ।

సన్నిధేః ప్రకరణస్య బలీయస్త్వాత్పూర్వవద్బాధకలిఙ్గాభావాచ్చేత్యర్థః॥ ఊర్ణనాభిర్లూతాకీటస్తన్తూన్ సృజతే సంహరతి చ । సతో జీవతః । యేన జ్ఞానేన అక్షరం పురుషం వేద తాం బ్రహ్మవిద్యాముపసన్నాయ ప్రోవాచ ప్రబ్రూయాత్ । సర్వవిద్యావేద్యవస్త్వధిష్ఠానవిషయత్వాత్సర్వవిద్యాప్రతిష్ఠా । కర్మనిర్మితాన్పరీక్ష్య బ్రాహ్మణో నిర్వేదమాయాత్కుర్యాదిత్యర్థః । గచ్ఛేదితి వాక్యశేషాద్వైరాగ్యహేతుమాహ — ఇహ సంసారేఽకృతో లోకో నాస్తి, కిం కృతేన కర్మణేత్యధ్యాహారః । అతోఽకృతజ్ఞానార్థం దివి స్వాత్మని ప్రకాశరూపే భవో దివ్యో బాహ్యాభ్యన్తరసహితః సర్వాత్మేతి యావత్ । క్రియావిజ్ఞానశక్తిమన్మనః ప్రాణరహితః । బాహ్యేన్ద్రియనిషేధోఽప్యుపలక్షితః । అత ఎవ శుభ్ర శుద్ధః; అగ్నిద్యౌః, అసౌ వావ లోకో గౌతమాగ్నిరితి శ్రుతేః, స మూర్ధా అస్యేతి సర్వత్ర సంబన్ధః । యస్యేత్యర్థే అస్యశబ్దః । వివృతా ఉద్ఘాటితాః ప్రసిద్ధాః వేదాః యస్య, వాక్ వాయుర్యస్య, ప్రాణః విశ్వం యస్య, హృదయం మనస్తన్మనసా సృష్టత్వాద్ విశ్వస్య, పాదరూపేణ పృథివీ యస్య జాతా, ఎష సర్వభూతగతప్రాణానాం సమష్టితయా సర్వభూతాన్తరాత్మా । ఎతస్మాజ్జాయతే ఇత్యనుషఙ్గః । తస్మాత్పరమాత్మనోఽగ్నిర్ద్యులోకో జాయతే యస్య సూర్యః సమిధః; అసౌ వావ లోకోఽగ్నిస్తస్యాదిత్య ఎవ సమిదితి శ్రుతేః । స దధార దధార । కస్మై బ్రహ్మణే॥ ఇతి షష్ఠమదృశ్యత్వాధికరణమ్॥