వైశ్వానరః సాధారణశబ్దవిశేషాత్ ।

ప్రాచీన శాలసత్యయజ్ఞేన్ద్రద్యుమ్నజనబుడిలాః సమేత్య మీమాంసాం చక్రుః -

కో న ఆత్మా కిం బ్రహ్మేతి ।

ఆత్మేత్యుక్తే జీవాత్మని ప్రత్యయో మా భూదత ఉక్తం కిం బ్రహ్మేతి । తే చ మీమాంసమానా నిశ్చయమనధిగచ్ఛన్తః కైకేయరాజం వైశ్వానరవిద్యావిదముపసేదుః ।

ఉపసద్య చోచుః -

ఆత్మానమేవేమం వైశ్వానరం సంప్రత్యధ్యేషి

స్మరసి

తమేవ నో బ్రూహీత్యుపక్రమ్య ద్యుసూర్వాయ్వాకాశవారిపృథివీనామితి ।

అయమర్థః - వైశ్వానరస్య భగవతో ద్యౌర్మూర్ధా సుతేజాః । చక్షుశ్చ విశ్వరూపః సూర్యః । ప్రాణో వాయుః పృథగ్వర్త్మాత్మా పృథక్ వర్త్మ యస్య వాయోః స పృథగ్వర్త్మా స ఎవాత్మా స్వభావో యస్య స పృథగ్వర్త్మాత్మా । సన్దేహో దేహస్య మధ్యభాగః స ఆకాశో బహులః సర్వగతత్వాత్ । బస్తిరేవ రయిః ఆపః, యతోఽద్భ్యోఽన్నమన్నాచ్చ రయిర్ధనం తస్మాదాపో రయిరుక్తాస్తాసాం చ మూత్రీభూతానాం బస్తిః స్థానమితి బస్తిరేవ రయిరిత్యుక్తమ్ । పాదౌ పృథివీ తత్ర ప్రతిష్ఠానాత్ । తదేవం వైశ్వానరావయవేషు ద్యుసూర్యానిలాకాశజలావనిషు మూర్ధచక్షుఃప్రాణసన్దేహబస్తిపాదేష్వేకైకస్మిన్ వైశ్వానరబుద్ధ్యా విపరీతతయోపాసకానాం ప్రాచీనశాలాదీనాం మూర్ధపాతాన్ధత్వప్రాణోత్క్రమణదేహశీర్ణతాబస్తిభేదపాదశ్లథీభావదూషణైరుపాసనానాం నిన్దయా మూర్ధాదిసమస్తభావముపదిశ్యామ్నాయతే “యస్త్వేతమేవం ప్రాదేశమాత్రమభివిమానమ్”(ఛా. ఉ. ౫ । ౧౮ । ౧) ఇతి । స సర్వేషు లోకేషు ద్యుపృభృతిషు, సర్వేషు భూతేషు స్థావరజఙ్గమేషు, సర్వేష్వాత్మసు దేహేన్ద్రియమనోబుద్ధిజీవేష్వన్నమత్తి । సర్వసమ్బన్ధిఫలమాప్నోతీత్యర్థః ।

అథాస్య వైశ్వానరస్య భోక్తుర్భోజనస్యాగ్నిహోత్రతాసమ్పిపాదయిషయాహ శ్రుతిః -

ఉర ఎవ వేదిః

వేదిసారూప్యాత్ ।

లోమాని బర్హిః

ఆస్తీర్ణబ్రహిఃసారూప్యాత్ ।

హృదయం గార్హపత్యః ।

హృదయానన్తరం -

మనోఽన్వాహార్యపచనః ।

ఆస్యమాహవనీయః ।

తత్ర హి తదన్నం హూయతే । నను “కో న ఆత్మా కిం బ్రహ్మ”(ఛా. ఉ. ౫ । ౧౧ । ౧) ఇత్యుపక్రమే ఆత్మబ్రహ్మశబ్దయోః పరమాత్మని రూఢత్వేన తదుపరక్తాయాం బుద్ధౌ వైశ్వానరాగ్న్యాదయః శబ్దాస్తదనురోధేన పరమాత్మన్యేవ కథఞ్చిన్నేతుం యుజ్యన్తే నతు ప్రథమావగతౌ బ్రహ్మాత్మశబ్దౌ చరమావగతవైశ్వానరాదిపదానురోధేనాన్యథయితుం యుజ్యేతే । యద్యపి చ వాజసనేయినాం వైశ్వానరవిద్యోపక్రమే “వైశ్వానరం హ వై భగవాన్ సమ్ప్రతి వేద తం నో బ్రూహి” ఇత్యత్ర నాత్మబ్రహ్మశబ్దౌ స్తః, తథాపి తత్సమానార్థం ఛాన్దోగ్యవాక్యం తదుపక్రమమితి తేన నిశ్చితార్థేన తదవిరోధేన వాజసనేయివాక్యార్థో నిశ్చీయతే । నిశ్చితార్థేన హ్యనిశ్చితార్థం వ్యవస్థాప్యతే, నానిశ్చితార్థేన నిశ్చితార్థమ్ । కర్మవచ్చ బ్రహ్మాపి సర్వశాఖాప్రత్యయమేకమేవ । నచ ద్యుమూర్ధత్వాదికం జాఠరభూతాగ్నిదేవతాజీవాత్మనామన్యతమస్యాపి సమ్భవతి । నచ సర్వలోకాశ్రయఫలభాగితా ।

న చ సర్వపాప్మప్రదాహ ఇతి పారిశేష్యాత్పరమాత్మైవ వైశ్వానర ఇతి నిశ్చితే కుతః పునరియమాశఙ్కా -

శబ్దాదిభ్యోఽన్తః ప్రతిష్ఠానాన్నేతి చేదితి ।

ఉచ్యతే - తదేవోపక్రమానురోధేనాన్యథా నీయతే, యన్నేతుం శక్యమ్ । అశక్యౌ చ వైశ్వానరాగ్నిశబ్దావన్యథా నేతుమితి శఙ్కితురభిమానః । అపి చాన్తఃప్రతిష్ఠితత్వం చ ప్రాదేశమాత్రత్వం చ న సర్వవ్యాపినోఽపరిమాణస్య చ పరబ్రహ్మణః సమ్భవతః । నచ ప్రాణాహుత్యధికరణతాఽన్యత్ర జాఠరాగ్నేర్యుజ్యతే । నచ గార్హపత్యాదిహృదయాదితా బ్రహ్మణః సమ్భవినీ । తస్మాద్యథాయోగం జాఠరభూతాగ్నిదేవతాజీవానామన్యతమో వైశ్వానరః, నతు బ్రహ్మ । తథా చ బ్రహ్మాత్మశబ్దావుపక్రమగతావప్యన్యథా నేతవ్యౌ । మూర్ధత్వాదయశ్చ స్తుతిమాత్రమ్ । అథవా అగ్నిశరీరాయా దేవతాయా ఐశ్వర్యయోగాత్ ద్యుమూర్ధత్వాదయ ఉపపద్యన్త ఇతి శఙ్కితురభిసన్ధిః ।

అత్రోత్తరమ్ -

న ।

కుతః,

తథా దృష్ట్యుపదేశాత్ ।

అద్ధా చరమమనన్యథాసిద్ధం ప్రథమావగతమన్యథయతి । న త్వత్ర చరమస్యానన్యథాసిద్ధిః, ప్రతీకోపదేశేన వా మనో బ్రహ్మేతివత్ , తదుపాధ్యుపదేశేన వా మనోమయః ప్రాణశరీరో భారూప ఇతివదుపపత్తేః । వ్యుత్పత్త్యా వా వైశ్వానరాగ్నిశబ్దయోర్బ్రహ్మవచనత్వాన్నాన్యథాసిద్ధిః । తథాచ బ్రహ్మాశ్రయస్య ప్రత్యయస్యాశ్రయాన్తరే జాఠరవైశ్వానరాహ్వయే క్షేపేణ వా జాఠరవైశ్వానరోపాధిని వా బ్రహ్మణ్యుపాస్యే వైశ్వానరధర్మాణాం బ్రహ్మధర్మాణాం చ సమావేశ ఉపపద్యతే ।

అసమ్భవాదితి సూత్రావయవం వ్యాచష్టే -

యది చేహ పరమేశ్వరో న వివక్ష్యేతేతి ।

పురుషమపి చైనమధీయత ఇతి సూత్రావయవం వ్యాచష్టే -

యది చ కేవల ఎవేతి ।

న బ్రహ్మోపాధితయా నాపి ప్రతీకతయేత్యర్థః । న కేవలమన్తఃప్రతిష్ఠితం పురుషమపీత్యపేరర్థః । అత ఎవ యత్పురుష ఇతి పురుషమనూద్య న వైశ్వానరో విధీయతే । తథాసతి పురుషే వైశ్వానరదృష్టిరుపదిశ్యేత । ఎవం చ పరమేశ్వరదృష్టిర్హి జాఠరే వైశ్వానర ఇహోపదిశ్యత ఇతి భాష్యం విరుధ్యేత । శ్రుతివిరోధశ్చ । “స యో హైతమేవమగ్నిం వైశ్వానరం పురుషం పురుషవిధం పురుషేఽన్తఃప్రతిష్ఠితం వేద” ఇతి వైశ్వానరస్య హి పురుషత్వవేదనమత్రానూద్యతే, నతు పురుషస్య వైశ్వానరత్వవేదనమ్ । తస్మాత్ “స ఎషోఽగ్నిర్వైశ్వానరో యత్” (శ. బ్రా. ౧౦ । ౬ । ౧ । ౧౧) ఇతి యదః పూర్వేణ సమ్బన్ధః, పురుష ఇతి తు తత్ర పురుషదృష్టేరుపదేశ ఇతి యుక్తమ్ ॥ ౨౪ ॥ ॥ ౨౫ ॥ ॥ ౨౬ ॥

అత ఎవ న దేవతా భూతం చ ।

అత ఎవైతేభ్యః శ్రుతిస్మృత్యవగతద్యుమూర్ధత్వాదిసమ్బన్ధసర్వలోకాశ్రయఫలభాగిత్వసర్వపాప్మప్రదాహాత్మబ్రహ్మపదోక్రమేభ్యో హేతుభ్య ఇత్యర్థః । “యో భానునా పృథివీం ద్యాముతేమామ్” (ఋ. సం. ౧౦ । ౮౮ । ౩) ఇతి మన్త్రవర్ణోఽపి న కేవలౌష్ణ్యప్రకాశవిభవమాత్రస్య భూతాగ్నేరిమమీదృశం మహిమానమాహ, అపి తు బ్రహ్మవికారతయా తాద్రూప్యేణేతి భావః ॥ ౨౭ ॥

సాక్షాదప్యవిరోధం జైమినిః ।

యదేతత్ప్రకృతం మూర్ధాదిషు చుబుకాన్తేషు పురుషావయవేషు ద్యుప్రభృతీన్పృథివీపర్యన్తాంస్త్రైలోక్యాత్మనో వైశ్వానరస్యావయవాన్ సమ్పాద్య పురుషవిధత్వం కల్పితం తదభిప్రాయేణేదముచ్యతే “పురుషవిధం పురుషేఽన్తఃప్రతిష్ఠితం వేద” (శ. బ్రా. ౧౦ । ౬ । ౧ । ౧౧) ఇతి । అత్రావయవసమ్పత్త్యా పురుషవిధత్వం కార్యకారణసముదాయరూపపురుషావయవమూర్ధాదిచుబుకాన్తఃప్రతిష్ఠానాచ్చ పురుషేఽన్తఃప్రతిష్ఠితత్వం సముదాయమధ్యపతితత్వాత్తదవయవానాం సముదాయినామ్ ।

అత్రైవ నిదర్శనమాహ -

యథా వృక్షే శాఖామితి ।

శాఖాకాణ్డమూలస్కన్ధసముదాయే ప్రతిష్ఠితా శాఖా తన్మధ్యపతితా భవతీత్యర్థః ।

సమాధానాన్తరమాహ -

అథవేతి ।

అన్తఃప్రతిష్ఠత్వం మాధ్యస్థ్యం తేన సాక్షిత్వం లక్షయతి । ఎతదుక్తం భవతి - వైశ్వానరఃపరమాత్మా చరాచరసాక్షీతి ।

పూర్వపక్షిణోఽనుశయమున్మూలయతి -

నిశ్చితే చేతి ।

విశ్వాత్మకత్వాత్ వైశ్వానరః ప్రత్యాగాత్మా । విశ్వేషాం వాయం నరః, తద్వికారత్వాద్విశ్వప్రపఞ్చస్య । విశ్వే నరా జీవా వాత్మానోఽస్య తాదాత్మ్యేనేతి ॥ ౨౮ ॥

అభివ్యక్తేరిత్యాశ్మరథ్యః ।

సాకల్యేనోపలమ్భాసమ్భవాదుపాసకానామనుగ్రహాయానన్తోఽపి పరమేశ్వరః ప్రాదేశమాత్రమాత్మానమభివ్యనక్తీత్యాహ -

అతిమాత్రస్యాపీతి ।

అతిక్రాన్తో మాత్రాం పరిమాణమతిమాత్రః ।

ఉపాసకానాం కృతే ।

ఉపాసకార్థమితి యావత్ ।

వ్యాఖ్యాన్తరమాహ -

ప్రదేశేషు వేతి ॥ ౨౯ ॥ ॥ ౩౦ ॥

సమ్పత్తేరితి జైమినిః ।

మూర్ధానముపక్రమ్య చుబుకాన్తో హి కాయప్రదేశః ప్రాదేశమాత్రః । తత్రైవ త్రైలోక్యాత్మనో వైశ్వానరస్యావయవాన్సమ్పాదయన్ప్రాదేశమాత్రం వైశ్వానరం దర్శయతి ॥ ౩౧ ॥

అత్రైవ జాబాలశ్రుతిసంవాదమాహ సూత్రకారః -

ఆమనన్తి చైనమస్మిన్ ।

అవిముక్తే అవిద్యోపాధికల్పితావచ్ఛేదే జీవాత్మని స ఖల్వవిముక్తః । తస్మిన్ప్రతిష్ఠితః పరమాత్మా, తాదాత్మ్యాత్ । అత ఎవ హి శ్రుతిః - “అనేన జీవేనాత్మనా” (ఛా. ఉ. ౬ । ౩ । ౨) ఇతి । అవిద్యాకల్పితం తు భేదమాశ్రిత్యాధారాధేయభావః । వరణా భ్రూః । శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౩౨ ॥

ఇతి శ్రీవాచస్పతిమిశ్రవిరచితే శారీరకమీమంసాభాష్యవిభాగే భామత్యాం ప్రథమస్యాధ్యాయస్య ద్వితీయః పాదః ॥ ౨ ॥

॥ ఇతి ప్రథమాధ్యాయస్య ఉపాస్యబ్రహ్మవాచకాస్పష్టశ్రుతిసమన్వయాఖ్యో ద్వితీయః పాదః ॥