ద్యుభ్వాద్యాయతనం స్వశబ్దాత్ ।

ఇహ జ్ఞేయత్వేన బ్రహ్మోపక్షిప్యతే । తత్ “పారవత్త్వేన సేతుత్వాద్భేదే షష్ఠ్యాః ప్రయోగతః । ద్యుభ్వాద్యాయతనం యుక్తం నామృతం బ్రహ్మ కర్హిచిత్” ॥ పారావారమధ్యపాతీ హి సేతుః తాభ్యామవచ్ఛిద్యమానో జలవిధారకో లోకే దృష్టః, నతు బన్ధనహేతుమాత్రమ్ । హడినిగడాదిష్వపి ప్రయోగప్రసఙ్గాత్ । న చానవచ్ఛిన్నం బ్రహ్మ సేతుభావమనుభవతి । న చామృతం సద్బ్రహ్మామృతస్య సేతురితి యుజ్యతే । నచ బ్రహ్మణోఽన్యదమృతమస్తి, యస్య తత్సేతుః స్యాత్ । న చాభేదే షష్ఠ్యాః ప్రయోగో దృష్టపూర్వః ।

తదిదముక్తమ్ -

అమృతస్యైష సేతురితి శ్రవణాదితి ।

అమృతస్యేతి శ్రవణాత్ , సేతురితి చ శ్రవణాత్ , ఇతి యోజనా । తత్రామృతస్యేతి శ్రవణాదితి విశదతయా న వ్యాఖ్యాతమ్ ।

సేతురితి శ్రవణాదితి వ్యాచష్టే -

పారవానితి ।

తథాచ పారవత్యమృతవ్యతిరిక్తే సేతావనుశ్రియమాణే ప్రధానం వా సాఙ్ఖ్యపరికల్పితం భవేత్ । తత్ఖలు స్వకార్యోపహితమర్యాదతయా పురుషం యావదగచ్ఛద్భవతీతి పారవత్ , భవతి చ ద్యుభ్వాద్యాయతనం, తత్ప్రకృతిత్వాత్ , ప్రకృత్యాయతనత్వాచ్చ వికారాణాం, భవతి చాత్మాత్మశబ్దస్యస్వభావవచనత్వాత్ , ప్రకాశాత్మా ప్రదీప ఇతివత్ । భవతి చాస్య జ్ఞానమపవర్గోపయోగి, తదభావే ప్రధానాద్వివేకేన పురుషస్యానవధారణాదపవనుపర్గాపత్తేః । యది త్వస్మిన్ప్రమాణాభావేన న పరితుష్యసి, అస్తు తర్హి నామరూపబీజశక్తిభూతమవ్యాకృతం భూతసూక్ష్మం ద్యుభ్వాద్యాయతనం, తస్మిన్ ప్రామాణికే సర్వస్యోక్తస్యోపపత్తేః । ఎతదపి ప్రధానోపన్యాసేన సూచితమ్ । అథ తు సాక్షాచ్ఛుత్యుక్తం ద్యుభ్వాద్యాయతనమాద్రియసే, తతో వాయురేవాస్తు । “వాయునా వై గౌతమ సూత్రేణాయం చ లోకః పరశ్చ లోకః సర్వాణి చ భూతాని సన్దృబ్ధాని భవన్తి”(బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౨) ఇతి శ్రుతేః । యది త్వాత్మశబ్దాభిధేయత్వం న విద్యత ఇతి న పరితుష్యసి, భవతు తర్హి శారీరః, తస్య భోక్తుర్భోగ్యాన్ ద్యుప్రభృతీన్ప్రత్యాయతనత్వాత్ । యది పునరస్య ద్యుభ్వాద్యాయతనస్య సార్వజ్ఞ్యశ్రుతేరత్రాపి న పరితుష్యసి, భవతు తతో హిరణ్యగర్భ ఎవ భగవాన్ సర్వజ్ఞః సూత్రాత్మా ద్యుభ్వాద్యాయతనమ్ । తస్య హి కార్యత్వేన పారవత్త్వం చామృతాత్పరబ్రహ్మణో భేదశ్చేత్యాది సర్వముపపద్యతే । అయమపి “వాయునా వై గౌతమ సూత్రేణ”(బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౨) ఇతి శ్రుతిముపన్యస్యతా సూచితః । తస్మాదయం ద్యుప్రభృతీనామాయతనమిత్యేవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే । ద్యుభ్వాద్యాయతనం పరం బ్రహ్మైవ, న ప్రధానావ్యాకృతవాయుశారీరహిరణ్యగర్భాః । కుతః, స్వశబ్దాత్ । “ధారణాద్వామృతత్వస్య సాధనాద్వాస్య సేతుతా । పూర్వపక్షేఽపి ముఖ్యార్థః సేతుశబ్దో హి నేష్యతే” ॥ నహి మృద్దారుమయో మూర్తః పారావారమధ్యవర్తీ పాథసాం విధారకో లోకసిద్ధః సేతుః ప్రధానం వావ్యాకృతం వా వాయుర్వా జీవో వా సూత్రాత్మా వాభ్యుపేయతే । కిన్తు పారవత్తామాత్రపరో లాక్షణికః సేతుశబ్దోఽభ్యుపేయః । సోఽస్మాకం పారవత్తావర్జం విధరణత్వమాత్రేణ యోగమాత్రాద్రూఢిం పరిత్యజ్య ప్రవర్త్స్యతి । జీవానామమృతత్వపదప్రాప్తిసాధనత్వం వాత్మజ్ఞానస్య పారవత ఎవ లక్షయిష్యతి । అమృతశబ్దశ్చ భావప్రధానః । యథా “ద్వ్యేకయోర్ద్వివచనైకవచనే”(పా.సూ. ౧।౪।౨౨) ఇత్యత్ర ద్విత్వైకత్వే ద్వ్యేకశబ్దార్థౌ, అన్యథా ద్వ్యేకేష్వితి స్యాత్ ।

తదిదముక్తం భాష్యకృతా -

అమృతత్వసాధనత్వాదితి ।

తథా చామృతస్యేతి చ సేతురితి చ బ్రహ్మణి ద్యుభ్వాద్యాయతనే ఉపపత్స్యేతే । అత్ర చ స్వశబ్దాదితి తన్త్రోచ్చరితమాత్మశబ్దాదితి చ సదాయతనా ఇతి సచ్ఛబ్దాదితి చ బ్రహ్మశబ్దాదితి చ సూచయతి । సర్వే హ్యేతేఽస్య స్వశబ్దాః ।

స్యాదేతత్ । ఆయతనాయతనవద్భావః సర్వం బ్రహ్మేతి చ సామానాధికరణ్యం హిరణ్యగర్భేప్యుపపద్యతే । తథాచ స ఎవాత్రాస్త్వమృతత్వస్య సేతురిత్యాశఙ్క్య శ్రుతివాక్యేన సావధారణేనోత్తరమాహ -

తత్రాయతనాయతనవద్భావశ్రవణాదితి ।

వికారరూపేఽనృతేఽనిర్వాచ్యేఽభిసన్ధానం యస్యాభిసన్ధానపురుషస్య స తథోక్తః । భేదప్రపఞ్చం సత్యమభిమన్యమాన ఇతి యావత్ ।

తస్యాపవాదో దోషః శ్రూయతే -

మృత్యోరితి ।

సర్వం బ్రహ్మేతి త్వితి ।

యత్సర్వమవిద్యారోపితం తత్సర్వం పరమార్థతో బ్రహ్మ । న తు యద్బ్రహ్మ తత్సర్వమిత్యర్థః ।

అపర ఆహేతి ।

నాత్ర ద్యుభ్వాద్యాయతనస్య సేతుతోచ్యతే యేన పారవత్తా స్యాత్ । కిన్తు“జానథ” ఇతి యజ్జ్ఞానం కీర్తితం, యశ్చ”వాచో విముఞ్చథ” ఇతి వాగ్విమోకః, తస్యామృతత్వసాధనత్వేన సేతుతోచ్యతే । తచ్చోభయమపి పారవదేవ । నచ ప్రాధాన్యాదేష ఇతి సర్వనామ్నా ద్యుభ్వాద్యాయతనమాత్మైవ పరామృశ్యతే, న తు తజ్జ్ఞానవాగ్విమోచనే ఇతి సామ్ప్రతమ్ । వాగ్విమోచనాత్మజ్ఞానభావనయోరేవ విధేయత్వేన ప్రాధాన్యాత్ । ఆత్మనస్తు ద్రవ్యస్యావ్యాపారతయాఽవిధేయత్వాత్ । విధేయస్య వ్యాపారస్యైవ వ్యాపారవతోఽమృతత్వసాధనత్వాత్న చేదమైకాన్తికం యత్ప్రధానమేవ సర్వనామ్నా పరామృశ్యతే । క్వచిదయోగ్యతయా ప్రధానముత్సృజ్య యోగ్యతయా గుణోఽపి పరామృశ్యతే ॥ ౧ ॥

ముక్తోపసృప్యవ్యపదేశాత్ ।

ద్యుభ్వాద్యాయతనం ప్రకృత్యావిద్యాదిదోషముక్తైరుపసృప్యం వ్యపదిశ్యతే - “భిద్యతే హృదయగ్రన్థిః” ( ము.ఉ. ౨-౨-౯)ఇత్యాదినా । తేన తత్ ద్యుభ్వాద్యాయతనవిషయమేవ । బ్రహ్మణశ్చ ముక్తోపసృప్యత్వం “యదా సర్వే ప్రముచ్యన్తే”(క. ఉ. ౨ । ౩ । ౧౪) ఇత్యాదౌ శ్రుత్యన్తరే ప్రసిద్ధమ్ । తస్మాన్ముక్తోపసృప్యత్వాత్ । ద్యుభ్వాద్యాయతనం బ్రహ్మేతి నిశ్చీయతే । హృదయగ్రన్థిశ్చావిద్యారాగాద్వేషభయమోహాః । మోహశ్చ విషాదః, శోకః । పరం హిరణ్యగర్భాద్యవరం యస్య తద్బ్రహ్మ తథోక్తమ్ । తస్మిన్బ్రహ్మణి యద్దృష్టం దర్శనం తస్మింస్తదర్థమితి యావత్ । యథా ‘చర్మణి ద్వీపినం హన్తి’ ఇతి చర్మార్థమితి గమ్యతే । నామరూపాదిత్యప్యవిద్యాభిప్రాయమ్ ।

కామా యేఽస్య హృది శ్రితా ఇతి ।

కామా ఇత్యవిద్యాముపలక్షయతి ॥ ౨ ॥

నానుమానమతచ్ఛబ్దాత్ ।

నానుమానమిత్యుపలక్షణమ్ । నావ్యాకృతమిత్యపి ద్రష్టవ్యం, హేతోరుభయత్రాపి సామ్యాత్ ॥ ౩ ॥

ప్రాణభృచ్చ ।

చేనాతచ్ఛబ్దత్వం హేతురనుకృష్యతే । స్వయం చ భాష్యకృదత్ర హేతుమాహ -

న చోపాధిపరిచ్ఛిన్నస్యేతి ।

న సమ్యక్సమ్భవతి । నాఞ్జసమిత్యర్థః । భోగ్యత్వేన హి ఆయతనత్వమితి క్లిష్టమ్ ।

స్యాదేతత్ । యద్యతచ్ఛబ్దత్వాదిత్యత్రాపి హేతురనుక్రష్టవ్యః, హన్త కస్మాత్పృథగ్యోగకరణం, యావతా ‘న ప్రాణభృదనుమానే’ ఇత్యేక ఎవ యోగః కస్మాన్న కృత ఇత్యత ఆహ -

పృథగితి ।

'భేదవ్యపదేశాత్” ఇత్యాదినా హి ప్రాణభృదేవ నిషిధ్యతే, న ప్రధానం, తచ్చైకయోగకరణే దుర్విజ్ఞానం స్యాదితి ॥ ౪ ॥ ॥ ౫ ॥

ప్రకరణాత్ ।

న ఖలు హిరణ్యగర్భాదిషు జ్ఞాతేషు సర్వం జ్ఞాతం భవతి కిన్తు బ్రహ్మణ్యేవేతి ॥ ౬ ॥

స్థిత్యదనాభ్యాం చ ।

యది జీవో హిరణ్యగర్భో వా ద్యుభ్వాద్యాయతనం భవేత్ , తతస్తత్ప్రకృత్యా “అనశ్నన్నన్యోఽఅభిచాకశీతి”(ము. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇతి పరమాత్మాభిధానమాకస్మికం ప్రసజ్యేత । నచ హిరణ్యగర్భ ఉదాసీనః, తస్యాపి భోక్తృత్వాత్ । నచ జీవాత్మైవ ద్యుభ్వాద్యాయతనం, తథా సతి స ఎవాత్ర కథ్యతే, తత్కథనాయ చ బ్రహ్మాపి కథ్యతే, అన్యథా సిద్ధాన్తేఽపి జీవాత్మకథనమాకస్మికం స్యాదితి వాచ్యమ్ ।

యతోఽనధిగతార్థావబోధనస్వరసేనామ్నాయేన ప్రాణభృన్మాత్రప్రసిద్ధజీవాత్మాధిగమాయాత్యన్తానవగతమలౌకికం బ్రహ్మావబోధ్యత ఇతి సుభాషితమ్ -

యదాపి పైఙ్గ్యుపనిషత్కృతేన వ్యాఖ్యానేనేతి ।

తత్ర హి “అనశ్నన్నన్యోఽఅభిచాకశీతి”(ము. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇతి జీవ ఉపాధిరహితేన రూపేణ బ్రహ్మస్వభావ ఉదాసీనోఽభోక్తా దర్శితః । తదర్థమేవాచేతనస్య బుద్ధిసత్త్వస్యాపారమార్థికం భోక్తృత్వముక్తమ్ । తథా చేత్థమ్భూతం జీవం కథయతానేన మన్త్రవర్ణేన ద్యుభ్వాద్యాయతనం బ్రహ్మైవ కథితం భవతి, ఉపాధ్యవచ్ఛిన్నశ్చ జీవః ప్రతిషిద్ధో భవతీతి । న పైఙ్గిబ్రాహ్మణవిరోధ ఇత్యర్థః ।

ప్రపఞ్చార్థమితి ।

తన్మధ్యే న పఠితమితి కృత్వాచిన్తయేదమధికరణం ప్రవృత్తమిత్యర్థః ॥ ౭ ॥