భూమా సమ్ప్రసాదాదధ్యుపదేశాత్ ।

నారదః ఖలు దేవర్షిః కర్మవిదనాత్మవిత్తయా శోచ్యమాత్మానం మన్యమానో భగవన్తమాత్మజ్ఞమాజానసిద్ధం మహాయోగినం సనత్కుమారముపససాద । ఉపసద్య చోవాచ , భగవన్ , అనాత్మజ్ఞతాజనితశోకసాగరపారముత్తారయతు మాం భగవానితి । తదుపశ్రుత్య సనత్కుమారేణ ‘నామ బ్రహ్మేత్యుపాస్స్వ’ ఇత్యుక్తే నారదేన పృష్టం కింనామ్నోఽస్తి భూయ ఇతి । తత్ర సనత్కుమారస్య ప్రతివచనమ్ - “వాగ్వావ నామ్నో భూయసీ”(ఛా. ఉ. ౭ । ౨ । ౧) ఇతి తదేవం నారదసనత్కుమారయోర్భూయసీ । ప్రశ్నోత్తరే వాగిన్ద్రియముపక్రమ్య మనఃసఙ్కల్పచిత్తధ్యానవిజ్ఞానబలాన్నతోయవాయుసహితతేజోనభఃస్మరాశాప్రాణేషు పర్యవసితే । కర్తవ్యాకర్తవ్యవివేకః సఙ్కల్పః, తస్య కారణం పూర్వాపరవిషయనిమిత్తప్రయోజననిరూపణం చిత్తమ్ । స్మరః స్మరణమ్ । ప్రాణస్య చ సమస్తక్రియాకారకఫలభేదేన పిత్రాద్యాత్మత్వేన చ రథారనాభిదృష్టాన్తేన సర్వప్రతిష్ఠత్వేన చ ప్రాణభూయస్త్వదర్శినోఽతివాదిత్వేన చ నామాదిప్రపఞ్చాదాశాన్తాద్భూయస్త్వముక్త్వాపృష్ట ఎవ నారదేన సనత్కుమార ఎకగ్రన్థేన “ఎష తు వా అతివదతి యః సత్యేనాతివదతి”(ఛా. ఉ. ౭ । ౧౫ । ౧) ఇతి సత్యాదీన్కృతిపర్యన్తానుక్త్వోపదిదేశ - “సుఖం త్వేవ విజిజ్ఞాసితవ్యమ్”(ఛా. ఉ. ౭ । ౨౨ । ౧) ఇతి । తదుపశ్రుత్య నారదేన - “సుఖం త్వేవ భగవో విజిజ్ఞాసే”(ఛా. ఉ. ౭ । ౨౧ । ౧) ఇత్యుక్తే సనత్కుమారః “యో వై భూమా తత్సుఖమ్”(ఛా. ఉ. ౭ । ౨౩ । ౧) ఇత్యుపక్రమ్య భూమానం వ్యుత్పాదయామ్బభూవ - “యత్ర నాన్యత్పశ్యతి”(ఛా. ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ఇత్యాదినా । తదీదృశే విషయే విచార ఆరభ్యతే । తత్ర సంశయఃకిం ప్రాణో భూమా స్యాదాహో పరమాత్మేతి । భావభవిత్రోస్తాదాత్మ్యవివక్షయా సామానాధికరణ్యం సంశయస్య బీజముక్తం భాష్యకృతా । తత్ర “ఎతస్మిన్ గ్రన్థసన్దర్భే యదుక్తాద్భూయసోఽన్యతః । ఉచ్యమానం తు తద్భూయ ఉచ్యతే ప్రశ్నపూర్వకమ్” ॥ నచ ప్రాణాత్కిం భూయ ఇతి పృష్టమ్ । నాపి భూమా వాస్మాద్భూయానితి ప్రత్యుక్తమ్ । తస్మాత్ప్రాణభూయస్త్వాభిధానానన్తరమపృష్ఠేన భూమోచ్యమానః ప్రాణస్యైవ భవితుమర్హతి । అపిచ భూమేతి భావో న భవితారమన్తరేణ శక్యో నిరూపయితుమితి భవితారమపేక్షమాణః ప్రాణస్యానన్తర్యేణ బుద్ధిసంనిధానాత్తమేవ భవితారం ప్రాప్య నిర్వృణోతి । “యస్యోభయం హవిరార్తిమార్చ్ఛేత్” ఇత్యత్రార్తిరివార్తం హవిః । యథాహుః “మృష్యామహే హవిషా విశేషణమ్” ఇతి । న చాత్మనః ప్రకరణాదాత్మైవ బుద్ధిస్థ ఇతి తస్యైవ భూమా స్యాదితి యుక్తమ్ । సనత్కుమారస్య ‘నామ బ్రహ్మేత్యుపాస్స్వ’ ఇతి ప్రతీకోపదేశరూపేణోత్తరేణ నారదప్రశ్నస్యాపి తద్విషయత్వేన పరమాత్మోపదేశప్రకరణస్యానుత్థానాత్ । అతద్విషయత్వే చోత్తరస్య ప్రశ్నోత్తరయోర్వైయధికరణ్యేన విప్రతిపత్తేరప్రామాణ్యప్రసఙ్గాత్ । తస్మాదసతి ప్రకరణే ప్రాణస్యానన్తర్యాత్తస్యైవ భూమేతి యుక్తమ్ । తదేతత్సంశయబీజం దర్శయతా భాష్యకారేణ సూచితం పూర్వపక్షసాధనమితి న పునరుక్తమ్ । నచ భూయోభూయః ప్రశ్నాత్పరమాత్మైవ నారదేన జిజ్ఞాసిత ఇతి యుక్తమ్ । ప్రాణోపదేశానన్తరం తస్యోపరమాత్ । తదేవం ప్రాణ ఎవ భూమేతి స్థితే యద్యత్తద్విరోధితయా వచః ప్రతిభాతి తత్తదనుగుణతయా నేయమ్ । నీతం చ భాష్యకృతా ।

స్యాదేతత్ । “ఎష తు వా అతివదతి”(ఛా. ఉ. ౭ । ౧౭ । ౧) ఇతి తుశబ్దేన ప్రాణదర్శినోఽతివాదినో వ్యవచ్ఛిద్య సత్యేనాతివాదిత్వం వదన్ కథం ప్రాణస్య భూమానమభిదధీతేత్యత ఆహ -

ప్రాణమేవ త్వితి ।

ప్రాణదర్శినశ్చాతివాదిత్వమితి ।

నామాద్యాశాన్తమతీత్య వదనశీలత్వమిత్యర్థః । ఎతదుక్తం భవతి - నాయం తుశబ్దః ప్రాణాతివాదిత్వాద్వయవచ్ఛినత్తి, అపితు తదతివాదిత్వమపరిత్యజ్య ప్రత్యుత తదనుకృష్య తస్యైవ ప్రాణస్య సత్యస్య శ్రవణమననశ్రద్ధానిష్ఠాకృతిభిర్విజ్ఞానాయ నిశ్చయాయ సత్యేనాతివదతీతి ప్రాణవ్రతమేవాతివాదిత్వముచ్యతే । తుశబ్దో నామాద్యతివాదిత్వాద్వ్యవచ్ఛినత్తి । న నామాద్యాశాన్తవాద్యతివాది, అపితు సత్యప్రాణవాద్యతివాదీత్యర్థః । అత్ర చాగమాచార్యోపదేశాభ్యాం సత్యస్య శ్రవణమ్ । అథాగమావిరోధిన్యాయనివేశనం మననం, మత్వా చ గురుశిష్యసబ్రహ్మచారిభిరనసూయుభిః సహ సంవాద్య తత్త్వం శ్రద్ధత్తే । శ్రద్ధానన్తరం చ విషయాన్తరదర్శీ విరక్తస్తతో వ్యావృత్తస్తత్త్వజ్ఞానాభ్యాసం కరోతి, సేయమస్య కృతిః ప్రయత్నః । అథ తత్త్వజ్ఞానాభ్యాసనిష్ఠా భవతి, యదనన్తరమేవ తత్త్వవిజ్ఞానమనుభవః ప్రాదుర్భవతి । తదేతద్బాహ్యా । అప్యాహుః - “భూతార్థభావనాప్రకర్షపర్యన్తజం యోగిజ్ఞానమ్” ఇతి భావనాప్రకర్షస్య పర్యన్తో నిష్ఠా తస్మాజ్జాయతే తత్త్వానుభవ ఇతి । తస్మాత్ప్రాణ ఎవ భూమేతి ప్రాప్తేఽభిధీయతే “ఎష తు వా అతివదతి యః సత్యేనాతివదతి”(ఛా. ఉ. ౭ । ౧౭ । ౧) ఇత్యుక్త్వా భూమోచ్యతే । తత్ర సత్యశబ్దః పరమార్థే నిరూఢవృత్తిః శ్రుత్యా పరమార్థమాహ । పరమార్థశ్చ పరమాత్మైవ । తతో హ్యన్యత్సర్వం వికారజాతమనృతం కయాచిదపేక్షయా కథఞ్చిత్సత్యముచ్యతే । తథాచ “ఎష తు వా అతివదతి యః సత్యేనాతివదతి”(ఛా. ఉ. ౭ । ౧౭ । ౧) ఇతి బ్రహ్మణోఽతివాదిత్వం శ్రుత్యాన్యనిరపేక్షయా లిఙ్గాదిభ్యో బలీయస్యావగమితం కథమివ సంనిధానమాత్రాత్ శ్రుత్యాద్యపేక్షాదతిదుర్బలాత్కథం చిత్ప్రాణవిషయత్వేన శక్యం వ్యాఖ్యాతుమ్ । ఎవం చ ప్రాణాదూర్ధ్వం బ్రహ్మణి భూమావగమ్యమానో న ప్రాణవిషయో భవితుమర్హతి, కిన్తు సత్యస్య పరమాత్మన ఎవ । ఎవం చానాత్మవిద ఆత్మానం వివిదిషోర్నారదస్య ప్రశ్నే పరమాత్మానమేవాస్మై వ్యాఖ్యాస్యామీత్యభిసన్ధిమాన్సనత్కుమారః సోపానారోహణన్యాయేన స్థూలాదారభ్య తత్తద్భూమవ్యుత్పాదనక్రమేణ భూమానమతిదుర్జ్ఞానతయా పరమసూక్ష్మం వ్యుత్పాదయామాస । నచ ప్రశ్నపూర్వతాప్రవాహపతితేనోత్తరేణ సర్వేణ ప్రశ్నపూర్వేణైవ భవితవ్యమితి నియమోఽస్తీత్యాదిసుగమేన భాష్యేణ వ్యుత్పాదితమ్ । విజ్ఞానాదిసాధనపరమ్పరా మననశ్రద్ధాదిః, ప్రాణాన్తే చానుశాసనే తావన్మాత్రేణైవ ప్రకరణసమాప్తేర్న ప్రాణస్యాన్యాయత్తతోచ్యేత । తదభిధానే హి సాపేక్షత్వేన న ప్రకరణం సమాప్యేత । తస్మాన్నేదం ప్రాణస్య ప్రకరణమపి తు యదాయత్తః ప్రాణస్తస్య, స చాత్మేత్యాత్మన ఎవ ప్రకరణమ్ ।

శఙ్కతే -

ప్రకరణాన్త ఇతి ।

ప్రాణప్రకరణసమాప్తావిత్యర్థః ।

నిరాకరోతి -

న ।

స భగవ ఇతి ।

సన్దంశన్యాయేన హి భూమ్న ఎతత్ప్రకరణం, స చేద్భూమా ప్రాణః, ప్రాణస్యైతత్ప్రకరణం భవేత్ । తచ్చాయుక్తమిత్యుక్తమ్ ॥ ౮ ॥

న కేవలం శ్రుతేర్భూమాత్మతా పరమాత్మనః, లిఙ్గాదపీత్యాహ సూత్రకారః -

ధర్మోపపత్తేశ్చ ।

యదపి పూర్వపక్షిణా కథఞ్చిన్నీతం తదనుభాష్య భాష్యకారో దూషయతి -

యోఽప్యసౌ సుషుప్తావస్థాయామితి ।

సుషుప్తావస్థాయామిన్ద్రియాద్యసంయోగ్యాత్మైవ । న ప్రాణః । పరమాత్మప్రకరణాత్ । అన్యదార్తమ్ । వినశ్వరమిత్యర్థః । అతిరోహితార్థమన్యత్ ॥ ౯ ॥