அத ஏவ ப்ராண: ।
உத்³கீ³தே² “யா தே³வதா ப்ரஸ்தாவமந்வாயத்தா”(சா². உ. 1 । 10 । 9) இத்யுபக்ரம்ய ஶ்ரூயதே - “கதமா ஸா தே³வதேதி ப்ராண இதி ஹோவாச”(சா². உ. 1 । 11 । 4) உஷஸ்திஶ்சாக்ராயண: । உத்³கீ³தோ²பாஸநப்ரஸங்கே³ந ப்ரஸ்தாவோபாஸநமப்யுத்³கீ³த² இத்யுக்தம் பா⁴ஷ்யக்ருதா । ப்ரஸ்தாவ இதி ஸாம்நோ ப⁴க்திவிஶேஷஸ்தமந்வாயத்தா அநுக³தா ப்ராணோ தே³வதா । அத்ர ப்ராணஶப்³த³ஸ்ய ப்³ரஹ்மணி வாயுவிகாரே ச த³ர்ஶநாத்ஸம்ஶய:கிமயம் ப்³ரஹ்மவசந உத வாயுவிகாரவசந இதி । தத்ர அத ஏவ ப்³ரஹ்மலிங்கா³தே³வ ப்ராணோ(அ)பி ப்³ரஹ்மைவ ந வாயுவிகார இதி யுக்தம் । யத்³யேவம் தேநைவ க³தார்த²மேததி³தி கோ(அ)தி⁴கரணாந்தரஸ்யாரம்பா⁴ர்த²: । தத்ரோச்யதே - “அர்தே² ஶ்ருத்யைகக³ம்யே ஹி ஶ்ருதிமேவாத்³ரியாமஹே । மாநாந்தராவக³ம்யே து தத்³வஶாத்தத்³வ்யவஸ்தி²தி:” ॥ ப்³ரஹ்மணோ வாஸர்வபூ⁴தகாரணத்வம், ஆகாஶஸ்ய வா வாய்வாதி³பூ⁴தகாரணத்வம் ப்ரதி நாக³மாத்³ருதே மாநாந்தரம் ப்ரப⁴வதி । தத்ர பௌர்வாபர்யபர்யாலோசநயா யத்ரார்தே² ஸமஞ்ஜஸ ஆக³ம: ஸ ஏவார்த²ஸ்தஸ்ய க்³ருஹ்யதே, த்யஜ்யதே சேதர: । இஹ து ஸம்வேஶநோத்³க³மநே பூ⁴தாநாம் ப்ராணம் ப்ரத்யுச்யமாநே கிம் ப்³ரஹ்ம ப்ரத்யுச்யேதே ஆஹோ வாயுவிகாரம் ப்ரதீதி விஶயே “யதா³ வை புருஷ: ஸ்வபிதி ப்ராணம் தர்ஹி வாக³ப்யேதி”(ஶ. ப்³ரா. 10 । 3 । 3 । 6) இத்யாதி³காயா: ஶ்ருதே: ஸர்வபூ⁴தஸாரேந்த்³ரியஸம்வேஶநோத்³க³மநப்ரதிபாத³நத்³வாரா ஸர்வபூ⁴தஸம்வேஶநோத்³க³மநப்ரதிபாதி³காயா மாநாந்தராநுக்³ரஹலப்³த⁴ஸாமர்த்²யாயா ப³லாத்ஸம்வேஶநோத்³க³மநே வாயுவிகாரஸ்யைவ ப்ராணஸ்ய, ந ப்³ரஹ்மண: । அபி சாத்ரோத்³கீ³த²ப்ரதிஹாரயோ: ஸாமப⁴க்த்யோர்ப்³ரஹ்மணோ(அ)ந்யே ஆதி³த்யஶ்சாந்நம் ச தே³வதே அபி⁴ஹிதே கார்யகாரணஸங்கா⁴தரூபே, தத்ஸாஹசர்யாத்ப்ராணோ(அ)பி கார்யகாரணஸங்கா⁴தரூப ஏவ தே³வதா ப⁴விதுமர்ஹதி । நிரஸ்தோ(அ)ப்யயமர்த² ஈக்ஷத்யதி⁴கரணே, பூர்வோக்தபூர்வபக்ஷஹேதூபோத்³ப³லநாய புநருபந்யஸ்த: । தஸ்மாத்³வாயுவிகார ஏவாத்ர ப்ராணஶப்³தா³ர்த² இதி ப்ராப்தம் । ஏவம் ப்ராப்தே(அ)பி⁴தீ⁴யதே “பும்வாக்யஸ்ய ப³லீயஸ்த்வம் மாநாந்தரஸமாக³மாத் । அபௌருஷேயே வாக்யே தத்ஸங்க³தி: கிம் கரிஷ்யதி” ॥ நோ க²லு ஸ்வத:ஸித்³த⁴ப்ரமாணபா⁴வமபௌருஷேயம் வச: ஸ்வவிஷயஜ்ஞாநோத்பாதே³ வா தத்³வ்யவஹாரே வா மாநாந்தரமபேக்ஷதே, தஸ்யாபௌருஷேயஸ்ய நிரஸ்தஸமஸ்ததோ³ஷாஶங்கஸ்ய ஸ்வத ஏவ நிஶ்சாயகத்வாத் , நிஶ்சயபூர்வகத்வாத்³வ்யவஹாரப்ரவ்ருத்தே: । தஸ்மாத³ஸம்வாதி³நோ வா சக்ஷுஷ இவ ரூபே த்வகி³ந்த்³ரியஸம்வாதி³நோ வா தஸ்யைவ த்³ரவ்யே நாதா³ர்ட்⁴யம் வா தா³ர்ட்⁴யம் வா । தேந ஸ்தாமிந்த்³ரியமாத்ரஸம்வேஶநோத்³க³மநே வாயுவிகாரே ப்ராணே । ஸர்வபூ⁴தஸம்வேஶநோத்³க³மநே து ந ததோ வாக்யாத்ப்ரதீயேதே । ப்ரதீதௌ வா தத்ராபி ப்ராணோ ப்³ரஹ்மைவ ப⁴வேந்ந வாயுவிகார: । “யதா³ ஸுப்த: ஸ்வப்நம் ந கஞ்சந பஶ்யத்யதா²ஸ்மிந்ப்ராண ஏவைகதா⁴ ப⁴வதி”(கௌ. உ. 3 । 3) இத்யத்ர வாக்யே யதா² ப்ராணஶப்³தோ³ ப்³ரஹ்மவசந: । ந சாஸ்மிந்வாயுவிகாரே ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் ஸம்வேஶநோத்³க³மநே மாநாந்தரேண த்³ருஶ்யேதே । நச மாநாந்தரஸித்³த⁴ஸம்வாதே³ந்த்³ரியஸம்வேஶநோத்³க³மநவாக்யதா³ர்ட்⁴யாத்ஸர்வபூ⁴தஸம்வேஶநோத்³க³மநவாக்யம் கத²ஞ்சிதி³ந்த்³ரிவிஷயதயா வ்யாக்²யாநமர்ஹதி, ஸ்வத:ஸித்³த⁴ப்ரமாணபா⁴வஸ்ய ஸ்வபா⁴வத்³ருட⁴ஸ்ய மாநாந்தராநுபயோகா³த் । ந சாஸ்ய தேநைகவாக்யதா । ஏகவாக்யதாயாம் ச தத³பி ப்³ரஹ்மபரமேவ ஸ்யாதி³த்யுக்தம் । இந்த்³ரியஸம்வேஶநோத்³க³மநம் த்வவயுத்யாநுவாதே³நாபி க⁴டிஷ்யதே, ஏகம் வ்ருணீதே த்³வௌ வ்ருணீதே இதிவத் । நது ஸர்வஶப்³தா³ர்த²: ஸங்கோசமர்ஹதி । தஸ்மாத்ப்ரஸ்தாவப⁴க்திம் ப்ராணஶப்³தா³பி⁴தே⁴யப்³ரஹ்மத்³ருஷ்ட்யோபாஸீத , ந வாயுவிகாரத்³ருஷ்ட்யேதி ஸித்³த⁴ம் । ததா² சோபாஸகஸ்ய ப்ராணப்ராப்தி: கர்மஸம்ருத்³தி⁴ர்வா ப²லம் ப⁴வதீதி ।
வாக்யஶேஷப³லேநேதி ।
வாக்யாத்ஸம்நிதா⁴நம் து³ர்ப³லமித்யர்த²: । உதா³ஹரணாந்தரம் து நிக³த³வ்யாக்²யாதேந பா⁴ஷ்யேண தூ³ஷிதம் ॥ 23 ॥
அத ஏவ ப்ராண:॥23॥ அதிதே³ஶத்வாத்ஸைவ ஸங்க³தி: । அத² வா அநந்தவஸ்துபரத்வாது³பக்ரமோபஸம்ஹாரயோரஸ்த்வாகாஶவாக்யம் ப்³ரஹ்மபரம், அத்ர து ப்³ரஹ்மாஸாதா⁴ரணத⁴ர்மபரோபக்ரமோபஸம்ஹாராத³ர்ஶநாந்ந ப்³ரஹ்மபரதேதி ஸங்க³தி: । அத²வா ஆகாஶவாக்யாநந்தர்யாத்ப்ராணவாக்யஸ்யேதி ஸங்க³தய: । விஷயப்ரத³ர்ஶகபா⁴ஷ்ய உத்³கீ³த² இத்யுக்தம் தது³த்³கீ³த²ப்ரகரணே ப்ராஸங்கி³கம் ப்ரஸ்தாவோபாஸநமிதி கத²யிதுமித்யாஹ —
உத்³கீ³தே²தி ।
புரஸ்தாத்³தி⁴ “பரோவரீயாஸமுத்³கீ³த²முபாஸ்த’’ இத்யுக்தம், ‘‘பரஸ்தாச்சாதா²த: ஶௌல்க உத்³கீ³த²’’ இதி , அத: ப்ரஸ்தாவவாக்யம் யத்³யபி விஷய:, ததா²பி ப்ரகரணஶுத்³த்⁴யர்த²முத்³கீ³த²க்³ரஹணமித்யர்த²: ।
ஶ்லோகஸ்ய பூர்வார்த⁴ம் வ்யாசஷ்டே —
ப்³ரஹ்மணோ வேதி ।
நஹ்யாகாஶாத்³வாயூத³ய: ப்ரத்யக்ஷாதி³யோக்³ய:, அதோ வாக்யஶேஷாத்³வ்யக்தோ ப்³ரஹ்மநிர்ணய: ।
உத்தரார்த⁴ம் விவ்ருணॊதி —
இஹ த்வித்யாதி³நா ।
இஹ ஸர்வாணி ஹ வேதி வாக்யே இத்யர்த²: । போ⁴க³ப்ரத்யாஸத்தேரிந்த்³ரியாணாம் பூ⁴தஸாரத்வம் தத: பதா⁴நேந ஸர்வபூ⁴தலக்ஷணயா பூ⁴தோத்பத்திலயௌ வாயாவிதி ப்ரத்யக்ஷாநுக்³ருஹீதயா ஶ்ருத்யோக்தம் தஸ்யா: ஸம்வாத³லப்³த⁴ப³லாயா ப³லாத்ஸர்வாணீதி வாக்யம் வாயுவிகாரபரம் வ்யாக்²யேயமிதி । ‘‘கதமா தே³வதோத்³கீ³த²மந்வாயத்தேத்யாதி³த்ய இதி ஹோவாச கதமா ப்ரதிஹாரமித்யந்நமிதி‘‘ தே³வதே அபி⁴ஹிதே ।
கார்யகாரணஸம்கா⁴தரூபே இதி ।
ஶரீரிண்யாவித்யர்த²: । அந்நமபி தத³பி⁴மாநிதே³வதா । ஸ்வத ஏவ நிஶ்சாயகத்வாத்ஸ்வவிஷயஜ்ஞாநோத்பாதே³ மாநாந்தரம் நாபேக்ஷதே, நிஶ்சயபூர்வகத்வாத்³வ்யவஹாரஸ்ய ஸ்வவிஷயவ்யவஹாரே நாபேக்ஷதே, அஸம்வாதி³நோ வாக்யஸ்ய ஸ்வவிஷயே நாதா³ர்ட்⁴யம் ரூப இவ சக்ஷுஷ: த்வகி³ந்த்³ரிய ஸம்வாதி³நோ ந தா³ர்ட்⁴யம் சக்ஷுஷ இவ த்³ரவ்யே இதி । யேந ப்ரமாணாநாம் ஸம்வாத³விஸம்வாதா³வப்ரயோஜகௌ தேந । யதா³ வை புருஷ இதி வாக்யாதி³ந்த்³ரியமாத்ரஸ்ய ஸுப்திஸமயே வாயுவிகாரே ஸம்வேஶநோத்³க³மநே ப⁴வேதாம், நத்வேதாவதா ஸர்வபூ⁴தோத்பத்திலயௌ ததா³ஶ்ரயௌ யோஜயிதும் ஶக்யௌ; தயோஸ்தத்ர வாக்யே ப்ரதீத்யபா⁴வாத் ।
அத² புநரிந்த்³ரியஸாரத்வாத்ஸர்வபூ⁴தலக்ஷணா, தத்ராஹ —
ப்ரதீதௌ வேதி ।
நநு கத²ம் ப்³ரஹ்மைவ ப⁴வேத்³யாவதா ஸுப்தௌ வாயுவிகாரே லய: ப்ரமாணாந்தரஸித்³த⁴, தத்ராஹ —
நசேதி ।
இந்த்³ரியமாத்ரலய: ப்ரமாணாந்தரத்³ருஷ்டோ, ந பூ⁴தலயஸ்தேநாகாஶவாக்யவத்³ ‘யதா³ வை’ இதி வாக்யே(அ)பி யதி³ ஸர்வபூ⁴தலய: ப்ரதீயேத, தர்ஹி வாக்யஶேஷாத்³ ப்³ரஹ்மநிர்ணய இத்யர்த²: । ஏவம் தாவத்ஸ்வாபவாக்யஸ்ய பூ⁴தலயபரத்வமாஶ்ரித்ய தத³நுஸாரேண ஸர்வாணி ஹ வேதி வாக்யம் வாயுவிகாரே ஸர்வபூ⁴தலயம் வக்தீதி ஶங்கா நிரஸ்தா ।
இதா³நீம் தஸ்ய யதா²ஶ்ருதேந்த்³ரியலயமாத்ரபரத்வமாஶ்ரித்ய தத³நுரோதே⁴நேத³மபீந்த்³ரியலயபரம் வ்யாக்²யாயதே , ததா²ச ந ப்³ரஹ்மலிங்க³ஸித்³தி⁴ரித்யாஶங்க்யாஹ —
ந ச மாநாந்தரேதி ।
ஸர்வபூ⁴தஸம்வேஶநஸ்ய வாய்வாஶ்ரயத்வயோஜநாயாமுக்தம் தூ³ஷணமிந்த்³ரியமாத்ரலயபரத்வயோஜநாயாமபி ஸம்சாரயதி —
ஸ்வத:ஸித்³தே⁴தி ।
நநு வாக்யபே⁴த³மப்⁴யுபேத்ய ஸம்வாதி³வாக்யப³லாதி³தரஸங்கோசம் ந வதா³மோ(அ)பி த்வேகவாக்யதாமத ஆஹ —
நசாஸ்யேதி ।
‘யதா³ வை புருஷ’ இத்யஸ்ய ஸம்வர்க³வித்³யாக³தத்வாத் ஸர்வாணி ஹ வேத்யஸ்யோத்³கீ³த²வித்³யாக³தத்வாதி³த்யர்த²: ।
அப்⁴யுபேத்யாஹ —
ஏகவாக்யதாயாம் வேதி ।
நந்வேகவாக்யத்வே குதோ விநிக³மநா யதஸ்தத்³ ப்³ரஹ்மபரம், ந புநரித³மிந்த்³ரியமாத்ரலயபரமித்யத ஆஹ —
இந்த்³ரியேதி ।
அவயுத்யவாத³: — ஏகதே³ஶஸ்ய விப⁴ஜ்ய கத²நம் । ஸர்வோத்பத்திலயௌ ஹி ஸர்வாணி ஹ வேத்யத்ர ப்ரதீதௌ । தத்ரத்யஸர்வஶப்³தா³நுரோதே⁴ந இந்த்³ரியமாத்ரோத்பத்திலயகத²நமேகதே³ஶாநுவாத³த்வேந க⁴டிஷ்யதே॥ ஏகம் வ்ருணீத இத்யாதா³வர்ஷேயவரணே ஸர்வத்ராபூர்வத்வாத்³விதி⁴மாஶங்க்ய வர்தமாநாபதே³ஶத்வாத்³விதி⁴: கல்ப்ய: । ஸர்வத்ர ச தத்கல்பநே ஸக்ருச்ச்²ருதஸ்ய ‘ ந சதுரோ வ்ருணீத’ இத்யாத்³யர்த²வாத³ஸ்ய ப்ரதிவித்⁴யாவ்ருத்தி: ஸ்யாத், ஸா மா பூ⁴தி³த்யேகத்ர விதி⁴கல்பநா தத்ராபி த்ரீந் வ்ருணீத இத்யத்ரேவ । ததா² ஸதி ஹி ஶதே பஞ்சாஶதி³திவத்³ த்³வௌ வ்ருணீத இத்யாத்³யந்தர்பா⁴வாத³நுவாத³: ஸ்யாதி³தி ஷஷ்டே² (ஜை.ஸூ.அ.6.பா.1.ஸூ.43) ராத்³தா⁴ந்திதமேவமத்ராபீத்யர்த²: ।
சிந்தாப்ரயோஜநமாஹ —
தஸ்மாதி³தி ।
பா⁴ஷ்யே — வாக்யஶேஷஶப்³த³: ஏகவாக்யத்வபர: ।
இஹஹி ஸ்வவாக்யே ப்³ரஹ்மலிங்க³ம் த்³ருஶ்யதே, அந்நாதி³த்யஸந்நிதா⁴நம் வாக்யாந்தரஸாபேக்ஷமத: ஸ்வவாக்யஸ்த²லிங்க³ம் ப்ரப³லமிதி பா⁴ஷ்யார்த²மாஹ —
வாக்யாதி³தி ।
வாக்யஸ்ய ஸந்நிதா⁴நாத³த்ர ப்ராப³ல்யம் நிரூப்யத இதி ந ப்⁴ரமிதவ்யம்; அத்ர ப்³ரஹ்மவாசிபதா³பா⁴வேந வாக்யத்வாபா⁴வாத் । ‘கதமா ஸா தே³வதேதி’ சேதநவாசிதே³வதாஶப்³தோ³பக்ரமாத் ஸைஷா தே³வதேத்யுபஸம்ஹாராச்ச சேதநபரம் வாக்யம் ந வாயுவிகாரபரம் । அத² ப்ராணாபி⁴மாநிநீ தே³வதா லக்ஷ்யேத, தர்ஹி தவாபி ஸம: ஶ்ருதித்யாக³:, மம து வாக்யஶேஷ: ஸாக்ஷீத்யப்⁴யுச்சய:॥ சாக்ராயண: கில ருஷிர்த⁴நாய ராஜ்ஞோ யஜ்ஞமபி⁴க³ம்ய ஜ்ஞாநவைப⁴வமாத்மந: ப்ரகடயிதுகாம: ப்ரஸ்தோதாரமுவாச ஹே ப்ரஸ்தோத, யா தே³வதா ப்ரஸ்தாவமந்வாயத்தா தாம் சேத³வித்³வாந் மம விது³ஷ: ஸந்நிதௌ⁴ ப்ரஸ்தோஷ்யஸி மூர்தா⁴ தே விபதிஷ்யதீதி । ஸ பீ⁴த: பப்ரச்ச² கதமா ஸேதி, ப்ரத்யுக்தி: ப்ராண இதி । ப்ராணமபி⁴லக்ஷ்ய ஸம்விஶாந்தி லயகாலே , உத்பத்திகாலே உஜ்ஜிஹதே உத்³க³ச்ச²ந்தி । இதி நவமம் ப்ராணாதி⁴கரணம்॥