ಭೂಮಾ ಸಂಪ್ರಸಾದಾದಧ್ಯುಪದೇಶಾತ್ ।

ನಾರದಃ ಖಲು ದೇವರ್ಷಿಃ ಕರ್ಮವಿದನಾತ್ಮವಿತ್ತಯಾ ಶೋಚ್ಯಮಾತ್ಮಾನಂ ಮನ್ಯಮಾನೋ ಭಗವಂತಮಾತ್ಮಜ್ಞಮಾಜಾನಸಿದ್ಧಂ ಮಹಾಯೋಗಿನಂ ಸನತ್ಕುಮಾರಮುಪಸಸಾದ । ಉಪಸದ್ಯ ಚೋವಾಚ , ಭಗವನ್ , ಅನಾತ್ಮಜ್ಞತಾಜನಿತಶೋಕಸಾಗರಪಾರಮುತ್ತಾರಯತು ಮಾಂ ಭಗವಾನಿತಿ । ತದುಪಶ್ರುತ್ಯ ಸನತ್ಕುಮಾರೇಣ ‘ನಾಮ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ಸ್ವ’ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ನಾರದೇನ ಪೃಷ್ಟಂ ಕಿಂನಾಮ್ನೋಽಸ್ತಿ ಭೂಯ ಇತಿ । ತತ್ರ ಸನತ್ಕುಮಾರಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನಮ್ - “ವಾಗ್ವಾವ ನಾಮ್ನೋ ಭೂಯಸೀ”(ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨ । ೧) ಇತಿ ತದೇವಂ ನಾರದಸನತ್ಕುಮಾರಯೋರ್ಭೂಯಸೀ । ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರೇ ವಾಗಿಂದ್ರಿಯಮುಪಕ್ರಮ್ಯ ಮನಃಸಂಕಲ್ಪಚಿತ್ತಧ್ಯಾನವಿಜ್ಞಾನಬಲಾನ್ನತೋಯವಾಯುಸಹಿತತೇಜೋನಭಃಸ್ಮರಾಶಾಪ್ರಾಣೇಷು ಪರ್ಯವಸಿತೇ । ಕರ್ತವ್ಯಾಕರ್ತವ್ಯವಿವೇಕಃ ಸಂಕಲ್ಪಃ, ತಸ್ಯ ಕಾರಣಂ ಪೂರ್ವಾಪರವಿಷಯನಿಮಿತ್ತಪ್ರಯೋಜನನಿರೂಪಣಂ ಚಿತ್ತಮ್ । ಸ್ಮರಃ ಸ್ಮರಣಮ್ । ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಚ ಸಮಸ್ತಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಭೇದೇನ ಪಿತ್ರಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವೇನ ಚ ರಥಾರನಾಭಿದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸರ್ವಪ್ರತಿಷ್ಠತ್ವೇನ ಚ ಪ್ರಾಣಭೂಯಸ್ತ್ವದರ್ಶಿನೋಽತಿವಾದಿತ್ವೇನ ಚ ನಾಮಾದಿಪ್ರಪಂಚಾದಾಶಾಂತಾದ್ಭೂಯಸ್ತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾಪೃಷ್ಟ ಏವ ನಾರದೇನ ಸನತ್ಕುಮಾರ ಏಕಗ್ರಂಥೇನ “ಏಷ ತು ವಾ ಅತಿವದತಿ ಯಃ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದತಿ”(ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧೫ । ೧) ಇತಿ ಸತ್ಯಾದೀನ್ಕೃತಿಪರ್ಯಂತಾನುಕ್ತ್ವೋಪದಿದೇಶ - “ಸುಖಂ ತ್ವೇವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೨ । ೧) ಇತಿ । ತದುಪಶ್ರುತ್ಯ ನಾರದೇನ - “ಸುಖಂ ತ್ವೇವ ಭಗವೋ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸೇ”(ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೧ । ೧) ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಸನತ್ಕುಮಾರಃ “ಯೋ ವೈ ಭೂಮಾ ತತ್ಸುಖಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೩ । ೧) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಭೂಮಾನಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯಾಂಬಭೂವ - “ಯತ್ರ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ”(ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೪ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ತದೀದೃಶೇ ವಿಷಯೇ ವಿಚಾರ ಆರಭ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃಕಿಂ ಪ್ರಾಣೋ ಭೂಮಾ ಸ್ಯಾದಾಹೋ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ । ಭಾವಭವಿತ್ರೋಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯವಿವಕ್ಷಯಾ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಸಂಶಯಸ್ಯ ಬೀಜಮುಕ್ತಂ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ । ತತ್ರ “ಏತಸ್ಮಿನ್ ಗ್ರಂಥಸಂದರ್ಭೇ ಯದುಕ್ತಾದ್ಭೂಯಸೋಽನ್ಯತಃ । ಉಚ್ಯಮಾನಂ ತು ತದ್ಭೂಯ ಉಚ್ಯತೇ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮ್” ॥ ನಚ ಪ್ರಾಣಾತ್ಕಿಂ ಭೂಯ ಇತಿ ಪೃಷ್ಟಮ್ । ನಾಪಿ ಭೂಮಾ ವಾಸ್ಮಾದ್ಭೂಯಾನಿತಿ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣಭೂಯಸ್ತ್ವಾಭಿಧಾನಾನಂತರಮಪೃಷ್ಠೇನ ಭೂಮೋಚ್ಯಮಾನಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೈವ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಅಪಿಚ ಭೂಮೇತಿ ಭಾವೋ ನ ಭವಿತಾರಮಂತರೇಣ ಶಕ್ಯೋ ನಿರೂಪಯಿತುಮಿತಿ ಭವಿತಾರಮಪೇಕ್ಷಮಾಣಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನಂತರ್ಯೇಣ ಬುದ್ಧಿಸಂನಿಧಾನಾತ್ತಮೇವ ಭವಿತಾರಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ನಿರ್ವೃಣೋತಿ । “ಯಸ್ಯೋಭಯಂ ಹವಿರಾರ್ತಿಮಾರ್ಚ್ಛೇತ್” ಇತ್ಯತ್ರಾರ್ತಿರಿವಾರ್ತಂ ಹವಿಃ । ಯಥಾಹುಃ “ಮೃಷ್ಯಾಮಹೇ ಹವಿಷಾ ವಿಶೇಷಣಮ್” ಇತಿ । ನ ಚಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಕರಣಾದಾತ್ಮೈವ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥ ಇತಿ ತಸ್ಯೈವ ಭೂಮಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಸನತ್ಕುಮಾರಸ್ಯ ‘ನಾಮ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ಸ್ವ’ ಇತಿ ಪ್ರತೀಕೋಪದೇಶರೂಪೇಣೋತ್ತರೇಣ ನಾರದಪ್ರಶ್ನಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ವಿಷಯತ್ವೇನ ಪರಮಾತ್ಮೋಪದೇಶಪ್ರಕರಣಸ್ಯಾನುತ್ಥಾನಾತ್ । ಅತದ್ವಿಷಯತ್ವೇ ಚೋತ್ತರಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಯೋರ್ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯೇನ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಸತಿ ಪ್ರಕರಣೇ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನಂತರ್ಯಾತ್ತಸ್ಯೈವ ಭೂಮೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ತದೇತತ್ಸಂಶಯಬೀಜಂ ದರ್ಶಯತಾ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣ ಸೂಚಿತಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸಾಧನಮಿತಿ ನ ಪುನರುಕ್ತಮ್ । ನಚ ಭೂಯೋಭೂಯಃ ಪ್ರಶ್ನಾತ್ಪರಮಾತ್ಮೈವ ನಾರದೇನ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರಾಣೋಪದೇಶಾನಂತರಂ ತಸ್ಯೋಪರಮಾತ್ । ತದೇವಂ ಪ್ರಾಣ ಏವ ಭೂಮೇತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಯದ್ಯತ್ತದ್ವಿರೋಧಿತಯಾ ವಚಃ ಪ್ರತಿಭಾತಿ ತತ್ತದನುಗುಣತಯಾ ನೇಯಮ್ । ನೀತಂ ಚ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ । “ಏಷ ತು ವಾ ಅತಿವದತಿ”(ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧೭ । ೧) ಇತಿ ತುಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಾಣದರ್ಶಿನೋಽತಿವಾದಿನೋ ವ್ಯವಚ್ಛಿದ್ಯ ಸತ್ಯೇನಾತಿವಾದಿತ್ವಂ ವದನ್ ಕಥಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಭೂಮಾನಮಭಿದಧೀತೇತ್ಯತ ಆಹ -

ಪ್ರಾಣಮೇವ ತ್ವಿತಿ ।

ಪ್ರಾಣದರ್ಶಿನಶ್ಚಾತಿವಾದಿತ್ವಮಿತಿ ।

ನಾಮಾದ್ಯಾಶಾಂತಮತೀತ್ಯ ವದನಶೀಲತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ನಾಯಂ ತುಶಬ್ದಃ ಪ್ರಾಣಾತಿವಾದಿತ್ವಾದ್ವಯವಚ್ಛಿನತ್ತಿ, ಅಪಿತು ತದತಿವಾದಿತ್ವಮಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಪ್ರತ್ಯುತ ತದನುಕೃಷ್ಯ ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರವಣಮನನಶ್ರದ್ಧಾನಿಷ್ಠಾಕೃತಿಭಿರ್ವಿಜ್ಞಾನಾಯ ನಿಶ್ಚಯಾಯ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದತೀತಿ ಪ್ರಾಣವ್ರತಮೇವಾತಿವಾದಿತ್ವಮುಚ್ಯತೇ । ತುಶಬ್ದೋ ನಾಮಾದ್ಯತಿವಾದಿತ್ವಾದ್ವ್ಯವಚ್ಛಿನತ್ತಿ । ನ ನಾಮಾದ್ಯಾಶಾಂತವಾದ್ಯತಿವಾದಿ, ಅಪಿತು ಸತ್ಯಪ್ರಾಣವಾದ್ಯತಿವಾದೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಚಾಗಮಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಾಭ್ಯಾಂ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರವಣಮ್ । ಅಥಾಗಮಾವಿರೋಧಿನ್ಯಾಯನಿವೇಶನಂ ಮನನಂ, ಮತ್ವಾ ಚ ಗುರುಶಿಷ್ಯಸಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಭಿರನಸೂಯುಭಿಃ ಸಹ ಸಂವಾದ್ಯ ತತ್ತ್ವಂ ಶ್ರದ್ಧತ್ತೇ । ಶ್ರದ್ಧಾನಂತರಂ ಚ ವಿಷಯಾಂತರದರ್ಶೀ ವಿರಕ್ತಸ್ತತೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಸ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸಂ ಕರೋತಿ, ಸೇಯಮಸ್ಯ ಕೃತಿಃ ಪ್ರಯತ್ನಃ । ಅಥ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸನಿಷ್ಠಾ ಭವತಿ, ಯದನಂತರಮೇವ ತತ್ತ್ವವಿಜ್ಞಾನಮನುಭವಃ ಪ್ರಾದುರ್ಭವತಿ । ತದೇತದ್ಬಾಹ್ಯಾ । ಅಪ್ಯಾಹುಃ - “ಭೂತಾರ್ಥಭಾವನಾಪ್ರಕರ್ಷಪರ್ಯಂತಜಂ ಯೋಗಿಜ್ಞಾನಮ್” ಇತಿ ಭಾವನಾಪ್ರಕರ್ಷಸ್ಯ ಪರ್ಯಂತೋ ನಿಷ್ಠಾ ತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ತತ್ತ್ವಾನುಭವ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣ ಏವ ಭೂಮೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ “ಏಷ ತು ವಾ ಅತಿವದತಿ ಯಃ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದತಿ”(ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧೭ । ೧) ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಭೂಮೋಚ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಸತ್ಯಶಬ್ದಃ ಪರಮಾರ್ಥೇ ನಿರೂಢವೃತ್ತಿಃ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪರಮಾರ್ಥಮಾಹ । ಪರಮಾರ್ಥಶ್ಚ ಪರಮಾತ್ಮೈವ । ತತೋ ಹ್ಯನ್ಯತ್ಸರ್ವಂ ವಿಕಾರಜಾತಮನೃತಂ ಕಯಾಚಿದಪೇಕ್ಷಯಾ ಕಥಂಚಿತ್ಸತ್ಯಮುಚ್ಯತೇ । ತಥಾಚ “ಏಷ ತು ವಾ ಅತಿವದತಿ ಯಃ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದತಿ”(ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧೭ । ೧) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽತಿವಾದಿತ್ವಂ ಶ್ರುತ್ಯಾನ್ಯನಿರಪೇಕ್ಷಯಾ ಲಿಂಗಾದಿಭ್ಯೋ ಬಲೀಯಸ್ಯಾವಗಮಿತಂ ಕಥಮಿವ ಸಂನಿಧಾನಮಾತ್ರಾತ್ ಶ್ರುತ್ಯಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾದತಿದುರ್ಬಲಾತ್ಕಥಂ ಚಿತ್ಪ್ರಾಣವಿಷಯತ್ವೇನ ಶಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮ್ । ಏವಂ ಚ ಪ್ರಾಣಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಭೂಮಾವಗಮ್ಯಮಾನೋ ನ ಪ್ರಾಣವಿಷಯೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ಕಿಂತು ಸತ್ಯಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನ ಏವ । ಏವಂ ಚಾನಾತ್ಮವಿದ ಆತ್ಮಾನಂ ವಿವಿದಿಷೋರ್ನಾರದಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನೇ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮೇವಾಸ್ಮೈ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮೀತ್ಯಭಿಸಂಧಿಮಾನ್ಸನತ್ಕುಮಾರಃ ಸೋಪಾನಾರೋಹಣನ್ಯಾಯೇನ ಸ್ಥೂಲಾದಾರಭ್ಯ ತತ್ತದ್ಭೂಮವ್ಯುತ್ಪಾದನಕ್ರಮೇಣ ಭೂಮಾನಮತಿದುರ್ಜ್ಞಾನತಯಾ ಪರಮಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯಾಮಾಸ । ನಚ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವತಾಪ್ರವಾಹಪತಿತೇನೋತ್ತರೇಣ ಸರ್ವೇಣ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವೇಣೈವ ಭವಿತವ್ಯಮಿತಿ ನಿಯಮೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾದಿಸುಗಮೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಮ್ । ವಿಜ್ಞಾನಾದಿಸಾಧನಪರಂಪರಾ ಮನನಶ್ರದ್ಧಾದಿಃ, ಪ್ರಾಣಾಂತೇ ಚಾನುಶಾಸನೇ ತಾವನ್ಮಾತ್ರೇಣೈವ ಪ್ರಕರಣಸಮಾಪ್ತೇರ್ನ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನ್ಯಾಯತ್ತತೋಚ್ಯೇತ । ತದಭಿಧಾನೇ ಹಿ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ನ ಪ್ರಕರಣಂ ಸಮಾಪ್ಯೇತ । ತಸ್ಮಾನ್ನೇದಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಮಪಿ ತು ಯದಾಯತ್ತಃ ಪ್ರಾಣಸ್ತಸ್ಯ, ಸ ಚಾತ್ಮೇತ್ಯಾತ್ಮನ ಏವ ಪ್ರಕರಣಮ್ ।

ಶಂಕತೇ -

ಪ್ರಕರಣಾಂತ ಇತಿ ।

ಪ್ರಾಣಪ್ರಕರಣಸಮಾಪ್ತಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನಿರಾಕರೋತಿ -

ನ ।

ಸ ಭಗವ ಇತಿ ।

ಸಂದಂಶನ್ಯಾಯೇನ ಹಿ ಭೂಮ್ನ ಏತತ್ಪ್ರಕರಣಂ, ಸ ಚೇದ್ಭೂಮಾ ಪ್ರಾಣಃ, ಪ್ರಾಣಸ್ಯೈತತ್ಪ್ರಕರಣಂ ಭವೇತ್ । ತಚ್ಚಾಯುಕ್ತಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೮ ॥

ನ ಕೇವಲಂ ಶ್ರುತೇರ್ಭೂಮಾತ್ಮತಾ ಪರಮಾತ್ಮನಃ, ಲಿಂಗಾದಪೀತ್ಯಾಹ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -

ಧರ್ಮೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ।

ಯದಪಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಾ ಕಥಂಚಿನ್ನೀತಂ ತದನುಭಾಷ್ಯ ಭಾಷ್ಯಕಾರೋ ದೂಷಯತಿ -

ಯೋಽಪ್ಯಸೌ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಮಿತಿ ।

ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಮಿಂದ್ರಿಯಾದ್ಯಸಂಯೋಗ್ಯಾತ್ಮೈವ । ನ ಪ್ರಾಣಃ । ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರಕರಣಾತ್ । ಅನ್ಯದಾರ್ತಮ್ । ವಿನಶ್ವರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮನ್ಯತ್ ॥ ೯ ॥