ಈಕ್ಷತಿಕರ್ಮವ್ಯಪದೇಶಾತ್ಸಃ ।
'ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಜನಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲತ್ವಾದರ್ಥಭೇದತಃ । ದರ್ಶನಧ್ಯಾನಯೋರ್ಧ್ಯೇಯಮಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಮ್ಯತೇ” ॥ “ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ”(ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೯) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಸರ್ವಗತಪರಬ್ರಹ್ಮವೇದನೇ ತದ್ಭಾವಾಪತ್ತೌ “ಸ ಸಾಮಭಿರುನ್ನೀಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮ್”(ಪ್ರ. ಉ. ೫ । ೫) ಇತಿ ನ ದೇಶವಿಶೇಷಪ್ರಾಪ್ತಿರುಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮೇಹ ಧ್ಯೇಯತ್ವೇನ ಚೋದ್ಯತೇ । ನ ಚೇಕ್ಷಣಸ್ಯ ಲೋಕೇ ತತ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ಪರಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತಥಾಭಾವಾತ್ , ಧ್ಯಾಯತೇಶ್ಚ ತೇನ ಸಮಾನವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಪರಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಮೇವ ಧ್ಯಾನಮಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ , ಸಮಾನವಿಷಯತ್ವಸ್ಯೈವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಪರೋ ಹಿ ಪುರುಷೋ ಧ್ಯಾನವಿಷಯಃ, ಪರಾತ್ಪರಸ್ತು ದರ್ಶನವಿಷಯಃ । ನಚ ತತ್ತ್ವವಿಷಯಮೇವ ಸರ್ವಂ ದರ್ಶನಂ, ಅನೃತವಿಷಯಸ್ಯಾಪಿ ತಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್ । ನಚ ಮನನಂ ದರ್ಶನಂ, ತಚ್ಚ ತತ್ತ್ವವಿಷಯಮೇವೇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ಮನನಾದ್ಭೇದೇನ ತತ್ರ ತತ್ರ ದರ್ಶನಸ್ಯ ನಿರ್ದೇಶಾತ್ । ನಚ ಮನನಮಪಿ ತರ್ಕಾಪರನಾಮಾವಶ್ಯಂ ತತ್ತ್ವವಿಷಯಮ್ । ಯಥಾಹುಃ - “ತರ್ಕೋಽಪ್ರತಿಷ್ಠಃ”(ಮ.ಭಾ. ೩-೩೧೪-೧೧೯) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮೇಹ ಧ್ಯೇಯಮ್ । ತಸ್ಯ ಚ ಪರತ್ವಂ ಶರೀರಾಪೇಕ್ಷಯೇತಿ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ - “ಈಕ್ಷಣಧ್ಯಾನಯೋರೇಕಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭೂತಯೋಃ । ಅರ್ಥ ಔತ್ಸರ್ಗಿಕಂ ತತ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವಂ ಯಥೇಕ್ಷತೇಃ” ॥ ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಹಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ಫಲಮ್ । ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಶ್ಚೋತ್ಸರ್ಗತಸ್ತತ್ತ್ವವಿಷಯಃ । ಕ್ವಚಿತ್ತು ಬಾಧಕೋಪನಿಪಾತೇ ಸಮಾರೋಪಿತಗೋಚರೋ ಭವೇತ್ । ನ ಚಾಸತ್ಯಪವಾದೇ ಶಕ್ಯ ಉತ್ಸರ್ಗಸ್ತ್ಯಕ್ತುಮ್ । ತಥಾ ಚಾಸ್ಯ ತತ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವಾತ್ತತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಧ್ಯಾನಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವಮ್ । ಅಪಿಚ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇಣೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಸಂಭವೇ ನ ವಾಕ್ಯಭೇದೋ ಯುಜ್ಯತೇ । ಸಂಭವತಿ ಚ ಪರಪುರುಷವಿಷಯತ್ವೇನಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾಚ್ಚೈಕವಾಕ್ಯತಾ । ತದನುರೋಧೇನ ಚ ಪರಾತ್ಪರ ಇತ್ಯತ್ರ ಪರಾದಿತಿ ಜೀವಘನವಿಷಯಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತು ಪರಃ ಪುರುಷೋ ಧ್ಯಾತವ್ಯಶ್ಚ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಶ್ಚ ಭವತಿ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ನ ಚಾತ್ರ ಜೀವಘನಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಕೃತೋಽಭಿಧ್ಯಾತವ್ಯಃ ಪರಃ ಪುರುಷಃ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ।
ಕಿಂತು ಜೀವಘನಾತ್ಪರಾತ್ಪರೋ ಯೋ ಧ್ಯಾತವ್ಯೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಶ್ಚ ತಮೇವ ಕಥಯಿತುಂ ಜೀವಘನೋ ಜೀವಃ । ಖಿಲ್ಯಭಾವಮುಪಾಧಿವಶಾದಾಪನ್ನಃ ಸ ಉಚ್ಯತೇ । “ಸ ಸಾಮಭಿರುನ್ನೀಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮ್”(ಪ್ರ. ಉ. ೫ । ೫) ಇತ್ಯನಂತರವಾಕ್ಯನಿರ್ದಿಷ್ಟೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೋ ವಾ ಜೀವಘನಃ । ಸ ಹಿ ಸಮಸ್ತಕರಣಾತ್ಮನಃ ಸೂತ್ರಾತ್ಮನೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ಭಗವತೋ ನಿವಾಸಭೂಮಿತಯಾ ಕರಣಪರಿವೃತಾನಾಂ ಜೀವಾನಾಂ ಸಂಘಾತ ಇತಿ ಭವತಿ ಜೀವಘನಃ । ತದೇವಂ ತ್ರಿಮಾತ್ರೋಂಕಾರಾಯತನಂ ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ಯಮ್ । ಅತ ಏವ ಚಾಸ್ಯ ದೇಶವಿಶೇಷಾಧಿಗತಿಃ ಫಲಮುಪಾಧಿಮತ್ತ್ವಾತ್ , ಕ್ರಮೇಣ ಚ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನೋತ್ಪತ್ತೌ ಮುಕ್ತಿಃ । “ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ”(ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೯) ಇತಿ ತು ನಿರುಪಾಧಿಬ್ರಹ್ಮವೇದನವಿಷಯಾ ಶ್ರುತಿಃ । ಅಪರಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮೈಕೈಕಮಾತ್ರಾಯತನಮುಪಾಸ್ಯಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ॥ ೧೩ ॥
ಈಕ್ಷತಿಕರ್ಮವ್ಯಪದೇಶಾತ್ಸಃ॥೧೩॥ ಅಂಬರಾವಧಿಕಾಧಾರಾತ್ಪ್ರಣವಃ ಪರ್ಯುದಾಸಿ ಯಃ। ತದ್ಧ್ಯೇಯಮಪರಂ ಕಿಂ ವಾ ಪರಮಿತ್ಯತ್ರ ಚಿಂತ್ಯತೇ॥ ಏಷಾಂ ಬುದ್ಧಿಸನ್ನಿಧಿಸಂಗತಿಃ।
ಕಾರ್ಯೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭ ಏವ ಜನೋ ಜೀವೋ ಯಸ್ಮಿನ್ ಸ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಸ್ತಥಾ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಫಲಂ ಯಸ್ಯ ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ತತ್ತಥಾ ತಸ್ಯ ಭಾವಸ್ತತ್ತ್ವಂ ತತೋ ಹೇತೋರಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಧ್ಯೇಯಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ।
ನನು ಪರಂ ಪುರುಷಮಭಿಧ್ಯಾಯೀತ ಪರಾತ್ ಪರಂ ಪುರುಷಮೀಕ್ಷತ ಇತೀಕ್ಷಣಧ್ಯಾನಯೋಃ ಏಕವಿಷಯತ್ವಾವಗಮಾತ್ ಈಕ್ಷಣಸ್ಯ ಚ ಯಥಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಪರಮಾರ್ಥ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಧ್ಯೇಯಂ, ನ ತ್ವಪರಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಅರ್ಥಭೇದತ ಇತಿ ।
ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಪರವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಈಕ್ಷಣಸ್ಯ ಪರಾತ್ಪರೋ ಯಸ್ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಏಕವಿಷಯತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಪ್ರಥಮಹೇತುಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದೇತಿ ।
ಅರ್ಥಭೇದತ ಇತ್ಯೇತಚ್ಛಂಕೋತ್ತರತ್ವೇನ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಅಂಗೀಕೃತ್ಯ ದರ್ಶನಸ್ಯ ತತ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವಮೀಕ್ಷಣಧ್ಯಾನಯೋರ್ವಿಷಯಭೇದ ಉಕ್ತಸ್ತದೇವಾಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ನನು ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಪರ್ಯಾಲೋಚನಮಿಹೇಕ್ಷಣಂ, ತಚ್ಚ ತತ್ತ್ವವಿಷಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ನ ಚ ಮನನಮಿತಿ ।
ಕಿಂ ಮನನದರ್ಶನಯೋಃ ಐಕ್ಯಂ ಉತಾಽತ್ರ ಮನನವಿವಕ್ಷಾ।
ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ಮನನಾದಿತಿ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಈಕ್ಷಣಧ್ಯಾನಯೋರರ್ಥಭೇದಂ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ಈಕ್ಷಣೇತಿ ।
ಏಕೋಽರ್ಥ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ।
ಯದವಾದಿ ನ ಸರ್ವಂ ದರ್ಶನಂ ತತ್ತ್ವವಿಷಯಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ –
ಔತ್ಸರ್ಗಿಕಮಿತಿ ।
ಈಕ್ಷತೇರೀಕ್ಷಣಸ್ಯ ತತ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವಮೌತ್ಸರ್ಗಿಕಂ, ನ ಚೇಹಾಪವಾದಃ ಕಶ್ಚಿತ್, ತಥಾ ಧ್ಯಾನಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಸ್ಯಾದನ್ಯಥಾಽನ್ಯದ್ ಧ್ಯಾಯತ್ಯನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತೀತಿ ಹೇತುಹೇತುಮತ್ತ್ವಾಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣಾರ್ಥಭೇದಂ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾದಿತಿ ।
ಸ ಈಕ್ಷತ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಾಪೇಕ್ಷನಿರ್ದೇಶಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ತದನುರೋಧೇನೇತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣದ್ವಯಾನುರೋಧೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ॥ ಹೇ ಸತ್ಯಕಾಮ ಪರಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಮ್ ಅಪರಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾಖ್ಯಂ ಚ ಯದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ತದೇತದೇವ। ಏತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ - ಯದೋಂಕಾರಃ ಸ ಹಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರತೀಕಃ, ಪ್ರತಿಮೇವ ವಿಷ್ಣೋಃ, ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಣವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಾ ವಿದ್ವಾನೇತೇನ ಓಂಕಾರಧ್ಯಾನೇನಾಯತನೇನ ಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನೇನ ಪರಾರಯೋರೇಕತರಂ ಯಥೋಪಾಸನಮನುಗಚ್ಛತೀತಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯೈಕಮಾತ್ರದ್ವಿಮಾತ್ರೋಪಾಸ್ತೀ ಉಕ್ತ್ವಾ ವಕ್ತಿ ಪಿಪ್ಪಲಾದಃ - ಯಃ ಪುನರೋಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಂ ತ್ರಿಮಾತ್ರಮಿತಿ। ತೃತೀಯಾ ದ್ವಿತೀಯಾತ್ವೇನ ಪರಿಣೇಯಾ; ಬ್ರಹ್ಮೋಂಕಾರಾಭೇದೋಪಕ್ರಮಾತ್। ತಥಾವಿಧಮಕ್ಷರಂ ಸೂರ್ಯಪ್ರತಿಮಂ ಪರಂ ಪುರುಷಮಭಿಧ್ಯಾಯೀತ ಸ ಸೂರ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತಃ ಸಾಮಭಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ॥೧೩॥