ದಹರ ಉತ್ತರೇಭ್ಯಃ ।

'ಅಥ ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ ದಹರಮ್” ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಗುಹಾಪ್ರಾಯಂ ಪುಂಡರೀಕಸಂನಿವೇಶಂ ವೇಶ್ಮ “ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶಸ್ತಸ್ಮಿನ್ಯದಂತಸ್ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೧) ಆಗಮಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಾಭ್ಯಾಂ ಶ್ರವಣಂ ಚ, ತದವಿರೋಧಿನಾ ತರ್ಕೇಣ ಮನನಂ ಚ, ತದನ್ವೇಷಣಮ್ । ತತ್ಪೂರ್ವಕೇಣ ಚಾದರನೈರಂತರ್ಯದೀರ್ಘಕಾಲಾಸೇವಿತೇನ ಧ್ಯಾನಾಭ್ಯಾಸಪರಿಪಾಕೇನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋ ವಿಜ್ಞಾನಮ್ । ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಹಿ ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಪೂರ್ವೇಭ್ಯಃ । ತದಿಚ್ಛಾ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸನಮ್ ।

ಅತ್ರ ಸಂಶಯಮಾಹ -

ತತ್ರೇತಿ ।

ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಂ ತಾವದೇವಂ ಸಂಶಯಃ - ಕಿಂ ದಹರಾಕಾಶಾದನ್ಯದೇವ ಕಿಂಚಿದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಂ ಚ ಉತ ದಹರಾಕಾಶ ಇತಿ । ಯದಾಪಿ ದಹರಾಕಾಶೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಸ್ತದಾಪಿ ಕಿಂ ಭೂತಾಕಾಶ ಆಹೋ ಶಾರೀರ ಆತ್ಮಾ ಕಿಂ ವಾ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ।

ಸಂಶಯಹೇತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -

ಕುತ ಇತಿ ।

ತದ್ಧೇತುಮಾಹ -

ಆಕಾಶಬ್ರಹ್ಮಪುರಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।

ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಂ ತಾವದ್ಭೂತಾಕಾಶ ಏವ ದಹರ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -

ತತ್ರಾಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ಭೂತಾಕಾಶೇ ರೂಢತ್ವಾದಿತಿ ।

ಏಷ ತು ಬಹುತರೋತ್ತರಸಂದರ್ಭವಿರೋಧಾತ್ತುಚ್ಛಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಇತ್ಯಪರಿತೋಷೇಣ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಲಂಬತೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ -

ಅಥವಾ ಜೀವೋ ದಹರ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ।

ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರ “ಆಧೇಯತ್ವಾದ್ವಿಶೇಷಾಚ್ಚ ಪುರಂ ಜೀವಸ್ಯ ಯುಜ್ಯತೇ । ದೇಹೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಯುಕ್ತೋ ಹೇತುದ್ವಯವಿಯೋಗತಃ” ॥ ಅಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ಹಿ ವ್ಯಪದೇಶತಾ ಭವಂತಿ । ತದ್ಯಥಾ ಕ್ಷಿತಿಜಲಪವನಬೀಜಾದಿಸಾಮಗ್ರೀಸಮವಧಾನಜನ್ಮಾಪ್ಯಂಕುರಃ ಶಾಲಿಬೀಜೇನ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ ಶಾಲ್ಯಂಕುರ ಇತಿ । ನತು ಕ್ಷಿತ್ಯಾದಿಭಿಃ, ತೇಷಾಂ ಕಾರ್ಯಾಂತರೇಷ್ವಪಿ ಸಾಧಾರಣ್ಯಾತ್ । ತದಿಹ ಶರೀರಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರೋಽಪಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ವ್ಯಪದೇಷ್ಟವ್ಯಮ್ , ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವವಿಕಾರಕಾರಣತ್ವೇನಾತಿಸಾಧಾರಣ್ಯಾತ್ । ಜೀವಭೇದಧರ್ಮಾಧರ್ಮೋಪಾರ್ಜಿತಂ ತದಿತ್ಯಸಾಧಾರಣಕಾರಣತ್ವಾಜ್ಜೀವೇನ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಪಿಚ ಬ್ರಹ್ಮಪುರ ಇತಿ ಸಪ್ತಮ್ಯಧಿಕರಣೇ ಸ್ಮರ್ಯತೇ, ತೇನಾಧೇಯೇನಾನೇನ ಸಂಬದ್ಧವ್ಯಮ್ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವೇ ಮಹಿಮ್ನಿ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಸ್ಯಾನಾಧೇಯಸ್ಯಾಧಾರಸಂಬಂಧಃ ಕಲ್ಪತೇ । ಜೀವಸ್ತ್ವಾರಾಗ್ರಮಾತ್ರ ಇತ್ಯಾಧೇಯೋ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೋ ರೂಢಿಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ದೇಹಾದಿಬೃಂಹಣತಯಾ ಜೀವೇ ಯೌಗಿಕೇ ವಾ ಭಾಕ್ತೋ ವಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಃ । ಚೈತನ್ಯಂ ಚ ಭಕ್ತಿಃ । ಉಪಾಧಾನಾನುಪಧಾನೇ ತು ವಿಶೇಷಃ । ವಾಚ್ಯತ್ವಂ ಗಮ್ಯತ್ವಮ್ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಜೀವಸ್ಯ ಪುರಂ ಭವತು ಶರೀರಂ, ಪುಂಡರೀಕದಹರಗೋಚರತಾ ತ್ವನ್ಯಸ್ಯ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ವತ್ಸರಾಜಸ್ಯ ಪುರ ಇವೋಜ್ಜಯಿನ್ಯಾಂ ಮೈತ್ರಸ್ಯ ಸದ್ಮೇತ್ಯತ ಆಹ -

ತತ್ರ ಪುರಸ್ವಾಮಿನ ಇತಿ ।

ಅಯಮರ್ಥಃ - ವೇಶ್ಮ ಖಲ್ವಧಿಕರಣಮನಿರ್ದಿಷ್ಟಾಧೇಯಮಾಧೇಯವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಪುರಸ್ವಾಮಿನಃ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ತೇನೈವಾಧೇಯೇನ ಸಂಬದ್ಧಂ ಸದನಪೇಕ್ಷಂ ನಾಧೇಯಾಂತರೇಣ ಸಂಬಂಧಂ ಕಲ್ಪಯತಿ ।

ನನು ತಥಾಪಿ ಶರೀರಮೇವಾಸ್ಯ ಭೋಗಾಯತನಮಿತಿ ಕೋ ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕಸ್ಯ ವಿಶೇಷೋ ಯತ್ತದೇವಾಸ್ಯ ಸದ್ಮೇತ್ಯತ ಆಹ -

ಮನೌಪಾಧಿಕಶ್ಚ ಜೀವ ಇತಿ ।

ನನು ಮನೋಽಪಿ ಚಲತಯಾ ಸಕಲದೇಹವೃತ್ತಿ ಪರ್ಯಾಯೇಣೇತ್ಯತ ಆಹ -

ಮನಶ್ಚ ಪ್ರಾಯೇಣೇತಿ ।

ಆಕಾಶಶಬ್ದಶ್ಚಾರೂಪತ್ವಾದಿನಾ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಜೀವೇ ಭಾಕ್ತಃ ।

ಅಸ್ತು ವಾ ಭೂತಾಕಾಶ ಏವಾಯಮಾಕಾಶಶಬ್ದೋ “ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶಃ”(ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೧) ಇತಿ, ತಥಾಪ್ಯದೋಷ ಇತ್ಯಾಹ -

ನ ಚಾತ್ರ ದಹರಸ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯಾನ್ವೇಷ್ಯತ್ವಮಿತಿ ।

ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ - ಭೂತಾಕಾಶಸ್ಯ ತಾವನ್ನ ದಹರತ್ವಂ, “ಯಾವಾನ್ವಾಯಮಾಕಾಶಸ್ತಾವಾನೇಷೋಽಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಶಃ” (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೩) ಇತ್ಯುಪಮಾನವಿರೋಧಾತ್ । ತಥಾಹಿ - “ತೇನ ತಸ್ಯೋಪಮೇಯತ್ವಂ ರಾಮರಾವಣಯುದ್ಧವತ್ । ಅಗತ್ಯಾ ಭೇದಮಾರೋಪ್ಯ ಗತೌ ಸತ್ಯಾಂ ನ ಯುಜ್ಯತೇ” ॥ ಅಸ್ತಿ ತು ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇನ ಭೂತಾಕಾಶಾದ್ಭೇದೇನೋಪಮಾನಸ್ಯ ಗತಿಃ । ನ ಚಾನವಚ್ಛಿನ್ನಪರಿಮಾಣಮವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಭವತಿ । ತಥಾ ಸತ್ಯವಚ್ಛೇದಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಭೂತಾಕಾಶಮಾನತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽತ್ರ ವಿಧೀಯತೇ, ಯೇನ “ಜ್ಯಾಯಾನಾಕಾಶಾತ್”(ಶ. ಬ್ರಾ. ೧೦ । ೬ । ೩ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಅಪಿ ತು ಭೂತಾಕಾಶೋಪಮಾನೇನ ಪುಂಡರೀಕೋಪಾಧಿಪ್ರಾಪ್ತಂ ದಹರತ್ವಂ ನಿವರ್ತ್ಯತೇ ।

ಅಪಿಚ ಸರ್ವ ಏವೋತ್ತರೇ ಹೇತವೋ ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯ ಭೂತಾಕಾಶತ್ವಂ ವ್ಯಾಸೇಧಂತೀತ್ಯಾಹ -

ನ ಚ ಕಲ್ಪಿತಭೇದ ಇತಿ ।

ನಾಪಿ ದಹರಾಕಾಶೋ ಜೀವ ಇತ್ಯಾಹ -

ಯದ್ಯಪ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದ ಇತಿ ।

'ಉಪಲಬ್ಧೇರಧಿಷ್ಠಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದೇಹ ಇಷ್ಯತೇ । ತೇನಾಸಾಧಾರಣತ್ವೇನ ದೇಹೋ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಂ ಭವೇತ್” ॥ ದೇಹೇ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯಸಾಧಾರಣತಯಾ ದೇಹೋ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮಿತಿ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ, ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರತಯಾ । ತಥಾಚ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾರ್ಥೋ ಮುಖ್ಯೋ ಭವತಿ । ಅಸ್ತು ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಂ ಜೀವಪುರಂ, ತಥಾಪಿ ಯಥಾ ವತ್ಸರಾಜಸ್ಯ ಪುರೇ ಉಜ್ಜಯಿನ್ಯಾಂ ಮೈತ್ರಸ್ಯ ಸದ್ಮ ಭವತಿ, ಏವಂ ಜೀವಸ್ಯ ಪುರೇ ಹೃತ್ಪುಂಡರೀಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಸದನಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಉತ್ತರೇಭ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗೇಭ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽವಧಾರಣಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹಿ ಬಾಧಕೇ ಪ್ರಮಾಣೇ ಬಲೀಯಸಿ ಜೀವಸ್ಯ ಚ ಸಾಧಕೇ ಪ್ರಮಾಣೇ ಸತಿ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಿ ಕಥಂಚಿದಭೇದವಿವಕ್ಷಯಾ ಜೀವೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಂತೇ । ನ ಚೇಹ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಬಾಧಕಂ ಪ್ರಮಾಣಂ, ಸಾಧಕಂ ವಾಸ್ತಿ ಜೀವಸ್ಯ । ಬ್ರಹ್ಮಪುರವ್ಯಪದೇಶಶ್ಚೋಪಪಾದಿತೋ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಬ್ಧಿಸ್ಥಾನತಯಾ । ಅರ್ಭಕೌಕಸ್ತ್ವಂ ಚೋಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸತಿ ಸಂಭವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ, ತಲ್ಲಿಂಗಾನಾಂ ನಾಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮುಚಿತಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ದಹರಾಕಾಶೋ ನ ಜೀವಭೂತಾಕಾಶಾವಿತಿ । ಶ್ರವಣಮನನಮನುವಿದ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾನುಭೂಯ ಚರಣಂ ಚಾರಸ್ತೇಷಾಂ ಕಾಮೇಷು ಚರಣಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯಾನ್ವೇಷ್ಯತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ತತ್ರ ವಿಚಾರೋ ಯುಜ್ಯತೇ, ನತು ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮ್ , ಅಪಿತು ತದಾಧಾರಮನ್ಯದೇವ ಕಿಂಚಿದಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯನುಭಾಷತೇ -

ಯದಪ್ಯೇತದಿತಿ ।

ಅನುಭಾಷಿತಂ ದೂಷಯತಿ -

ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮ ಇತಿ ।

ಯದ್ಯಾಕಾಶಾಧಾರಮನ್ಯದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ಭವೇತ್ತದೇವೋಪರಿ ವ್ಯುತ್ಪಾದನೀಯಂ, ಆಕಾಶವ್ಯುತ್ಪಾದನಂ ತು ಕ್ವೋಪಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಚೋದಯತಿ -

ನನ್ವೇತದಪೀತಿ ।

ಆಕಾಶಕಥನಮಪಿ ತದಂತರ್ವರ್ತಿವಸ್ತುಸದ್ಭಾವಪ್ರದರ್ಶನಾಯೈವ ।

ಅಥಾಕಾಶಪರಮೇವ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತೀತ್ಯತ ಆಹ -

ತಂ ಚೇದ್ಬ್ರೂಯುರಿತಿ ।

ಆಚಾರ್ಯೇಣ ಹಿ “ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶಸ್ತಸ್ಮಿನ್ಯದಂತಸ್ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ತದ್ವಾವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯುಪದಿಷ್ಟೇಽಂತೇವಾಸಿನಾಕ್ಷಿಪ್ತಮ್ - “ಕಿಂ ತದತ್ರ ವಿದ್ಯತೇ ಯದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೨) । ಪುಂಡರೀಕಮೇವ ತಾವತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮತರಂ, ತದವರುದ್ಧಮಾಕಾಶಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮತಮಮ್ । ತಸ್ಮಿನ್ಸೂಕ್ಷ್ಮತಮೇ ಕಿಮಪರಮಸ್ತಿ । ನಾಸ್ತ್ಯೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ಕಿಮನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ । ತದಸ್ಮಿನ್ನಾಕ್ಷೇಪೇ ಪರಿಸಮಾಪ್ತೇ ಸಮಾಧಾನಾವಸರ ಆಚಾರ್ಯಸ್ಯಾಕಾಶೋಪಮಾನೋಪಕ್ರಮಂ ವಚಃ - “ಉಭೇ ಅಸ್ಮಿಂದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವೀ ಸಮಾಹಿತೇ”(ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೩) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪುಂಡರೀಕಾವರುದ್ಧಾಕಾಶಾಶ್ರಯೇ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾವೇವಾನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯೇ ಉಪದಿಷ್ಟೇ, ನಾಕಾಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪರಿಹರತಿ -

ನೈತದೇವಮ್ ।

ಏವಂ ಹೀತಿ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಏವಮೇವೈತತ್ ।

ನೋ ಖಲ್ವಭ್ಯುಪಗಮಾ ಏವ ದೋಷತ್ವೇನ ಚೋದ್ಯಂತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -

ತತ್ರ ವಾಕ್ಯಶೇಷ ಇತಿ ।

ವಾಕ್ಯಶೇಷೋ ಹಿ ದಹರಾಕಾಶಾತ್ಮವೇದನಸ್ಯ ಫಲವತ್ತ್ವಂ ಬ್ರೂತೇ, ಯಚ್ಚ ಫಲವತ್ತತ್ಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ಚೋದ್ಯತೇ, ಯಚ್ಚ ಕರ್ತವ್ಯಂ ತದಿಚ್ಛತೀತಿ “ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ತದ್ವಾವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮ್” (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೧) ಇತಿ ತದ್ದಹರಾಕಾಶವಿಷಯಮವತಿಷ್ಠತೇ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾವೇವಾತ್ಮಾನೌ ಭವಿಷ್ಯತಃ, ತಾಭ್ಯಾಮೇವಾತ್ಮಾ ಲಕ್ಷಯಿಷ್ಯತೇ, ಆಕಾಶಶಬ್ದವತ್ । ತತಶ್ಚಾಕಾಶಾಧಾರೌ ತಾವೇವ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ಇತ್ಯತ ಆಹ -

ಅಸ್ಮಿನ್ಕಾಮಾಃ ಸಮಾಹಿತಾಃ

ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾಃ ।

ಏಷ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮೇತಿ ।

ಅನೇನ

ಪ್ರಕೃತಂ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಸಮಾಧಾನಾಧಾರಮಾಕಾಶಮಾಕೃಷ್ಯ ।

ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಭಿಧಾನವ್ಯವಹಿತಮಪೀತಿ ಶೇಷಃ ।

ನನು ಸತ್ಯಕಾಮಜ್ಞಾನಸ್ಯೈತತ್ಫಲಂ, ತದನಂತರಂ ನಿರ್ದೇಶಾತ್ , ನ ತು ದಹರಾಕಾಶವೇದನಸ್ಯೇತ್ಯತ ಆಹ -

ಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥೇನ ಚಶಬ್ದೇನೇತಿ ।

'ಅಸ್ಮಿನ್ಕಾಮಾಃ” ಇತಿ ಚ ‘ಏಷಃ’ ಇತಿ ಚೈಕವಚನಾಂತಂ ನ ದ್ವೇ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯೌ ಪರಾಮ್ರಷ್ಟುಮರ್ಹತೀತಿ ದಹರಾಕಾಶ ಏವ ಪರಾಮ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಇತಿ ಸಮುದಾಯಾರ್ಥಃ । ತದನೇನ ಕ್ರಮೇಣ ‘ತಸ್ಮಿನ್ಯದಂತಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ತಚ್ಛಬ್ದೋಽನಂತರಮಪ್ಯಾಕಾಶಮತಿಲಂಘ್ಯ ಹೃತ್ಪುಂಡರೀಕಂ ಪರಾಮೃಶತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಿನ್ ಹೃತ್ಪುಂಡರೀಕೇ ಯದಂತರಾಕಾಶಂ ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೪ ॥

ಗತಿಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ತಥಾಹಿ ದೃಷ್ಟಂ ಲಿಂಗಂ ಚ ।

ಉತ್ತರೇಭ್ಯ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಃ ಏತಮೇವ ದಹರಾಕಾಶಂ ಪ್ರಕ್ರಮ್ಯ ಬತಾಹೋ ಕಷ್ಟಮಿದಂ ವರ್ತತೇ ಜಂತೂನಾಂ ತತ್ತ್ವಾವಬೋಧವಿಕಲಾನಾಂ, ಯದೇಭಿಃ ಸ್ವಾಧೀನಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ । ತದ್ಯಥಾ ಚಿರಂತನನಿರೂಢನಿಬಿಡಮಲಪಿಹಿತಾನಾಂ ಕಲಧೌತಶಕಲಾನಾಂ ಪಥಿ ಪತಿತಾನಾಮುಪರ್ಯುಪರಿ ಸಂಚರದ್ಭಿರಪಿ ಪಾಂಥೈರ್ಧನಾಯದ್ಭಿರ್ಗ್ರಾವಖಂಡನಿವಹವಿಭ್ರಮೇಣೈತಾನಿ ನೋಪಾದಿಯಂತ ಇತ್ಯಭಿಸಂಧಿಮತೀ ಸಾದ್ಭುತಮಿವ ಸಖೇದಮಿವ ಶ್ರುತಃ ಪ್ರವರ್ತತೇ - “ಇಮಾಃ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾ ಅಹರಹರ್ಗಚ್ಛಂತ್ಯ ಏತಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ನ ವಿಂದಂತಿ”(ಛಾ. ಉ. ೮ । ೩ । ೨) ಇತಿ । ಸ್ವಾಪಕಾಲೇ ಹಿ ಸರ್ವ ಏವಾಯಂ ವಿದ್ವಾನವಿದ್ವಾಂಶ್ಚ ಜೀವಲೋಕೋ ಹೃತ್ಪುಂಡರೀಕಾಶ್ರಯಂ ದಹರಾಕಾಶಾಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಪ್ರಾಪ್ತೋಽಪ್ಯನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾತಮಃ ಪಟಲಪಿಹಿತದೃಷ್ಟಿತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಭೂಯಮಾಪನ್ನೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ನ ವೇದ । ಸೋಽಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಶಬ್ದಸ್ತದ್ಗತಿಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಹಂ ಜೀವಲೋಕಸ್ಯ ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಲೋಕತಾಮಾಹತುಃ ।

ತದೇತದಾಹ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ -

ಇತಶ್ಚ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವ ದಹರೋ ಯಸ್ಮಾದ್ದಹರವಾಕ್ಯಶೇಷ ಇತಿ ।

ತದನೇನ ಗತಿಶಬ್ದೌ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೌ ।

'ತಥಾಹಿ ದೃಷ್ಟಮ್” ಇತಿ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -

ತಥಾಹ್ಯಹರಹರ್ಜೀವಾನಾಮಿತಿ ।

ವೇದೇ ಚ ಲೋಕೇ ಚ ದೃಷ್ಟಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವೇ ಲೌಕಿಕಂ ನ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮಸ್ತಿ, ತಥಾಪಿ ವೈದಿಕೀಮೇವ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಂ ಸ್ಥಾಪಯಿತುಮುಚ್ಯತೇ, ಈದೃಶೀ ನಾಮೇಯಂ ವೈದಿಕೀ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ಯಲ್ಲೋಕೇಽಪಿ ಗೀಯತ ಇತಿ । ಯಥಾ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಯಥಾ ಚ ಲೋಕೇ ತಥೇಹ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಶಬ್ದೋಽಪೀತಿ ಯೋಜನಾ ।

'ಲಿಂಗಂ ಚ” ಇತಿ ಸೂತ್ರಾವಯವವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಚೋದ್ಯಮುಖೇನಾವತಾರಯತಿ -

ನನು ಕಮಲಾಸನಲೋಕಮಪೀತಿ ।

ಪರಿಹರತಿ -

ಗಮಯೇದ್ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲೋಕ ಇತಿ ।

ಅತ್ರ ತಾವನ್ನಿಷಾದಸ್ಥಪತಿನ್ಯಾಯೇನ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸಾತ್ಕರ್ಮಧಾರಯೋ ಬಲೀಯಾನಿತಿ ಸ್ಥಿತಮೇವ, ತಥಾಪೀಹ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸನಿರಾಕರಣೇನ ಕರ್ಮಧಾರಯಸಮಾಸಸ್ಥಾಪನಾಯ ಲಿಂಗಮಪ್ಯಧಿಕಮಸ್ತೀತಿ ತದಪ್ಯುಕ್ತಂ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣ । ತಥಾಹಿ - ಲೋಕವೇದಪ್ರಸಿದ್ಧಾಹರಹರ್ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಿಧಾನಮೇವ ಲಿಂಗಂ ಕಮಲಾಸನಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತೇರ್ವಿಪಕ್ಷಾದಸಂಭವಾದ್ವ್ಯಾವರ್ತಮಾನಂ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸಾಶಂಕಾಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯದ್ದಹರಾಕಾಶಪ್ರಾಪ್ತಾವೇವಾವತಿಷ್ಠತೇ, ನಚ ದಹರಾಕಾಶೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲೋಕಃ ಕಿಂತು ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ತಲ್ಲೋಕಶ್ಚೇತಿ ಕರ್ಮಧಾರಯಃ ಸಿದ್ಧೋ ಭವತಿ । ಲೋಕ್ಯತ ಇತಿ ಲೋಕಃ । ಹೃತ್ಪುಂಡರೀಕಸ್ಥಃ ಖಲ್ವಯಂ ಲೋಕ್ಯತೇ । ಯತ್ಖಲು ಪುಂಡರೀಕಸ್ಥಮಂತಃಕರಣಂ ತಸ್ಮಿನ್ವಿಶುದ್ಧೇ ಪ್ರತ್ಯಾಹೃತೇತರಕರಣಾನಾಂ ಯೋಗಿನಾಂ ನಿರ್ಮಲ ಇವೋದಕೇ ಚಂದ್ರಮಸೋ ಬಿಂಬಮತಿಸ್ವಚ್ಛಂ ಚೈತನ್ಯಂ ಜ್ಯೋತಿಃಸ್ವರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮಾವಲೋಕ್ಯತ ಇತಿ ॥ ೧೫ ॥

ಧೃತೇಶ್ಚ ಮಹಿಮ್ನೋಽಸ್ಯಾಸ್ಮಿನ್ನುಪಲಬ್ಧೇಃ ।

ಸೌತ್ರೋ ಧೃತಿಶಬ್ದೋ ಭಾವವಚನಃ । ಧೃತೇಶ್ಚ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವ ದಹರಾಕಾಶಃ । ಕುತಃ, ಅಸ್ಯ ಧಾರಣಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಮಹಿಮ್ನೋಽಸ್ಮಿನ್ನೇವೇಶ್ವರ ಏವ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಷೂಪಲಬ್ಧೇಃ । ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಸ್ಯ ಭಾಷ್ಯಮ್ ॥ ೧೬ ॥

ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ ।

ನ ಚೇಯಮಾಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣವಿಭುತ್ವಾದಿಗುಣಯೋಗಾದ್ವೃತ್ತಿಃ ಸಾಂಪ್ರತಿಕೀ, ಯಥಾ ರಥಾಂಗನಾಮಾ ಚಕ್ರವಾಕ ಇತಿ ಲಕ್ಷಣಾ, ಕಿಂತ್ವತ್ಯಂತನಿರೂಢೇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ । ಯೇ ತ್ವಾಕಾಶಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಮುಖ್ಯ ಏವ ನಭೋವದಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ, ತೈಃ “ಅನ್ಯಾಯಶ್ಚಾನೇಕಾರ್ಥತ್ವಮ್” ಇತಿ ಚ “ಅನನ್ಯಲಭ್ಯಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ” ಇತಿ ಚ ಮೀಮಾಂಸಕಾನಾಂ ಮುದ್ರಾಭೇದಃ ಕೃತಃ । ಲಭ್ಯತೇ ಹ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದಾದ್ವಿಭುತ್ವಾದಿಗುಣಯೋಗೇನಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಮುಖ್ಯೋ ನಭಸಿ ತು ತೇನೈವ ಗುಣಯೋಗೇನ ವರ್ತ್ಸ್ಯತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಲೋಕಾಧೀನಾವಧಾರಣತ್ವೇನ ಶಬ್ದಾರ್ಥಸಂಬಂಧಸ್ಯ ವೈದಿಕಪದಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ತತ್ಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ । ನನು “ಯಾವಾನ್ವಾ ಅಯಮಾಕಾಶಸ್ತಾವಾನೇಷೋಽಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಶಃ”(ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೩) ಇತಿ ವ್ಯತಿರೇಕನಿರ್ದೇಶಾನ್ನ ಲಕ್ಷಣಾ ಯುಕ್ತಾ । ನಹಿ ಭವತಿ ಗಂಗಾಯಾಃ ಕೂಲಮಿತಿ ವಿವಕ್ಷಿತೇ ಗಂಗಾಯಾ ಗಂಗೇತಿ ಪ್ರಯೋಗಃ ತತ್ಕಿಮಿದಾನೀಂ “ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಾಂ ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಾ ಯಜೇತ” “ಅಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಮಮಾವಾಸ್ಯಯಾ” ಇತ್ಯಸಾಧುರ್ವೈದಿಕಃ ಪ್ರಯೋಗಃ । ನಚ ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಮಾವಾಸ್ಯಶಬ್ದಾವಗ್ನೇಯಾದಿಷು ಮುಖ್ಯೌ । ಯಚ್ಚೋಕ್ತಂ ಯತ್ರ ಶಬ್ದಾರ್ಥಪ್ರತೀತಿಸ್ತತ್ರ ಲಕ್ಷಣಾ, ಯತ್ರ ಪುನರನ್ಯಾರ್ಥೇ ನಿಶ್ಚಿತೇ ಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಸ್ತತ್ರ ವಾಚಕತ್ವಮೇವೇತಿ, ತದಯುಕ್ತಮ್ । ಉಭಯಸ್ಯಾಪಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । “ಸೋಮೇನ ಯಜೇತ” ಇತಿ ಶಬ್ದಾದರ್ಥಃ ಪ್ರತೀಯತೇ । ನ ಚಾತ್ರ ಕಸ್ಯಚಿಲ್ಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವಮೃತೇ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾತ್ । ನ ಚ “ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಪೌರ್ಣಮಾಸೀಂ ಯಜತೇ ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನಮಾವಾಸ್ಯಾಮ್” ಇತ್ಯತ್ರ ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಮಾವಾಸ್ಯಾಶಬ್ದೌ ನ ಲಾಕ್ಷಣಿಕೌ । ತಸ್ಮಾದ್ಯತ್ಕಿಂಚಿದೇತದಿತಿ ॥ ೧೭ ॥

ಇತರಪರಾಮರ್ಶಾತ್ಸ ಇತಿ ಚೇನ್ನಾಸಂಭವಾತ್ ।

ಸಮ್ಯಕ್ ಪ್ರಸೀದತ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಜೀವೋ ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗಜನಿತಂ ಕಾಲುಷ್ಯಂ ಜಹಾತೀತಿ ಸುಷುಪ್ತಿಃ ಸಂಪ್ರಸಾದೋ ಜೀವಸ್ಯಾವಸ್ಥಾಭೇದಃ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ತಥಾ ಶರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾನಮಪಿ ಶರೀರಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ, ನತ್ವನಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾ ಪೂರ್ವೋಕ್ತೈರ್ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತೈರ್ಲಿಂಗೈರ್ಬ್ರಹ್ಮಾವಗಮ್ಯತೇ ದಹರಾಕಾಶಃ, ಏವಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಾಭ್ಯಾಮೇವ ಸಂಪ್ರಸಾದಸಮುತ್ಥಾನಾಭ್ಯಾಂ ದಹರಾಕಾಶೋ ಜೀವಃ ಕಸ್ಮಾನ್ನಾವಗಮ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಸ್ತಿ ವಿನಿಗಮನೇತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ । “ನಾಸಂಭವಾತ್”(ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೩ । ೧೮) । ಸಂಪ್ರಸಾದಸಮುತ್ಥನಾಭ್ಯಾಂ ಹಿ ಜೀವಪರಾಮರ್ಶೋ ನ ಜೀವಪರಃ, ಕಿಂತು ತದೀಯತಾತ್ತ್ವಿಕರೂಪಬ್ರಹ್ಮಭಾವಪರಃ । ತಥಾ ಚೈಷ ಪರಾಮರ್ಶೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವೇತಿ ನ ಸಂಪ್ರಸಾದಸಮುತ್ಥಾನೇ ಜೀವಲಿಂಗಮ್ , ಅಪಿ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ತಾದರ್ಥ್ಯಾದಿತ್ಯಗ್ರೇ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಆಕಾಶೋಪಮಾನಾದಯಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮಾವ್ಯಭಿಚಾರಿಣಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಪರಾಶ್ಚೇತ್ಯಸ್ತಿ ವಿನಿಗಮನೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೮ ॥

ಉತ್ತರಾಚ್ಚೇದಾವಿರ್ಭೂತಸ್ವರೂಪಸ್ತು ।

ದಹರಾಕಾಶಮೇವ ಪ್ರಕೃತ್ಯೋಪಾಖ್ಯಾಯತೇ - ಯಮಾತ್ಮಾನಮನ್ವಿಷ್ಯ ಸರ್ವಾಂಶ್ಚ ಲೋಕಾನಾಪ್ನೋತಿ ಸರ್ವಾಂಶ್ಚ ಕಾಮಾನ್ , ತಮಾತ್ಮಾನಂ ವಿವಿದಿಷಂತೌ ಸುರಾಸುರರಾಜವಿಂದ್ರವಿರೋಚನೌ ಸಮಿತ್ಪಾಣೀ ಪ್ರಜಾಪತಿಂ ವರಿವಸಿತುಮಾಜಗ್ಮತುಃ । ಆಗತ್ಯ ಚ ದ್ವಾತ್ರಿಂಶತಂ ವರ್ಷಾಣಿ ತತ್ಪರಿಚರಣಪರೌ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮೂಷತುಃ । ಅಥೈತೌ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚ, ಕಿಂಕಾಮಾವಿಹಸ್ಥೌ ಯುವಾಮಿತಿ । ತಾವೂಚತುಃ, ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ತಮಾವಾಂ ವಿವಿದಿಷಾವ ಇತಿ । ತತಃ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚ, ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ ಏಷ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಃ, ಯದ್ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಸರ್ವಲೋಕಕಾಮಾವಾಪ್ತಿಃ । ಏತದಮೃತಮಭಯಮ್ । ಅಥೈತಚ್ಛುತ್ವೈತಾವಪ್ರಕ್ಷೀಣಕಲ್ಮಷಾವರಣತಯಾ ಛಾಯಾಪುರುಷಂ ಜಗೃಹತುಃ । ಪ್ರಜಾಪತಿಂ ಚ ಪಪ್ರಚ್ಛತುಃ, ಅಥ ಯೋಽಯಂ ಭಗವೋಽಪ್ಸು ದೃಶ್ಯತೇ, ಯಶ್ಚಾದರ್ಶೇ, ಯಶ್ಚ ಸ್ವಂಗಾದೌ ಕತಮ ಏತೇಷ್ವಸೌ ಅಥವೈಕ ಏವ ಸರ್ವೇಷ್ವಿತಿ । ತಮೇತಯೋಃ ಶ್ರುತ್ವಾ ಪ್ರಶ್ನಂ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ಬತಾಹೋ ಸುದೂರಮುದ್ಭ್ರಾಂತಾವೇತೌ, ಅಸ್ಮಾಭಿರಕ್ಷಿಸ್ಥಾನ ಆತ್ಮೋಪದಿಷ್ಟಃ, ಏತೌ ಚ ಛಾಯಾಪುರುಷಂ ಪ್ರತಿಪನ್ನೌ, ತದ್ಯದಿ ವಯಂ ಭ್ರಾಂತೌ ಸ್ಥ ಇತಿ ಬ್ರೂಮಸ್ತತಃ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಸಮಾರೋಪಿತಪಾಂಡಿತ್ಯಬಹುಮಾನೌ ವಿಮಾನಿತೌ ಸಂತೌ ದೌರ್ಮನಸ್ಯೇನ ಯಥಾವದುಪದೇಶಂ ನ ಗೃಹ್ಣೀಯಾತಾಮ್ , ಇತ್ಯನಯೋರಾಶಯಮನುರುಧ್ಯ ಯಥಾರ್ಥಂ ಗ್ರಾಹಯಿಷ್ಯಾಮ ಇತ್ಯಭಿಸಂಧಿಮಾನ್ಪ್ರತ್ಯುವಾಚ, ಉದಶರಾವ ಆತ್ಮಾನಮವೇಕ್ಷೇಥಾಮಸ್ಮಿನ್ಯತ್ಪಶ್ಯಥಸ್ತದ್ಬ್ರೂತಮಿತಿ । ತೌ ಚ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಸಂತುಷ್ಟಹೃದಯೌ ನಾಬ್ರೂತಾಮ್ । ಅಥ ಪ್ರಜಾಪತಿರೇತೌ ವಿಪರೀತಗ್ರಾಹಿಣೌ ಮಾ ಭೂತಾಮಿತ್ಯಾಶಯವಾನ್ಪಪ್ರಚ್ಛ, ಕಿಮತ್ರಾಪಶ್ಯತಾಮಿತಿ । ತೌ ಹೋಚತುಃ, ಯಥೈವಾವಮತಿಚಿರಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಚರಣಸಮುಪಜಾತಾಯತನಖಲೋಮಾದಿಮಂತಾವೇವಮಾವಯೋಃ ಪ್ರತಿರೂಪಕಂ ನಖಲೋಮಾದಿಮದುದಶರಾವೇಽಪಶ್ಯಾವೇತಿ । ಪುನರೇತಯೋಶ್ಛಾಯಾತ್ಮವಿಭ್ರಮಮಪನಿನೀಷುರ್ಯಥೈವ ಹಿ ಛಾಯಾಪುರುಷ ಉಪಜನಾಪಾಯಧರ್ಮಾಭೇದೇನಾವಗಮ್ಯಮಾನ ಆತ್ಮಲಕ್ಷಣವಿರಹಾನ್ನಾತ್ಮೈವೇವಮೇವೇದಂ ಶರೀರಂ ನಾತ್ಮಾ, ಕಿಂತು ತತೋ ಭಿನ್ನಮಿತ್ಯನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮೇತೌ ಜಾನೀಯಾತಾಮಿತ್ಯಾಶಯವಾನ್ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚ, ಸಾಧ್ವಲಂಕೃತೌ ಸುವಸನೌ ಪರಿಷ್ಕೃತೌ ಭೂತ್ವಾ ಪುನರುದಶರಾವೇ ಪಶ್ಯತಮಾತ್ಮಾನಂ, ಯಚ್ಚಾತ್ರ ಪಶ್ಯಥಸ್ತದ್ಬ್ರೂತಮಿತಿ । ತೌ ಚ ಸಾಧ್ವಲಂಕೃತೌ ಸುವಸನೌ ಛಿನ್ನನಖಲೋಮಾನೌ ಭೂತ್ವಾ ತಥೈವ ಚಕ್ರತುಃ । ಪುನಶ್ಚ ಪ್ರಜಾಪತಿನಾಪೃಷ್ಟೌ ತಾಮೇವ ಛಾಯಾಮಾತ್ಮಾನಮೂಚತುಃ । ತದುಪಶ್ರುತ್ಯ ಪ್ರಜಾಪತಿರಹೋ ಬತಾದ್ಯಾಪಿ ನ ಪ್ರಶಾಂತ ಏನಯೋರ್ವಿಭ್ರಮಃ, ತದ್ಯಥಾಭಿಮತಮೇವಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಕಥಯಾಮಿ ತಾವತ್ । ಕಾಲೇನ ಕಲ್ಮಷೇ ಕ್ಷೀಣೇಽಸ್ಮದ್ವಚನಸಂದರ್ಭಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಲೋಚನಯಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪತ್ಸ್ಯೇತೇ ಸ್ವಯಮೇವೇತಿ ಮತ್ವೋವಾಚ, ಏಷ ಆತ್ಮೈತದಮೃತಮಭಯಮೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ತಯೋರ್ವಿರೋಚನೋ ದೇಹಾನುಪಾತಿತ್ವಾಚ್ಛಾಯಾಯಾ ದೇಹ ಏವಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ನಿಜಸದನಮಾಗತ್ಯ ತಥೈವಾಸುರಾನುಪದಿದೇಶ । ದೇವೇಂದ್ರಸ್ತ್ವಪ್ರಾಪ್ತನಿಜಸದನೋಽಧ್ವನ್ಯೇವ ಕಿಂಚಿದ್ವಿರಲಕಲ್ಮಷತಯಾ ಛಾಯಾತ್ಮನಿ ಶರೀರಗುಣದೋಷಾನುವಿಧಾಯಿನಿ ತಂ ತಂ ದೋಷಂ ಪರಿಭಾವಯನ್ನಾಹಮತ್ರ ಛಾಯಾತ್ಮದರ್ಶನೇ ಭೋಗ್ಯಂ ಪಶ್ಯಾಮೀತಿ ಪ್ರಜಾಪತಿಸಮೀಪಂ ಸಮಿತ್ಪಾಣಿಃ ಪುನರೇವೇವಾಯಮ್ । ಆಗತಶ್ಚ ಪ್ರಜಾಪತಿನಾಗಮನಕಾರಣಂ ಪೃಷ್ಟಃ ಪಥಿ ಪರಿಭಾವಿತಂ ಜಗಾದ । ಪ್ರಜಾಪತಿಸ್ತು ಸುವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಪ್ಯಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮಕ್ಷೀಣಕಲ್ಮಷಾವರಣತಯಾ ನಾಗ್ರಹೀಃ, ತತ್ಪುನರಪಿ ತತ್ಪ್ರಕ್ಷಯಾಯಾ ಚರಾಪರಾಣಿ ದ್ವಾತ್ರಿಂಶತಂ ವರ್ಷಾಣಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ, ಅಥ ಪ್ರಕ್ಷೀಣಕಲ್ಮಷಾಯ ತೇ ಅಹಮೇತಮೇವಾತ್ಮಾನಂ ಭೂಯೋಽನುವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮೀತ್ಯವೋಚತ್ । ಸ ಚ ತಥಾ ಚರಿತಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಃ ಸುರೇಂದ್ರಃ ಪ್ರಜಾಪತಿಮುಪಸಸಾದ । ಉಪಪನ್ನಾಯ ಚಾಸ್ಮೈ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ, ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾದಿಲಕ್ಷಣೋಽಕ್ಷಣ ದರ್ಶಿತಃ ಸೋಽಯಂ ಯ ಏಷ ಸ್ವಪ್ನೇ ಮಹೀಯಮಾನೋ ವನಿತಾದಿಭಿರನೇಕಧಾ ಸ್ವಪ್ನೋಪಭೋಗಾನ್ ಭುಂಜಾನೋ ವಿರಹತೀತಿ । ಅಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ದೇವೇಂದ್ರೋ ಭಯಂ ದದರ್ಶ । ಯದ್ಯಪ್ಯಯಂ ಛಾಯಾಪುರುಷವನ್ನ ಶರೀರಧರ್ಮಾನನುಪತತಿ, ತಥಾಪಿ ಶೋಕಭಯಾದಿವಿವಿಧಬಾಧಾನುಭವಾನ್ನ ತತ್ರಾಪ್ಯಸ್ತಿ ಸ್ವಸ್ತಿಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತವತಿ ಮಘವತಿ ಪುನರಪರಾಣಿ ಚರ ದ್ವಾತ್ರಿಂಶತಂ ವರ್ಷಾಣಿ ಸ್ವಚ್ಛಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮಿದಾನೀಮಪ್ಯಕ್ಷೀಣಕಲ್ಮಷೋಽಸೀತ್ಯೂಚೇ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ । ಅಥಾಸ್ಮಿನ್ನೇವಂಕಾರಮುಪಸನ್ನೇ ಮಘವತಿ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚ, ಯ ಏಷ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾದಿಗುಣೋ ದರ್ಶಿತೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಚ ಸ್ವಪ್ನೇ ಚ ಸ ಏಷ ಯೋ ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗವಿರಹಾತ್ಪ್ರಸನ್ನಃ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಮಿತಿ । ಅತ್ರಾಪಿ ನೇಂದ್ರೋ ನಿರ್ವವಾರ । ಯಥಾ ಹಿ ಜಾಗ್ರದ್ವಾ ಸ್ವಪ್ನಗತೋ ವಾಯಮಹಮಸ್ಮೀತಿ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಚೇತಿ ವಿಜಾನಾತಿ ನೈವಂ ಸುಷುಪ್ತಃ ಕಿಂಚಿದಪಿ ವೇದಯತೇ, ತದಾ ಖಲ್ವಯಮಚೇತಯಮಾನೋಽಭಾವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇವ ಭವತಿ । ತದಿಹ ಕಾ ನಿರ್ವೃತ್ತಿರಿತಿ । ಏವಮುಕ್ತವತಿ ಮಘವತಿ ಬತಾದ್ಯಾಪಿ ನ ತೇ ಕಲ್ಮಷಕ್ಷಯೋಽಭೂತ್ । ತತ್ಪುನರಪರಾಣಿ ಚರ ಪಂಚ ವರ್ಷಾಣಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮಿತ್ಯವೋಚತ್ಪ್ರಜಾಪತಿಃ । ತದೇವಮಸ್ಯ ಮಘೋನಸ್ತ್ರಿಭಿಃ ಪರ್ಯಾಯೈರ್ವ್ಯತೀಯುಃ ಷಣ್ಣವತಿವರ್ಷಾಣಿ । ಚತುರ್ಥೇ ಚ ಪರ್ಯಾಯೇ ಪಂಚ ವರ್ಷಾಣೀತ್ಯೇಕೋತ್ತರಂ ಶತಂ ವರ್ಷಾಣಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಚರತಃ ಸಹಸ್ರಾಕ್ಷಸ್ಯ ಸಂಪೇದಿರೇ । ಅಥಾಸ್ಮೈ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಸಂಪದುನ್ಮೃದಿತಕಲ್ಮಷಾಯ ಮಘವತೇ ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಯಶ್ಚ ಸ್ವಪ್ನೇ ಯಶ್ಚ ಸುಷುಪ್ತೇ ಅನುಸ್ಯೂತ ಏಷ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾದಿಗುಣಕೋ ದರ್ಶಿತಃ, ತಮೇವ “ಮಘವನ್ಮರ್ತ್ಯಂ ವೈ ಶರೀರಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೨ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವಿಸ್ಪಷ್ಟಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ । ಅಯಮಸ್ಯಾಭಿಸಂಧಿಃ - ಯಾವತ್ಕಿಂಚಿತ್ಸುಖಂ ದುಃಖಮಾಗಮಾಪಾಯಿ ತತ್ಸರ್ವಂ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾಂತಃಕರಣಸಂಬಂಧಿ, ನ ತ್ವಾತ್ಮನಃ । ಸ ಪುನರೇತಾನೇವ ಶರೀರಾದೀನನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾವಾಸನಾವಶಾದಾತ್ಮತ್ವೇನಾಭಿಪ್ರತೀತಸ್ತದ್ಗತೇನ ಸುಖದುಃಖೇನ ತದ್ವಂತಮಾತ್ಮಾನಮಭಿಮನ್ಯಮಾನೋಽನುತಪ್ಯತೇ । ಯದಾ ತ್ವಯಮಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣಮುದಾಸೀನಮಾತ್ಮಾನಂ ದೇಹಾದಿಭ್ಯೋ ವಿವಿಕ್ತಮನುಭವತಿ, ಅಥಾಸ್ಯ ಶರೀರವತೋಽಪ್ಯಶರೀರಸ್ಯ ನ ದೇಹಾದಿಧರ್ಮಸುಖದುಃಖಪ್ರಸಂಗೋಽಸ್ತೀತಿ ನಾನುತಪ್ಯತೇ, ಕೇವಲಮಯಂ ನಿಜೇ ಚೈತನ್ಯಾನಂದಘನೇ ರೂಪೇ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಃ ಸಮಸ್ತಲೋಕಕಾಮಾನ್ ಪ್ರಾಪ್ತೋ ಭವತಿ । ಏತಸ್ಯೈವ ಹಿ ಪರಮಾನಂದಸ್ಯ ಮಾತ್ರಾಃ ಸರ್ವೇ ಕಾಮಾಃ । ದುಃಖಂ ತ್ವವಿದ್ಯಾನಿರ್ಮಾಣಮಿತಿ ನ ವಿದ್ವಾನಾಪ್ನೋತಿ । “ಅಶೀಲಿತೋಪನಿಷದಾಂ ವ್ಯಾಮೋಹ ಇಹ ಜಾಯತೇ । ತೇಷಾಮನುಗ್ರಹಾಯೇದಮುಪಾಖ್ಯಾನಮವರ್ತಯಮ್” ॥ ಏವಂ ವ್ಯವಸ್ಥಿತ ಉತ್ತರಾದ್ವಾಕ್ಯಸಂದರ್ಭಾತ್ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾತ್ ಅಕ್ಷಿಣಿ ಚ ಸ್ವಪ್ನೇ ಸುಷುಪ್ತೇ ಚ ಚತುರ್ಥೇ ಚ ಪರ್ಯಾಯೇ “ಏಷ ಸಂಪ್ರಸಾದೋಽಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾಯ”(ಛಾ. ಉ. ೮ । ೩ । ೪) ಇತಿ ಜೀವಾತ್ಮೈವಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾದಿಗುಣಃ ಶ್ರುತ್ಯೋಚ್ಯತೇ । ನೋ ಖಲು ಪರಸ್ಯಾಕ್ಷಿಸ್ಥಾನಂ ಸಂಭವತಿ । ನಾಪಿ ಸ್ವಪ್ನಾದ್ಯವಸ್ಥಾಯೋಗಃ । ನಾಪಿ ಶರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾನಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯೈತತ್ಸರ್ವಂ ಸೋಽಪಹತಪಾಪ್ಮಾದಿಗುಣಃ ಶ್ರುತ್ಯೋಕ್ತಃ । ಜೀವಸ್ಯ ಚೈತತ್ಸರ್ವಮಿತಿ ಸ ಏವಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾದಿಗುಣಃ ಶ್ರುತ್ಯೋಕ್ತ ಇತಿ ನಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾದಿಭಿಃ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಮ್ಯತೇ । ನನು ಜೀವಸ್ಯಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಯೋ ನ ಸಂಭವಂತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ವಚನಾದ್ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಕಿಮಿವ ವಚನಂ ನ ಕುರ್ಯಾತ್ । ನಾಸ್ತಿ ವಚನಸ್ಯಾತಿಭಾರಃ । ನಚ ಮಾನಾಂತರವಿರೋಧಃ । ನಹಿ ಜೀವಃ ಪಾಪ್ಮಾದಿಸ್ವಭಾವಃ, ಕಿಂತು ವಾಗ್ಬುದ್ಧಿಶರೀರಾರಂಭಸಂಭವೋಽಸ್ಯ ಪಾಪ್ಮಾದಿಃ ಶರೀರಾದ್ಯಭಾವೇ ನ ಭವತಿ ಧೂಮ ಇವ ಧೂಮಧ್ವಜಾಭಾವ ಇತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ ।

ನಿರಾಕರೋತಿ -

ತಂ ಪ್ರತಿ ಬ್ರೂಯಾತ್ ಆವಿರ್ಭೂತಸ್ವರೂಪಸ್ತು ।

ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ - ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ತಾವದುಪನಿಷದಾಂ ಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಮೇಕಮಪ್ರಪಂಚಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತದತಿರಿಕ್ತಂ ಚ ಸರ್ವಂ ತದ್ವಿವರ್ತೋ ರಜ್ಜೋರಿವ ಭುಜಂಗ ಇತ್ಯತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಮವಗಮ್ಯತೇ । ತಥಾಚ ಜೀವೋಽಪ್ಯವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯುಪಹಿತಂ ರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನ ತು ಸ್ವಾಭಾವಿಕಃ । ಏವಂ ಚ ನಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಯಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನವಿದ್ಯೋಪಾಧೌ ಸಂಭವಿನಃ । ಆವಿರ್ಭೂತಬ್ರಹ್ಮರೂಪೇ ತು ನಿರುಪಾಧೌ ಸಂಭವಂತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ನ ಜೀವಸ್ಯ । ಏವಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾದಿಗುಣಂ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ತದೇವ ದಹರಾಕಾಶೋ ನ ಜೀವ ಇತಿ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಸ್ವರೂಪಾವಿರ್ಭಾವೇ ಚೇದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ನ ಜೀವಃ, ತರ್ಹಿ ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮಿದಮಭಿಧೀಯತೇ ಜೀವ ಆವಿರ್ಭೂತಸ್ವರೂಪ ಇತಿ, ಅತ ಆಹ -

ಭೂತಪೂರ್ವಗತ್ಯೇತಿ ।

ಉದಶರಾವಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನೇತಿ ।

ಯಥೈವ ಹಿ ಮಘೋನಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾನ್ಯುದಶರಾವ ಉಪಜನಾಪಾಯಧರ್ಮಕಾಣ್ಯಾತ್ಮಲಕ್ಷಣವಿರಹಾನ್ನಾತ್ಮಾ, ಏವಂ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯಪ್ಯುಪಜನಾಪಾಯಧರ್ಮಕಂ ನಾತ್ಮೇತ್ಯುದಶರಾವದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಶರೀರಾತ್ಮತಾಯಾ ವ್ಯುತ್ಥಾನಂ ಬಾಧ ಇತಿ ।

ಚೋದಯತಿ -

ಕಥಂ ಪುನಃ ಸ್ವಂ ಚ ರೂಪಮಿತಿ ।

ದ್ರವ್ಯಾಂತರಸಂಸೃಷ್ಟಂ ಹಿ ತೇನಾಭಿಭೂತಂ ತಸ್ಮಾದ್ವಿವಿಚ್ಯಮಾನಂ ವ್ಯಜ್ಯತೇ ಹೇಮತಾರಕಾದಿ । ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಸ್ಯ ಪುನರನ್ಯೇನಾಸಂಸೃಷ್ಟಸ್ಯ ಕುತೋ ವಿವೇಚನಾದಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ । ನಚ ಸಂಸಾರಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಜೀವೋಽನಭಿವ್ಯಕ್ತಃ । ದೃಷ್ಟ್ಯಾದಯೋ ಹ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಂ, ತೇ ಚ ಸಂಸಾರಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಭಾಸಂತ ಇತಿ ಕಥಂ ಜೀವರೂಪಂ ನ ಭಾಸತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪರಿಹರತಿ -

ಪ್ರಾಗ್ವಿವೇಕಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೇರಿತಿ ।

ಅಯಮರ್ಥಃ - ಯದ್ಯಪ್ಯಸ್ಯ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಸಂಸರ್ಗೋ ನ ವಸ್ತುತೋಽಸ್ತಿ, ಯದ್ಯಪಿ ಚ ಸಂಸಾರಾವಸ್ಥಾಯಾಮಸ್ಯ ದೃಷ್ಟ್ಯಾದಿರೂಪಂ ಚಕಾಸ್ತಿ, ತಥಾಪ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಾನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾವಶಾದವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತೈರೇವ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಭಿರಸಂಸೃಷ್ಟಮಪಿ ಸಂಸೃಷ್ಟಮಿವ ವಿವಿಕ್ತಮಪ್ಯವಿವಿಕ್ತಮಿವ ದೃಷ್ಟ್ಯಾದಿರೂಪಮಸ್ಯ ಪ್ರಥತೇ । ತಥಾಚ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಗತೈಸ್ತಾಪಾದಿಭಿಸ್ತಾಪಾದಿಮದಿವ ಭವತೀತಿ । ಉಪಪಾದಿತಂ ಚೈತದ್ವಿಸ್ತರೇಣಾಧ್ಯಾಸಭಾಷ್ಯ ಇತಿ ನೇಹೋಪಪಾದ್ಯತೇ । ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ಫಟಿಕಾದಯೋ ಜಪಾಕುಸುಮಾದಿಸಂನಿಹಿತಾಃ, ಸಂನಿಧಾನಂ ಚ ಸಂಯುಕ್ತಸಂಯೋಗಾತ್ಮಕಂ, ತಥಾ ಚ ಸಂಯುಕ್ತಾಃ, ತಥಾಪಿ ನ ಸಾಕ್ಷಾಜ್ಜಪಾದಿಕುಸುಮಸಂಯೋಗಿನ ಇತ್ಯೇತಾವತಾ ದೃಷ್ಟಾಂತಿತಾ ಇತಿ । ವೇದನಾ ಹರ್ಷಭಯಶೋಕಾದಯಃ ।

ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಯೋಜಯತಿ -

ತಥಾ ದೇಹಾದೀತಿ ।

'ಸಂಪ್ರಸಾದೋಽಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾಯ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ” ಇತ್ಯೇತದ್ವಿಭಜತೇ -

ಶ್ರುತಿಕೃತಂ ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।

ತದನೇನ ಶ್ರವಣಮನನಧ್ಯಾನಾಭ್ಯಾಸಾದ್ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಮುಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಯ ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲಂ ಕೇವಲಾತ್ಮರೂಪಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿಃ, ಸ ಚ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋ ವೃತ್ತಿರೂಪಃ ಪ್ರಪಂಚಮಾತ್ರಂ ಪ್ರವಿಲಾಪಯನ್ ಸ್ವಯಮಪಿ ಪ್ರಪಂಚರೂಪತ್ವಾತ್ಕತಕಫಲವತ್ಪ್ರವಿಲೀಯತೇ । ತಥಾಚ ನಿರ್ಮೃಷ್ಟನಿಖಿಲಪ್ರಪಂಚಜಾಲಮನುಪಸರ್ಗಮಪರಾಧೀನಪ್ರಕಾಶಮಾತ್ಮಜ್ಯೋತಿಃ ಸಿದ್ಧಂ ಭವತಿ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ - ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯೇತಿ । ಅತ್ರ ಚೋಪಸಂಪತ್ತಾವುತ್ತರಕಾಲಾಯಾಮಪಿ ಕ್ತ್ವಾಪ್ರಯೋಗೋ ಮುಖಂ ವ್ಯಾದಾಯ ಸ್ವಪಿತೀತೀವನ್ಮಂತವ್ಯಃ ।

ಯದಾ ಚ ವಿವೇಕಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ಶರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾನಂ, ನ ತು ಶರೀರಾಪಾದಾನಕಂ ಗಮನಮ್ , ತದಾ ತತ್ಸಶರೀರಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಭವತಿ ಪ್ರಾರಬ್ಧಕಾರ್ಯಕರ್ಮಕ್ಷಯಸ್ಯ ಪುರಸ್ತಾದಿತ್ಯಾಹ -

ತಥಾ ವಿವೇಕಾವಿವೇಕಮಾತ್ರೇಣೇತಿ ।

ನ ಕೇವಲಂ “ಸ ಯೋ ಹ ವೈ ತತ್ಪರಮಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ”(ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೯) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯೋ ಜೀವಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಭೇದಃ, ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯವಾಕ್ಯಸಂದರ್ಭಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾಪ್ಯೇವಮೇವ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -

ಕುತಶ್ಚೈತದೇವಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮಿತಿ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಪ್ರತಿಚ್ಛಾಯಾತ್ಮವಜ್ಜೀವಂ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ವಸ್ತುತೋ ಭಿನ್ನಮಪ್ಯಮೃತಾಭಯಾತ್ಮತ್ವೇನ ಗ್ರಾಹಯಿತ್ವಾ ಪಶ್ಚಾತ್ಪರಮಾತ್ಮಾನಮೃತಾಭಯಾದಿಮಂತಂ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ಗ್ರಾಹ್ಯತಿ, ನ ತ್ವಯಂ ಜೀವಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಭಾವಮಾಚಷ್ಟೇ ಛಾಯಾತ್ಮನ ಇವೇತ್ಯತ ಆಹ -

ನಾಪಿ ಪ್ರತಿಚ್ಛಾಯಾತ್ಮಾಯಮಕ್ಷಿಲಕ್ಷಿತ ಇತಿ ।

ಅಕ್ಷಿಲಕ್ಷಿತೋಽಪ್ಯಾತ್ಮೈವೋಪದಿಶ್ಯತೇ ನ ಛಾಯಾತ್ಮಾ । ತಸ್ಮಾದಸಿದ್ಧೋ ದೃಷ್ಟಾಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಿಂಚ ದ್ವಿತೀಯಾದಿಷ್ವಪಿ ಪರ್ಯಾಯೇಷು “ಏತಂ ತ್ವೇವ ತೇ ಭೂಯೋಽನುವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮಿ” (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೯ । ೩) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾತ್ಪ್ರಥಮಪರ್ಯಾಯನಿರ್ದಿಷ್ಟೋ ನ ಛಾಯಾಪುರುಷಃ, ಅಪಿ ತು ತತೋಽನ್ಯೋ ದೃಷ್ಟಾತ್ಮೇತಿ ದರ್ಶಯತಿ, ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರಜಾಪತೇಃ ಪ್ರತಾರಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -

ತಥಾ ದ್ವಿತೀಯೇಽಪೀತಿ ।

ಅಥ ಛಾಯಾಪುರುಷ ಏವ ಜೀವಃ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತಿ । ತಥಾಚ ಛಾಯಾಪುರುಷ ಏವೈತಮಿತಿ ಪರಾಮೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -

ಕಿಂಚಾಹಮದ್ಯ ಸ್ವಪ್ನೇ ಹಸ್ತಿನಮಿತಿ ।

ಕಿಂಚೇತಿ ಸಮುಚ್ಚಯಾಭಿಧಾನಂ ಪೂರ್ವೋಪಪತ್ತಿಸಾಹಿತ್ಯಂ ಬ್ರೂತೇ, ತಚ್ಚ ಶಂಕಾನಿರಾಕರಣದ್ವಾರೇಣ । ಛಾಯಾಪುರುಷೋಽಸ್ಥಾಯೀ, ಸ್ಥಾಯೀ ಚಾಯಮಾತ್ಮಾ ಚಕಾಸ್ತಿ, ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನ ಹಿ ಖಲ್ವಯಮೇವಮಿತಿ ।

ಅಯಂ ಸುಷುಪ್ತಃ । ಸಂಪ್ರತಿ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಮ್ । ಅಹಮಾತ್ಮಾನಮಹಂಕಾರಾಸ್ಪದಮಾತ್ಮಾನಮ್ । ನ ಜಾನಾತಿ ।

ಕೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ನ ಜಾನಾತೀತ್ಯತ ಆಹ -

ಅಯಮಹಮಸ್ಮೀಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಚೇತಿ ।

ಯಥಾ ಜಾಗೃತೌ ಸ್ವಪ್ನೇ ಚೇತಿ । “ನ ಹಿ ವಿಜ್ಞಾತುರ್ವಿಜ್ಞಾತೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇಽವಿನಾಶಿತ್ವಾತ್”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩೦) ಇತ್ಯನೇನಾವಿನಾಶಿತ್ವಂ ಸಿದ್ಧವದ್ಧೇತುಕುರ್ವತಾ ಸುಪ್ತೋತ್ಥಿತಸ್ಯಾತ್ಮಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮುಕ್ತಮ್ , ಯ ಏವಾಹಂ ಜಾಗರಿತ್ವಾ ಸುಪ್ತಃ ಸ ಏವೈತರ್ಹಿ ಜಾಗರ್ಮೀತಿ ।

ಆಚಾರ್ಯದೇಶೀಯಮತಮಾಹ -

ಕೇಚಿತ್ತ್ವಿತಿ ।

ಯದಿ ಹ್ಯೇತಮಿತ್ಯನೇನಾನಂತರೋಕ್ತಂ ಚಕ್ಷುರಧಿಷ್ಠಾನಂ ಪುರುಷಂ ಪರಾಮೃಶ್ಯ ತಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮುಚ್ಯೇತ ತತೋ ನ ಭವೇಚ್ಛಾಯಾಪುರುಷಃ । ನ ತ್ವೇತದಸ್ತಿ । ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಸೂಚಿತಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಪರಾಮರ್ಶಾತ್ । ನ ಖಲು ಜೀವಾತ್ಮನೋಽಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಸಂಭವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತದೇತದ್ದೂಷಯತಿ -

ತೇಷಾಮೇತಮಿತಿ ।

ಸುಬೋಧಮ್ ।

ಮತಾಂತರಮಾಹ -

ಅಪರೇ ತು ವಾದಿನ ಇತಿ ।

ಯದಿ ನ ಜೀವಃ ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾ ಚ ವಸ್ತುತೋ ಭವೇತ್ , ತತಸ್ತದಾಶ್ರಯಾಃ ಕರ್ಮವಿಧಯ ಉಪರುಧ್ಯೇರನ್ । ಸೂತ್ರಕಾರವಚನಂ ಚ “ನಾಸಂಭವಾತ್”(ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೩ । ೧೮) ಇತಿ ಕುಪ್ಯೇತ । ತತ್ಖಲು ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗುಣಾನಾಂ ಜೀವೇಽಸಂಭವಮಾಹ । ನ ಚಾಭೇದೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜೀವಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಗುಣಾನಾಮಸಂಭವೋ ಜೀವೇಷ್ವಿತಿ ತೇಷಾಮಭಿಪ್ರಾಯಃ । ತೇಷಾಂ ವಾದಿನಾಂ ಶಾರೀರಕೇಣೈವೋತ್ತರಂ ದತ್ತಮ್ । ತಥಾಹಿ - ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ವೇದಾಂತಾನಾಮೇಕಮದ್ವಯಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ, ಜೀವಾಸ್ತ್ವವಿದ್ಯೋಪಧಾನಕಲ್ಪಿತಾ ಇತ್ಯತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಮವಗಮ್ಯತೇ । ನಚ ವಸ್ತುಸತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗುಣಾಃ ಸಮಾರೋಪಿತೇಷು ಜೀವೇಷು ಸಂಭವಂತಿ । ನೋ ಖಲು ವಸ್ತುಸತ್ಯಾ ರಜ್ಜ್ವಾ ಧರ್ಮಾಃ ಸೇವ್ಯತ್ವಾದಯಃ ಸಮಾರೋಪಿತೇ ಭುಜಂಗೇ ಸಂಭವಿನಃ । ನಚ ಸಮಾರೋಪಿತೋ ಭುಜಂಗೋ ರಜ್ಜ್ವಾ ಭಿನ್ನಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸೂತ್ರವ್ಯಾಕೋಪಃ । ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಂ ಚ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಯಥಾಲೋಕಸಿದ್ಧಮುಪಾಶ್ರಿತ್ಯ ಕರ್ಮವಿಧಯಃ ಪ್ರವೃತ್ತಾಃ, ಶ್ಯೇನಾದಿವಿಧಯ ಇವ ನಿಷಿದ್ಧೇಽಪಿ “ನ ಹಿಂಸ್ಯಾತ್ಸರ್ವಾ ಭೂತಾನಿ” ಇತಿ ಸಾಧ್ಯಾಂಶೇಽಭಿಚಾರೇಽತಿಕ್ರಾಂತನಿಷೇಧಂ ಪುರುಷಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾವಿದ್ಯಾವತ್ಪುರುಷಾಶ್ರಯತ್ವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।

ತದಿದಮಾಹ -

ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮಿತಿ ॥ ೧೯ ॥

ನನು ಬ್ರಹ್ಮಚೇದತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಕೃತಂ ಜೀವಪರಾಮರ್ಶೇನೇತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯತ ಆಹ -

ಅನ್ಯಾರ್ಥಶ್ಚ ಪರಾಮರ್ಶಃ ।

ಜೀವಸ್ಯೋಪಾಧಿಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವ ಉಪದೇಷ್ಟವ್ಯಃ, ನ ಚಾಸೌ ಜೀವಮಪರಾಮೃಶ್ಯ ಶಕ್ಯ ಉಪದೇಷ್ಟುಮಿತಿ ತಿಸೃಷ್ವವಸ್ಥಾಸು ಜೀವಃ ಪರಾಮೃಷ್ಟಃ । ತದ್ಭಾವಪ್ರವಿಲಯನಂ ತಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಂ ದರ್ಶಯಿತುಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೦ ॥

ಅಲ್ಪಶ್ರುತೇರಿತಿ ಚೇತ್ತದುಕ್ತಮ್ ।

ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ॥ ೨೧ ॥