ఈక్షతికర్మవ్యపదేశాత్సః ।
'కార్యబ్రహ్మజనప్రాప్తిఫలత్వాదర్థభేదతః । దర్శనధ్యానయోర్ధ్యేయమపరం బ్రహ్మ గమ్యతే” ॥ “బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి”(ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౯) ఇతి శ్రుతేః సర్వగతపరబ్రహ్మవేదనే తద్భావాపత్తౌ “స సామభిరున్నీయతే బ్రహ్మలోకమ్”(ప్ర. ఉ. ౫ । ౫) ఇతి న దేశవిశేషప్రాప్తిరుపపద్యతే । తస్మాదపరమేవ బ్రహ్మేహ ధ్యేయత్వేన చోద్యతే । న చేక్షణస్య లోకే తత్త్వవిషయత్వేన ప్రసిద్ధేః పరస్యైవ బ్రహ్మణస్తథాభావాత్ , ధ్యాయతేశ్చ తేన సమానవిషయత్వాత్ , పరబ్రహ్మవిషయమేవ ధ్యానమితి సామ్ప్రతమ్ , సమానవిషయత్వస్యైవాసిద్ధేః । పరో హి పురుషో ధ్యానవిషయః, పరాత్పరస్తు దర్శనవిషయః । నచ తత్త్వవిషయమేవ సర్వం దర్శనం, అనృతవిషయస్యాపి తస్య దర్శనాత్ । నచ మననం దర్శనం, తచ్చ తత్త్వవిషయమేవేతి సామ్ప్రతమ్ । మననాద్భేదేన తత్ర తత్ర దర్శనస్య నిర్దేశాత్ । నచ మననమపి తర్కాపరనామావశ్యం తత్త్వవిషయమ్ । యథాహుః - “తర్కోఽప్రతిష్ఠః”(మ.భా. ౩-౩౧౪-౧౧౯) ఇతి । తస్మాదపరమేవ బ్రహ్మేహ ధ్యేయమ్ । తస్య చ పరత్వం శరీరాపేక్షయేతి । ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే - “ఈక్షణధ్యానయోరేకః కార్యకారణభూతయోః । అర్థ ఔత్సర్గికం తత్త్వవిషయత్వం యథేక్షతేః” ॥ ధ్యానస్య హి సాక్షాత్కారః ఫలమ్ । సాక్షాత్కారశ్చోత్సర్గతస్తత్త్వవిషయః । క్వచిత్తు బాధకోపనిపాతే సమారోపితగోచరో భవేత్ । న చాసత్యపవాదే శక్య ఉత్సర్గస్త్యక్తుమ్ । తథా చాస్య తత్త్వవిషయత్వాత్తత్కారణస్య ధ్యానస్యాపి తత్త్వవిషయత్వమ్ । అపిచ వాక్యశేషేణైకవాక్యత్వసమ్భవే న వాక్యభేదో యుజ్యతే । సమ్భవతి చ పరపురుషవిషయత్వేనార్థప్రత్యభిజ్ఞానాత్సమభివ్యాహారాచ్చైకవాక్యతా । తదనురోధేన చ పరాత్పర ఇత్యత్ర పరాదితి జీవఘనవిషయం ద్రష్టవ్యమ్ । తస్మాత్తు పరః పురుషో ధ్యాతవ్యశ్చ ద్రష్టవ్యశ్చ భవతి ।
తదిదముక్తమ్ -
న చాత్ర జీవఘనశబ్దేన ప్రకృతోఽభిధ్యాతవ్యః పరః పురుషః పరామృశ్యతే ।
కిన్తు జీవఘనాత్పరాత్పరో యో ధ్యాతవ్యో ద్రష్టవ్యశ్చ తమేవ కథయితుం జీవఘనో జీవః । ఖిల్యభావముపాధివశాదాపన్నః స ఉచ్యతే । “స సామభిరున్నీయతే బ్రహ్మలోకమ్”(ప్ర. ఉ. ౫ । ౫) ఇత్యనన్తరవాక్యనిర్దిష్టో బ్రహ్మలోకో వా జీవఘనః । స హి సమస్తకరణాత్మనః సూత్రాత్మనో హిరణ్యగర్భస్య భగవతో నివాసభూమితయా కరణపరివృతానాం జీవానాం సఙ్ఘాత ఇతి భవతి జీవఘనః । తదేవం త్రిమాత్రోఙ్కారాయతనం పరమేవ బ్రహ్మోపాస్యమ్ । అత ఎవ చాస్య దేశవిశేషాధిగతిః ఫలముపాధిమత్త్వాత్ , క్రమేణ చ సమ్యగ్దర్శనోత్పత్తౌ ముక్తిః । “బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి”(ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౯) ఇతి తు నిరుపాధిబ్రహ్మవేదనవిషయా శ్రుతిః । అపరం తు బ్రహ్మైకైకమాత్రాయతనముపాస్యమితి మన్తవ్యమ్ ॥ ౧౩ ॥
ఈక్షతికర్మవ్యపదేశాత్సః॥౧౩॥ అమ్బరావధికాధారాత్ప్రణవః పర్యుదాసి యః। తద్ధ్యేయమపరం కిం వా పరమిత్యత్ర చిన్త్యతే॥ ఎషాం బుద్ధిసన్నిధిసంగతిః।
కార్యేతి ।
కార్యబ్రహ్మ హిరణ్యగర్భ ఎవ జనో జీవో యస్మిన్ స బ్రహ్మలోకస్తథా తత్ప్రాప్తిః ఫలం యస్య ధ్యానస్య తత్తథా తస్య భావస్తత్త్వం తతో హేతోరపరం బ్రహ్మ ధ్యేయమితి గమ్యతే।
నను పరం పురుషమభిధ్యాయీత పరాత్ పరం పురుషమీక్షత ఇతీక్షణధ్యానయోః ఎకవిషయత్వావగమాత్ ఈక్షణస్య చ యథార్థత్వాత్ పరమార్థ బ్రహ్మైవ ధ్యేయం, న త్వపరమిత్యత ఆహ –
అర్థభేదత ఇతి ।
ధ్యానస్య పరవిషయత్వాత్ ఈక్షణస్య పరాత్పరో యస్తద్విషయత్వాత్ ఎకవిషయత్వమసిద్ధమిత్యర్థః।
ప్రథమహేతుం వ్యాచష్టే –
బ్రహ్మ వేదేతి ।
అర్థభేదత ఇత్యేతచ్ఛఙ్కోత్తరత్వేన వ్యాచష్టే –
న చేతి ।
అఙ్గీకృత్య దర్శనస్య తత్త్వవిషయత్వమీక్షణధ్యానయోర్విషయభేద ఉక్తస్తదేవాసిద్ధమిత్యాహ –
న చేతి ।
నను యుక్త్యా పర్యాలోచనమిహేక్షణం, తచ్చ తత్త్వవిషయమిత్యాశఙ్క్యాహ –
న చ మననమితి ।
కిం మననదర్శనయోః ఐక్యం ఉతాఽత్ర మననవివక్షా।
నాద్య ఇత్యాహ –
మననాదితి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ –
న చేతి ।
ఈక్షణధ్యానయోరర్థభేదం నిరాకరోతి –
ఈక్షణేతి ।
ఎకోఽర్థ ఇత్యన్వయః।
యదవాది న సర్వం దర్శనం తత్త్వవిషయమితి తత్రాహ –
ఔత్సర్గికమితి ।
ఈక్షతేరీక్షణస్య తత్త్వవిషయత్వమౌత్సర్గికం, న చేహాపవాదః కశ్చిత్, తథా ధ్యానస్యాపి తత్కారణస్య స్యాదన్యథాఽన్యద్ ధ్యాయత్యన్యత్పశ్యతీతి హేతుహేతుమత్త్వాసిద్ధేరిత్యర్థః।
ప్రకారాన్తరేణార్థభేదం నిరాకరోతి –
అపి చేతి ।
సమభివ్యాహారాదితి ।
స ఈక్షత ఇతి ప్రకృతాపేక్షనిర్దేశాదిత్యర్థః।
తదనురోధేనేతి ।
ప్రమాణద్వయానురోధేనేత్యర్థః॥ హే సత్యకామ పరం నిర్విశేషమ్ అపరం హిరణ్యగర్భాఖ్యం చ యద్ బ్రహ్మ తదేతదేవ। ఎతచ్ఛబ్దార్థమాహ - యదోఙ్కారః స హి తస్య ప్రతీకః, ప్రతిమేవ విష్ణోః, తస్మాత్ప్రణవం బ్రహ్మాత్మనా విద్వానేతేన ఓంకారధ్యానేనాయతనేన ప్రాప్తిసాధనేన పరారయోరేకతరం యథోపాసనమనుగచ్ఛతీతి ప్రకృత్యైకమాత్రద్విమాత్రోపాస్తీ ఉక్త్వా వక్తి పిప్పలాదః - యః పునరోమిత్యేతదక్షరం త్రిమాత్రమితి। తృతీయా ద్వితీయాత్వేన పరిణేయా; బ్రహ్మోంకారాభేదోపక్రమాత్। తథావిధమక్షరం సూర్యప్రతిమం పరం పురుషమభిధ్యాయీత స సూర్యం ప్రాప్తః సామభిర్బ్రహ్మలోకం ప్రాప్యతే॥౧౩॥