దహర ఉత్తరేభ్యః ।

'అథ యదిదమస్మిన్ బ్రహ్మపురే దహరమ్” సూక్ష్మం గుహాప్రాయం పుణ్డరీకసంనివేశం వేశ్మ “దహరోఽస్మిన్నన్తరాకాశస్తస్మిన్యదన్తస్తదన్వేష్టవ్యమ్”(ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౧) ఆగమాచార్యోపదేశాభ్యాం శ్రవణం చ, తదవిరోధినా తర్కేణ మననం చ, తదన్వేషణమ్ । తత్పూర్వకేణ చాదరనైరన్తర్యదీర్ఘకాలాసేవితేన ధ్యానాభ్యాసపరిపాకేన సాక్షాత్కారో విజ్ఞానమ్ । విశిష్టం హి తజ్జ్ఞానం పూర్వేభ్యః । తదిచ్ఛా విజిజ్ఞాసనమ్ ।

అత్ర సంశయమాహ -

తత్రేతి ।

తత్ర ప్రథమం తావదేవం సంశయః - కిం దహరాకాశాదన్యదేవ కిఞ్చిదన్వేష్టవ్యం విజిజ్ఞాసితవ్యం చ ఉత దహరాకాశ ఇతి । యదాపి దహరాకాశోఽన్వేష్టవ్యస్తదాపి కిం భూతాకాశ ఆహో శారీర ఆత్మా కిం వా పరమాత్మేతి ।

సంశయహేతుం పృచ్ఛతి -

కుత ఇతి ।

తద్ధేతుమాహ -

ఆకాశబ్రహ్మపురశబ్దాభ్యామితి ।

తత్ర ప్రథమం తావద్భూతాకాశ ఎవ దహర ఇతి పూర్వపక్షయతి -

తత్రాకాశశబ్దస్య భూతాకాశే రూఢత్వాదితి ।

ఎష తు బహుతరోత్తరసన్దర్భవిరోధాత్తుచ్ఛః పూర్వపక్ష ఇత్యపరితోషేణ పక్షాన్తరమాలమ్బతే పూర్వపక్షీ -

అథవా జీవో దహర ఇతి ప్రాప్తమ్ ।

యుక్తమిత్యర్థః । తత్ర “ఆధేయత్వాద్విశేషాచ్చ పురం జీవస్య యుజ్యతే । దేహో న బ్రహ్మణో యుక్తో హేతుద్వయవియోగతః” ॥ అసాధారణ్యేన హి వ్యపదేశతా భవన్తి । తద్యథా క్షితిజలపవనబీజాదిసామగ్రీసమవధానజన్మాప్యఙ్కురః శాలిబీజేన వ్యపదిశ్యతే శాల్యఙ్కుర ఇతి । నతు క్షిత్యాదిభిః, తేషాం కార్యాన్తరేష్వపి సాధారణ్యాత్ । తదిహ శరీరం బ్రహ్మవికారోఽపి న బ్రహ్మణా వ్యపదేష్టవ్యమ్ , బ్రహ్మణః సర్వవికారకారణత్వేనాతిసాధారణ్యాత్ । జీవభేదధర్మాధర్మోపార్జితం తదిత్యసాధారణకారణత్వాజ్జీవేన వ్యపదిశ్యత ఇతి యుక్తమ్ । అపిచ బ్రహ్మపుర ఇతి సప్తమ్యధికరణే స్మర్యతే, తేనాధేయేనానేన సమ్బద్ధవ్యమ్ । నచ బ్రహ్మణః స్వే మహిమ్ని వ్యవస్థితస్యానాధేయస్యాధారసమ్బన్ధః కల్పతే । జీవస్త్వారాగ్రమాత్ర ఇత్యాధేయో భవతి । తస్మాద్బ్రహ్మశబ్దో రూఢిం పరిత్యజ్య దేహాదిబృంహణతయా జీవే యౌగికే వా భాక్తో వా వ్యాఖ్యేయః । చైతన్యం చ భక్తిః । ఉపాధానానుపధానే తు విశేషః । వాచ్యత్వం గమ్యత్వమ్ ।

స్యాదేతత్ । జీవస్య పురం భవతు శరీరం, పుణ్డరీకదహరగోచరతా త్వన్యస్య భవిష్యతి, వత్సరాజస్య పుర ఇవోజ్జయిన్యాం మైత్రస్య సద్మేత్యత ఆహ -

తత్ర పురస్వామిన ఇతి ।

అయమర్థః - వేశ్మ ఖల్వధికరణమనిర్దిష్టాధేయమాధేయవిశేషాపేక్షాయాం పురస్వామినః ప్రకృతత్వాత్తేనైవాధేయేన సమ్బద్ధం సదనపేక్షం నాధేయాన్తరేణ సమ్బన్ధం కల్పయతి ।

నను తథాపి శరీరమేవాస్య భోగాయతనమితి కో హృదయపుణ్డరీకస్య విశేషో యత్తదేవాస్య సద్మేత్యత ఆహ -

మనౌపాధికశ్చ జీవ ఇతి ।

నను మనోఽపి చలతయా సకలదేహవృత్తి పర్యాయేణేత్యత ఆహ -

మనశ్చ ప్రాయేణేతి ।

ఆకాశశబ్దశ్చారూపత్వాదినా సామాన్యేన జీవే భాక్తః ।

అస్తు వా భూతాకాశ ఎవాయమాకాశశబ్దో “దహరోఽస్మిన్నన్తరాకాశః”(ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౧) ఇతి, తథాప్యదోష ఇత్యాహ -

న చాత్ర దహరస్యాకాశస్యాన్వేష్యత్వమితి ।

ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే - భూతాకాశస్య తావన్న దహరత్వం, “యావాన్వాయమాకాశస్తావానేషోఽన్తర్హృదయ ఆకాశః” (ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౩) ఇత్యుపమానవిరోధాత్ । తథాహి - “తేన తస్యోపమేయత్వం రామరావణయుద్ధవత్ । అగత్యా భేదమారోప్య గతౌ సత్యాం న యుజ్యతే” ॥ అస్తి తు దహరాకాశస్య బ్రహ్మత్వేన భూతాకాశాద్భేదేనోపమానస్య గతిః । న చానవచ్ఛిన్నపరిమాణమవచ్ఛిన్నం భవతి । తథా సత్యవచ్ఛేదానుపపత్తేః । న భూతాకాశమానత్వం బ్రహ్మణోఽత్ర విధీయతే, యేన “జ్యాయానాకాశాత్”(శ. బ్రా. ౧౦ । ౬ । ౩ । ౨) ఇతి శ్రుతివిరోధః స్యాత్ , అపి తు భూతాకాశోపమానేన పుణ్డరీకోపాధిప్రాప్తం దహరత్వం నివర్త్యతే ।

అపిచ సర్వ ఎవోత్తరే హేతవో దహరాకాశస్య భూతాకాశత్వం వ్యాసేధన్తీత్యాహ -

న చ కల్పితభేద ఇతి ।

నాపి దహరాకాశో జీవ ఇత్యాహ -

యద్యప్యాత్మశబ్ద ఇతి ।

'ఉపలబ్ధేరధిష్ఠానం బ్రహ్మణో దేహ ఇష్యతే । తేనాసాధారణత్వేన దేహో బ్రహ్మపురం భవేత్” ॥ దేహే హి బ్రహ్మోపలభ్యత ఇత్యసాధారణతయా దేహో బ్రహ్మపురమితి వ్యపదిశ్యతే, న తు బ్రహ్మవికారతయా । తథాచ బ్రహ్మశబ్దార్థో ముఖ్యో భవతి । అస్తు వా బ్రహ్మపురం జీవపురం, తథాపి యథా వత్సరాజస్య పురే ఉజ్జయిన్యాం మైత్రస్య సద్మ భవతి, ఎవం జీవస్య పురే హృత్పుణ్డరీకం బ్రహ్మసదనం భవిష్యతి, ఉత్తరేభ్యో బ్రహ్మలిఙ్గేభ్యో బ్రహ్మణోఽవధారణాత్ । బ్రహ్మణో హి బాధకే ప్రమాణే బలీయసి జీవస్య చ సాధకే ప్రమాణే సతి బ్రహ్మలిఙ్గాని కథఞ్చిదభేదవివక్షయా జీవే వ్యాఖ్యాయన్తే । న చేహ బ్రహ్మణో బాధకం ప్రమాణం, సాధకం వాస్తి జీవస్య । బ్రహ్మపురవ్యపదేశశ్చోపపాదితో బ్రహ్మోపలబ్ధిస్థానతయా । అర్భకౌకస్త్వం చోక్తమ్ । తస్మాత్సతి సమ్భవే బ్రహ్మణి, తల్లిఙ్గానాం నాబ్రహ్మణి వ్యాఖ్యానముచితమితి బ్రహ్మైవ దహరాకాశో న జీవభూతాకాశావితి । శ్రవణమననమనువిద్య బ్రహ్మానుభూయ చరణం చారస్తేషాం కామేషు చరణం భవతీత్యర్థః ।

స్యాదేతత్ । దహరాకాశస్యాన్వేష్యత్వే సిద్ధే తత్ర విచారో యుజ్యతే, నతు తదన్వేష్టవ్యమ్ , అపితు తదాధారమన్యదేవ కిఞ్చిదిత్యుక్తమిత్యనుభాషతే -

యదప్యేతదితి ।

అనుభాషితం దూషయతి -

అత్ర బ్రూమ ఇతి ।

యద్యాకాశాధారమన్యదన్వేష్టవ్యం భవేత్తదేవోపరి వ్యుత్పాదనీయం, ఆకాశవ్యుత్పాదనం తు క్వోపయుజ్యత ఇత్యర్థః ।

చోదయతి -

నన్వేతదపీతి ।

ఆకాశకథనమపి తదన్తర్వర్తివస్తుసద్భావప్రదర్శనాయైవ ।

అథాకాశపరమేవ కస్మాన్న భవతీత్యత ఆహ -

తం చేద్బ్రూయురితి ।

ఆచార్యేణ హి “దహరోఽస్మిన్నన్తరాకాశస్తస్మిన్యదన్తస్తదన్వేష్టవ్యం తద్వావ విజిజ్ఞాసితవ్యమ్”(ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౧) ఇత్యుపదిష్టేఽన్తేవాసినాక్షిప్తమ్ - “కిం తదత్ర విద్యతే యదన్వేష్టవ్యమ్”(ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౨) । పుణ్డరీకమేవ తావత్సూక్ష్మతరం, తదవరుద్ధమాకాశం సూక్ష్మతమమ్ । తస్మిన్సూక్ష్మతమే కిమపరమస్తి । నాస్త్యేవేత్యర్థః । తత్కిమన్వేష్టవ్యమితి । తదస్మిన్నాక్షేపే పరిసమాప్తే సమాధానావసర ఆచార్యస్యాకాశోపమానోపక్రమం వచః - “ఉభే అస్మిన్ద్యావాపృథివీ సమాహితే”(ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౩) ఇతి । తస్మాత్పుణ్డరీకావరుద్ధాకాశాశ్రయే ద్యావాపృథివ్యావేవాన్వేష్టవ్యే ఉపదిష్టే, నాకాశ ఇత్యర్థః ।

పరిహరతి -

నైతదేవమ్ ।

ఎవం హీతి ।

స్యాదేతత్ । ఎవమేవైతత్ ।

నో ఖల్వభ్యుపగమా ఎవ దోషత్వేన చోద్యన్త ఇత్యత ఆహ -

తత్ర వాక్యశేష ఇతి ।

వాక్యశేషో హి దహరాకాశాత్మవేదనస్య ఫలవత్త్వం బ్రూతే, యచ్చ ఫలవత్తత్కర్తవ్యతయా చోద్యతే, యచ్చ కర్తవ్యం తదిచ్ఛతీతి “తదన్వేష్టవ్యం తద్వావ విజిజ్ఞాసితవ్యమ్” (ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౧) ఇతి తద్దహరాకాశవిషయమవతిష్ఠతే ।

స్యాదేతత్ । ద్యావాపృథివ్యావేవాత్మానౌ భవిష్యతః, తాభ్యామేవాత్మా లక్షయిష్యతే, ఆకాశశబ్దవత్ । తతశ్చాకాశాధారౌ తావేవ పరామృశ్యతే ఇత్యత ఆహ -

అస్మిన్కామాః సమాహితాః

ప్రతిష్ఠితాః ।

ఎష ఆత్మాపహతపాప్మేతి ।

అనేన

ప్రకృతం ద్యావాపృథివ్యాదిసమాధానాధారమాకాశమాకృష్య ।

ద్యావాపృథివ్యభిధానవ్యవహితమపీతి శేషః ।

నను సత్యకామజ్ఞానస్యైతత్ఫలం, తదనన్తరం నిర్దేశాత్ , న తు దహరాకాశవేదనస్యేత్యత ఆహ -

సముచ్చయార్థేన చశబ్దేనేతి ।

'అస్మిన్కామాః” ఇతి చ ‘ఎషః’ ఇతి చైకవచనాన్తం న ద్వే ద్యావాపృథివ్యౌ పరామ్రష్టుమర్హతీతి దహరాకాశ ఎవ పరామ్రష్టవ్య ఇతి సముదాయార్థః । తదనేన క్రమేణ ‘తస్మిన్యదన్తః’ ఇత్యత్ర తచ్ఛబ్దోఽనన్తరమప్యాకాశమతిలఙ్ఘ్య హృత్పుణ్డరీకం పరామృశతీత్యుక్తం భవతి । తస్మిన్ హృత్పుణ్డరీకే యదన్తరాకాశం తదన్వేష్టవ్యమిత్యర్థః ॥ ౧౪ ॥

గతిశబ్దాభ్యాం తథాహి దృష్టం లిఙ్గం చ ।

ఉత్తరేభ్య ఇత్యస్య ప్రపఞ్చః ఎతమేవ దహరాకాశం ప్రక్రమ్య బతాహో కష్టమిదం వర్తతే జన్తూనాం తత్త్వావబోధవికలానాం, యదేభిః స్వాధీనమపి బ్రహ్మ న ప్రాప్యతే । తద్యథా చిరన్తననిరూఢనిబిడమలపిహితానాం కలధౌతశకలానాం పథి పతితానాముపర్యుపరి సఞ్చరద్భిరపి పాన్థైర్ధనాయద్భిర్గ్రావఖణ్డనివహవిభ్రమేణైతాని నోపాదియన్త ఇత్యభిసన్ధిమతీ సాద్భుతమివ సఖేదమివ శ్రుతః ప్రవర్తతే - “ఇమాః సర్వాః ప్రజా అహరహర్గచ్ఛన్త్య ఎతం బ్రహ్మలోకం న విన్దన్తి”(ఛా. ఉ. ౮ । ౩ । ౨) ఇతి । స్వాపకాలే హి సర్వ ఎవాయం విద్వానవిద్వాంశ్చ జీవలోకో హృత్పుణ్డరీకాశ్రయం దహరాకాశాఖ్యం బ్రహ్మలోకం ప్రాప్తోఽప్యనాద్యవిద్యాతమః పటలపిహితదృష్టితయా బ్రహ్మభూయమాపన్నోఽహమస్మీతి న వేద । సోఽయం బ్రహ్మలోకశబ్దస్తద్గతిశ్చ ప్రత్యహం జీవలోకస్య దహరాకాశస్యైవ బ్రహ్మరూపలోకతామాహతుః ।

తదేతదాహ భాష్యకారః -

ఇతశ్చ పరమేశ్వర ఎవ దహరో యస్మాద్దహరవాక్యశేష ఇతి ।

తదనేన గతిశబ్దౌ వ్యాఖ్యాతౌ ।

'తథాహి దృష్టమ్” ఇతి సూత్రావయవం వ్యాచష్టే -

తథాహ్యహరహర్జీవానామితి ।

వేదే చ లోకే చ దృష్టమ్ । యద్యపి సుషుప్తస్య బ్రహ్మభావే లౌకికం న ప్రమాణాన్తరమస్తి, తథాపి వైదికీమేవ ప్రసిద్ధిం స్థాపయితుముచ్యతే, ఈదృశీ నామేయం వైదికీ ప్రసిద్ధిర్యల్లోకేఽపి గీయత ఇతి । యథా శ్రుత్యన్తరే యథా చ లోకే తథేహ బ్రహ్మలోకశబ్దోఽపీతి యోజనా ।

'లిఙ్గం చ” ఇతి సూత్రావయవవ్యాఖ్యానం చోద్యముఖేనావతారయతి -

నను కమలాసనలోకమపీతి ।

పరిహరతి -

గమయేద్యది బ్రహ్మణో లోక ఇతి ।

అత్ర తావన్నిషాదస్థపతిన్యాయేన షష్ఠీసమాసాత్కర్మధారయో బలీయానితి స్థితమేవ, తథాపీహ షష్ఠీసమాసనిరాకరణేన కర్మధారయసమాసస్థాపనాయ లిఙ్గమప్యధికమస్తీతి తదప్యుక్తం సూత్రకారేణ । తథాహి - లోకవేదప్రసిద్ధాహరహర్బ్రహ్మలోకప్రాప్త్యభిధానమేవ లిఙ్గం కమలాసనలోకప్రాప్తేర్విపక్షాదసమ్భవాద్వ్యావర్తమానం షష్ఠీసమాసాశఙ్కాం వ్యావర్తయద్దహరాకాశప్రాప్తావేవావతిష్ఠతే, నచ దహరాకాశో బ్రహ్మణో లోకః కిన్తు తద్బ్రహ్మేతి బ్రహ్మ చ తల్లోకశ్చేతి కర్మధారయః సిద్ధో భవతి । లోక్యత ఇతి లోకః । హృత్పుణ్డరీకస్థః ఖల్వయం లోక్యతే । యత్ఖలు పుణ్డరీకస్థమన్తఃకరణం తస్మిన్విశుద్ధే ప్రత్యాహృతేతరకరణానాం యోగినాం నిర్మల ఇవోదకే చన్ద్రమసో బిమ్బమతిస్వచ్ఛం చైతన్యం జ్యోతిఃస్వరూపం బ్రహ్మావలోక్యత ఇతి ॥ ౧౫ ॥

ధృతేశ్చ మహిమ్నోఽస్యాస్మిన్నుపలబ్ధేః ।

సౌత్రో ధృతిశబ్దో భావవచనః । ధృతేశ్చ పరమేశ్వర ఎవ దహరాకాశః । కుతః, అస్య ధారణలక్షణస్య మహిమ్నోఽస్మిన్నేవేశ్వర ఎవ శ్రుత్యన్తరేషూపలబ్ధేః । నిగదవ్యాఖ్యానమస్య భాష్యమ్ ॥ ౧౬ ॥

ప్రసిద్ధేశ్చ ।

న చేయమాకాశశబ్దస్య బ్రహ్మణి లక్ష్యమాణవిభుత్వాదిగుణయోగాద్వృత్తిః సామ్ప్రతికీ, యథా రథాఙ్గనామా చక్రవాక ఇతి లక్షణా, కిన్త్వత్యన్తనిరూఢేతి సూత్రార్థః । యే త్వాకాశశబ్దో బ్రహ్మణ్యపి ముఖ్య ఎవ నభోవదిత్యాచక్షతే, తైః “అన్యాయశ్చానేకార్థత్వమ్” ఇతి చ “అనన్యలభ్యః శబ్దార్థః” ఇతి చ మీమాంసకానాం ముద్రాభేదః కృతః । లభ్యతే హ్యాకాశశబ్దాద్విభుత్వాదిగుణయోగేనాపి బ్రహ్మ । నచ బ్రహ్మణ్యేవ ముఖ్యో నభసి తు తేనైవ గుణయోగేన వర్త్స్యతీతి వాచ్యమ్ । లోకాధీనావధారణత్వేన శబ్దార్థసమ్బన్ధస్య వైదికపదార్థప్రత్యయస్య తత్పూర్వకత్వాత్ । నను “యావాన్వా అయమాకాశస్తావానేషోఽన్తర్హృదయ ఆకాశః”(ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౩) ఇతి వ్యతిరేకనిర్దేశాన్న లక్షణా యుక్తా । నహి భవతి గఙ్గాయాః కూలమితి వివక్షితే గఙ్గాయా గఙ్గేతి ప్రయోగః తత్కిమిదానీం “పౌర్ణమాస్యాం పౌర్ణమాస్యా యజేత” “అమావాస్యాయామమావాస్యయా” ఇత్యసాధుర్వైదికః ప్రయోగః । నచ పౌర్ణమాస్యమావాస్యశబ్దావగ్నేయాదిషు ముఖ్యౌ । యచ్చోక్తం యత్ర శబ్దార్థప్రతీతిస్తత్ర లక్షణా, యత్ర పునరన్యార్థే నిశ్చితే శబ్దప్రయోగస్తత్ర వాచకత్వమేవేతి, తదయుక్తమ్ । ఉభయస్యాపి వ్యభిచారాత్ । “సోమేన యజేత” ఇతి శబ్దాదర్థః ప్రతీయతే । న చాత్ర కస్యచిల్లాక్షణికత్వమృతే వాక్యార్థాత్ । న చ “య ఎవం విద్వాన్ పౌర్ణమాసీం యజతే య ఎవం విద్వానమావాస్యామ్” ఇత్యత్ర పౌర్ణమాస్యమావాస్యాశబ్దౌ న లాక్షణికౌ । తస్మాద్యత్కిఞ్చిదేతదితి ॥ ౧౭ ॥

ఇతరపరామర్శాత్స ఇతి చేన్నాసమ్భవాత్ ।

సమ్యక్ ప్రసీదత్యస్మిన్ జీవో విషయేన్ద్రియసంయోగజనితం కాలుష్యం జహాతీతి సుషుప్తిః సమ్ప్రసాదో జీవస్యావస్థాభేదః న బ్రహ్మణః తథా శరీరాత్సముత్థానమపి శరీరాశ్రయస్య జీవస్య, నత్వనాశ్రయస్య బ్రహ్మణః । తస్మాద్యథా పూర్వోక్తైర్వాక్యశేషగతైర్లిఙ్గైర్బ్రహ్మావగమ్యతే దహరాకాశః, ఎవం వాక్యశేషగతాభ్యామేవ సమ్ప్రసాదసముత్థానాభ్యాం దహరాకాశో జీవః కస్మాన్నావగమ్యతే । తస్మాన్నాస్తి వినిగమనేతి శఙ్కార్థః । “నాసమ్భవాత్”(బ్ర. సూ. ౧ । ౩ । ౧౮) । సమ్ప్రసాదసముత్థనాభ్యాం హి జీవపరామర్శో న జీవపరః, కిన్తు తదీయతాత్త్వికరూపబ్రహ్మభావపరః । తథా చైష పరామర్శో బ్రహ్మణ ఎవేతి న సమ్ప్రసాదసముత్థానే జీవలిఙ్గమ్ , అపి తు బ్రహ్మణ ఎవ తాదర్థ్యాదిత్యగ్రే వక్ష్యతే । ఆకాశోపమానాదయస్తు బ్రహ్మావ్యభిచారిణశ్చ బ్రహ్మపరాశ్చేత్యస్తి వినిగమనేత్యర్థః ॥ ౧౮ ॥

ఉత్తరాచ్చేదావిర్భూతస్వరూపస్తు ।

దహరాకాశమేవ ప్రకృత్యోపాఖ్యాయతే - యమాత్మానమన్విష్య సర్వాంశ్చ లోకానాప్నోతి సర్వాంశ్చ కామాన్ , తమాత్మానం వివిదిషన్తౌ సురాసురరాజవిన్ద్రవిరోచనౌ సమిత్పాణీ ప్రజాపతిం వరివసితుమాజగ్మతుః । ఆగత్య చ ద్వాత్రింశతం వర్షాణి తత్పరిచరణపరౌ బ్రహ్మచర్యమూషతుః । అథైతౌ ప్రజాపతిరువాచ, కిఙ్కామావిహస్థౌ యువామితి । తావూచతుః, య ఆత్మాపహతపాప్మా తమావాం వివిదిషావ ఇతి । తతః ప్రజాపతిరువాచ, య ఎషోఽక్షిణి పురుషో దృశ్యతే ఎష ఆత్మాపహతపాప్మత్వాదిగుణః, యద్విజ్ఞానాత్సర్వలోకకామావాప్తిః । ఎతదమృతమభయమ్ । అథైతచ్ఛుత్వైతావప్రక్షీణకల్మషావరణతయా ఛాయాపురుషం జగృహతుః । ప్రజాపతిం చ పప్రచ్ఛతుః, అథ యోఽయం భగవోఽప్సు దృశ్యతే, యశ్చాదర్శే, యశ్చ స్వఙ్గాదౌ కతమ ఎతేష్వసౌ అథవైక ఎవ సర్వేష్వితి । తమేతయోః శ్రుత్వా ప్రశ్నం ప్రజాపతిర్బతాహో సుదూరముద్భ్రాన్తావేతౌ, అస్మాభిరక్షిస్థాన ఆత్మోపదిష్టః, ఎతౌ చ ఛాయాపురుషం ప్రతిపన్నౌ, తద్యది వయం భ్రాన్తౌ స్థ ఇతి బ్రూమస్తతః స్వాత్మని సమారోపితపాణ్డిత్యబహుమానౌ విమానితౌ సన్తౌ దౌర్మనస్యేన యథావదుపదేశం న గృహ్ణీయాతామ్ , ఇత్యనయోరాశయమనురుధ్య యథార్థం గ్రాహయిష్యామ ఇత్యభిసన్ధిమాన్ప్రత్యువాచ, ఉదశరావ ఆత్మానమవేక్షేథామస్మిన్యత్పశ్యథస్తద్బ్రూతమితి । తౌ చ దృష్ట్వా సన్తుష్టహృదయౌ నాబ్రూతామ్ । అథ ప్రజాపతిరేతౌ విపరీతగ్రాహిణౌ మా భూతామిత్యాశయవాన్పప్రచ్ఛ, కిమత్రాపశ్యతామితి । తౌ హోచతుః, యథైవావమతిచిరబ్రహ్మచర్యచరణసముపజాతాయతనఖలోమాదిమన్తావేవమావయోః ప్రతిరూపకం నఖలోమాదిమదుదశరావేఽపశ్యావేతి । పునరేతయోశ్ఛాయాత్మవిభ్రమమపనినీషుర్యథైవ హి ఛాయాపురుష ఉపజనాపాయధర్మాభేదేనావగమ్యమాన ఆత్మలక్షణవిరహాన్నాత్మైవేవమేవేదం శరీరం నాత్మా, కిన్తు తతో భిన్నమిత్యన్వయవ్యతిరేకాభ్యామేతౌ జానీయాతామిత్యాశయవాన్ ప్రజాపతిరువాచ, సాధ్వలఙ్కృతౌ సువసనౌ పరిష్కృతౌ భూత్వా పునరుదశరావే పశ్యతమాత్మానం, యచ్చాత్ర పశ్యథస్తద్బ్రూతమితి । తౌ చ సాధ్వలఙ్కృతౌ సువసనౌ ఛిన్ననఖలోమానౌ భూత్వా తథైవ చక్రతుః । పునశ్చ ప్రజాపతినాపృష్టౌ తామేవ ఛాయామాత్మానమూచతుః । తదుపశ్రుత్య ప్రజాపతిరహో బతాద్యాపి న ప్రశాన్త ఎనయోర్విభ్రమః, తద్యథాభిమతమేవాత్మతత్త్వం కథయామి తావత్ । కాలేన కల్మషే క్షీణేఽస్మద్వచనసన్దర్భపౌర్వాపర్యలోచనయాత్మతత్త్వం ప్రతిపత్స్యేతే స్వయమేవేతి మత్వోవాచ, ఎష ఆత్మైతదమృతమభయమేతద్బ్రహ్మేతి । తయోర్విరోచనో దేహానుపాతిత్వాచ్ఛాయాయా దేహ ఎవాత్మతత్త్వమితి మత్వా నిజసదనమాగత్య తథైవాసురానుపదిదేశ । దేవేన్ద్రస్త్వప్రాప్తనిజసదనోఽధ్వన్యేవ కిఞ్చిద్విరలకల్మషతయా ఛాయాత్మని శరీరగుణదోషానువిధాయిని తం తం దోషం పరిభావయన్నాహమత్ర ఛాయాత్మదర్శనే భోగ్యం పశ్యామీతి ప్రజాపతిసమీపం సమిత్పాణిః పునరేవేవాయమ్ । ఆగతశ్చ ప్రజాపతినాగమనకారణం పృష్టః పథి పరిభావితం జగాద । ప్రజాపతిస్తు సువ్యాఖ్యాతమప్యాత్మతత్త్వమక్షీణకల్మషావరణతయా నాగ్రహీః, తత్పునరపి తత్ప్రక్షయాయా చరాపరాణి ద్వాత్రింశతం వర్షాణి బ్రహ్మచర్యం, అథ ప్రక్షీణకల్మషాయ తే అహమేతమేవాత్మానం భూయోఽనువ్యాఖ్యాస్యామీత్యవోచత్ । స చ తథా చరితబ్రహ్మచర్యః సురేన్ద్రః ప్రజాపతిముపససాద । ఉపపన్నాయ చాస్మై ప్రజాపతిర్వ్యాచష్టే, య ఆత్మాపహతపాప్మాదిలక్షణోఽక్షణ దర్శితః సోఽయం య ఎష స్వప్నే మహీయమానో వనితాదిభిరనేకధా స్వప్నోపభోగాన్ భుఞ్జానో విరహతీతి । అస్మిన్నపి దేవేన్ద్రో భయం దదర్శ । యద్యప్యయం ఛాయాపురుషవన్న శరీరధర్మాననుపతతి, తథాపి శోకభయాదివివిధబాధానుభవాన్న తత్రాప్యస్తి స్వస్తిప్రాప్తిరిత్యుక్తవతి మఘవతి పునరపరాణి చర ద్వాత్రింశతం వర్షాణి స్వచ్ఛం బ్రహ్మచర్యమిదానీమప్యక్షీణకల్మషోఽసీత్యూచే ప్రజాపతిః । అథాస్మిన్నేవంకారముపసన్నే మఘవతి ప్రజాపతిరువాచ, య ఎష ఆత్మాపహతపాప్మాదిగుణో దర్శితోఽక్షిణి చ స్వప్నే చ స ఎష యో విషయేన్ద్రియసంయోగవిరహాత్ప్రసన్నః సుషుప్తావస్థాయామితి । అత్రాపి నేన్ద్రో నిర్వవార । యథా హి జాగ్రద్వా స్వప్నగతో వాయమహమస్మీతి ఇమాని భూతాని చేతి విజానాతి నైవం సుషుప్తః కిఞ్చిదపి వేదయతే, తదా ఖల్వయమచేతయమానోఽభావం ప్రాప్త ఇవ భవతి । తదిహ కా నిర్వృత్తిరితి । ఎవముక్తవతి మఘవతి బతాద్యాపి న తే కల్మషక్షయోఽభూత్ । తత్పునరపరాణి చర పఞ్చ వర్షాణి బ్రహ్మచర్యమిత్యవోచత్ప్రజాపతిః । తదేవమస్య మఘోనస్త్రిభిః పర్యాయైర్వ్యతీయుః షణ్ణవతివర్షాణి । చతుర్థే చ పర్యాయే పఞ్చ వర్షాణీత్యేకోత్తరం శతం వర్షాణి బ్రహ్మచర్యం చరతః సహస్రాక్షస్య సమ్పేదిరే । అథాస్మై బ్రహ్మచర్యసమ్పదున్మృదితకల్మషాయ మఘవతే య ఎషోఽక్షిణి యశ్చ స్వప్నే యశ్చ సుషుప్తే అనుస్యూత ఎష ఆత్మాపహతపాప్మాదిగుణకో దర్శితః, తమేవ “మఘవన్మర్త్యం వై శరీరమ్”(ఛా. ఉ. ౮ । ౧౨ । ౧) ఇత్యాదినా విస్పష్టం వ్యాచష్టే ప్రజాపతిః । అయమస్యాభిసన్ధిః - యావత్కిఞ్చిత్సుఖం దుఃఖమాగమాపాయి తత్సర్వం శరీరేన్ద్రియాన్తఃకరణసమ్బన్ధి, న త్వాత్మనః । స పునరేతానేవ శరీరాదీననాద్యవిద్యావాసనావశాదాత్మత్వేనాభిప్రతీతస్తద్గతేన సుఖదుఃఖేన తద్వన్తమాత్మానమభిమన్యమానోఽనుతప్యతే । యదా త్వయమపహతపాప్మత్వాదిలక్షణముదాసీనమాత్మానం దేహాదిభ్యో వివిక్తమనుభవతి, అథాస్య శరీరవతోఽప్యశరీరస్య న దేహాదిధర్మసుఖదుఃఖప్రసఙ్గోఽస్తీతి నానుతప్యతే, కేవలమయం నిజే చైతన్యానన్దఘనే రూపే వ్యవస్థితః సమస్తలోకకామాన్ ప్రాప్తో భవతి । ఎతస్యైవ హి పరమానన్దస్య మాత్రాః సర్వే కామాః । దుఃఖం త్వవిద్యానిర్మాణమితి న విద్వానాప్నోతి । “అశీలితోపనిషదాం వ్యామోహ ఇహ జాయతే । తేషామనుగ్రహాయేదముపాఖ్యానమవర్తయమ్” ॥ ఎవం వ్యవస్థిత ఉత్తరాద్వాక్యసన్దర్భాత్ప్రాజాపత్యాత్ అక్షిణి చ స్వప్నే సుషుప్తే చ చతుర్థే చ పర్యాయే “ఎష సమ్ప్రసాదోఽస్మాచ్ఛరీరాత్సముత్థాయ”(ఛా. ఉ. ౮ । ౩ । ౪) ఇతి జీవాత్మైవాపహతపాప్మాదిగుణః శ్రుత్యోచ్యతే । నో ఖలు పరస్యాక్షిస్థానం సమ్భవతి । నాపి స్వప్నాద్యవస్థాయోగః । నాపి శరీరాత్సముత్థానమ్ । తస్మాద్యస్యైతత్సర్వం సోఽపహతపాప్మాదిగుణః శ్రుత్యోక్తః । జీవస్య చైతత్సర్వమితి స ఎవాపహతపాప్మాదిగుణః శ్రుత్యోక్త ఇతి నాపహతపాప్మాదిభిః పరం బ్రహ్మ గమ్యతే । నను జీవస్యాపహతపాప్మత్వాదయో న సమ్భవన్తీత్యుక్తమ్ । వచనాద్భవిష్యతి । కిమివ వచనం న కుర్యాత్ । నాస్తి వచనస్యాతిభారః । నచ మానాన్తరవిరోధః । నహి జీవః పాప్మాదిస్వభావః, కిన్తు వాగ్బుద్ధిశరీరారమ్భసమ్భవోఽస్య పాప్మాదిః శరీరాద్యభావే న భవతి ధూమ ఇవ ధూమధ్వజాభావ ఇతి శఙ్కార్థః ।

నిరాకరోతి -

తం ప్రతి బ్రూయాత్ ఆవిర్భూతస్వరూపస్తు ।

అయమభిసన్ధిః - పౌర్వాపర్యాలోచనయా తావదుపనిషదాం శుద్ధబుద్ధముక్తమేకమప్రపఞ్చం బ్రహ్మ తదతిరిక్తం చ సర్వం తద్వివర్తో రజ్జోరివ భుజఙ్గ ఇత్యత్ర తాత్పర్యమవగమ్యతే । తథాచ జీవోఽప్యవిద్యాకల్పితదేహేన్ద్రియాద్యుపహితం రూపం బ్రహ్మణో న తు స్వాభావికః । ఎవం చ నాపహతపాప్మత్వాదయస్తస్మిన్నవిద్యోపాధౌ సమ్భవినః । ఆవిర్భూతబ్రహ్మరూపే తు నిరుపాధౌ సమ్భవన్తో బ్రహ్మణ ఎవ న జీవస్య । ఎవం చ బ్రహ్మైవాపహతపాప్మాదిగుణం శ్రుత్యుక్తమితి తదేవ దహరాకాశో న జీవ ఇతి ।

స్యాదేతత్ । స్వరూపావిర్భావే చేద్బ్రహ్మైవ న జీవః, తర్హి విప్రతిషిద్ధమిదమభిధీయతే జీవ ఆవిర్భూతస్వరూప ఇతి, అత ఆహ -

భూతపూర్వగత్యేతి ।

ఉదశరావబ్రాహ్మణేనేతి ।

యథైవ హి మఘోనః ప్రతిబిమ్బాన్యుదశరావ ఉపజనాపాయధర్మకాణ్యాత్మలక్షణవిరహాన్నాత్మా, ఎవం దేహేన్ద్రియాద్యప్యుపజనాపాయధర్మకం నాత్మేత్యుదశరావదృష్టాన్తేన శరీరాత్మతాయా వ్యుత్థానం బాధ ఇతి ।

చోదయతి -

కథం పునః స్వం చ రూపమితి ।

ద్రవ్యాన్తరసంసృష్టం హి తేనాభిభూతం తస్మాద్వివిచ్యమానం వ్యజ్యతే హేమతారకాది । కూటస్థనిత్యస్య పునరన్యేనాసంసృష్టస్య కుతో వివేచనాదభివ్యక్తిః । నచ సంసారావస్థాయాం జీవోఽనభివ్యక్తః । దృష్ట్యాదయో హ్యస్య స్వరూపం, తే చ సంసారావస్థాయాం భాసన్త ఇతి కథం జీవరూపం న భాసత ఇత్యర్థః ।

పరిహరతి -

ప్రాగ్వివేకజ్ఞానోత్పత్తేరితి ।

అయమర్థః - యద్యప్యస్య కూటస్థనిత్యస్యాన్యసంసర్గో న వస్తుతోఽస్తి, యద్యపి చ సంసారావస్థాయామస్య దృష్ట్యాదిరూపం చకాస్తి, తథాప్యనిర్వాచ్యానాద్యవిద్యావశాదవిద్యాకల్పితైరేవ దేహేన్ద్రియాదిభిరసంసృష్టమపి సంసృష్టమివ వివిక్తమప్యవివిక్తమివ దృష్ట్యాదిరూపమస్య ప్రథతే । తథాచ దేహేన్ద్రియాదిగతైస్తాపాదిభిస్తాపాదిమదివ భవతీతి । ఉపపాదితం చైతద్విస్తరేణాధ్యాసభాష్య ఇతి నేహోపపాద్యతే । యద్యపి స్ఫటికాదయో జపాకుసుమాదిసంనిహితాః, సంనిధానం చ సంయుక్తసంయోగాత్మకం, తథా చ సంయుక్తాః, తథాపి న సాక్షాజ్జపాదికుసుమసంయోగిన ఇత్యేతావతా దృష్టాన్తితా ఇతి । వేదనా హర్షభయశోకాదయః ।

దార్ష్టాన్తికే యోజయతి -

తథా దేహాదీతి ।

'సమ్ప్రసాదోఽస్మాచ్ఛరీరాత్సముత్థాయ పరం జ్యోతిరుపసమ్పద్య స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యతే” ఇత్యేతద్విభజతే -

శ్రుతికృతం వివేకవిజ్ఞానమితి ।

తదనేన శ్రవణమననధ్యానాభ్యాసాద్వివేకవిజ్ఞానముక్త్వా తస్య వివేకవిజ్ఞానస్య ఫలం కేవలాత్మరూపసాక్షాత్కారః స్వరూపేణాభినిష్పత్తిః, స చ సాక్షాత్కారో వృత్తిరూపః ప్రపఞ్చమాత్రం ప్రవిలాపయన్ స్వయమపి ప్రపఞ్చరూపత్వాత్కతకఫలవత్ప్రవిలీయతే । తథాచ నిర్మృష్టనిఖిలప్రపఞ్చజాలమనుపసర్గమపరాధీనప్రకాశమాత్మజ్యోతిః సిద్ధం భవతి । తదిదముక్తమ్ - పరం జ్యోతిరుపసమ్పద్యేతి । అత్ర చోపసమ్పత్తావుత్తరకాలాయామపి క్త్వాప్రయోగో ముఖం వ్యాదాయ స్వపితీతీవన్మన్తవ్యః ।

యదా చ వివేకసాక్షాత్కారః శరీరాత్సముత్థానం, న తు శరీరాపాదానకం గమనమ్ , తదా తత్సశరీరస్యాపి సమ్భవతి ప్రారబ్ధకార్యకర్మక్షయస్య పురస్తాదిత్యాహ -

తథా వివేకావివేకమాత్రేణేతి ।

న కేవలం “స యో హ వై తత్పరమం బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి”(ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౯) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యో జీవస్య పరమాత్మనోఽభేదః, ప్రాజాపత్యవాక్యసన్దర్భపర్యాలోచనయాప్యేవమేవ ప్రతిపత్తవ్యమిత్యాహ -

కుతశ్చైతదేవం ప్రతిపత్తవ్యమితి ।

స్యాదేతత్ । ప్రతిచ్ఛాయాత్మవజ్జీవం పరమాత్మనో వస్తుతో భిన్నమప్యమృతాభయాత్మత్వేన గ్రాహయిత్వా పశ్చాత్పరమాత్మానమృతాభయాదిమన్తం ప్రజాపతిర్గ్రాహ్యతి, న త్వయం జీవస్య పరమాత్మభావమాచష్టే ఛాయాత్మన ఇవేత్యత ఆహ -

నాపి ప్రతిచ్ఛాయాత్మాయమక్షిలక్షిత ఇతి ।

అక్షిలక్షితోఽప్యాత్మైవోపదిశ్యతే న ఛాయాత్మా । తస్మాదసిద్ధో దృష్టాన్త ఇత్యర్థః ।

కిఞ్చ ద్వితీయాదిష్వపి పర్యాయేషు “ఎతం త్వేవ తే భూయోఽనువ్యాఖ్యాస్యామి” (ఛా. ఉ. ౮ । ౯ । ౩) ఇత్యుపక్రమాత్ప్రథమపర్యాయనిర్దిష్టో న ఛాయాపురుషః, అపి తు తతోఽన్యో దృష్టాత్మేతి దర్శయతి, అన్యథా ప్రజాపతేః ప్రతారకత్వప్రసఙ్గాదిత్యత ఆహ -

తథా ద్వితీయేఽపీతి ।

అథ ఛాయాపురుష ఎవ జీవః కస్మాన్న భవతి । తథాచ ఛాయాపురుష ఎవైతమితి పరామృశ్యత ఇత్యత ఆహ -

కిఞ్చాహమద్య స్వప్నే హస్తినమితి ।

కిఞ్చేతి సముచ్చయాభిధానం పూర్వోపపత్తిసాహిత్యం బ్రూతే, తచ్చ శఙ్కానిరాకరణద్వారేణ । ఛాయాపురుషోఽస్థాయీ, స్థాయీ చాయమాత్మా చకాస్తి, ప్రత్యభిజ్ఞానాదిత్యర్థః ।

న హి ఖల్వయమేవమితి ।

అయం సుషుప్తః । సమ్ప్రతి సుషుప్తావస్థాయామ్ । అహమాత్మానమహఙ్కారాస్పదమాత్మానమ్ । న జానాతి ।

కేన ప్రకారేణ న జానాతీత్యత ఆహ -

అయమహమస్మీమాని భూతాని చేతి ।

యథా జాగృతౌ స్వప్నే చేతి । “న హి విజ్ఞాతుర్విజ్ఞాతేర్విపరిలోపో విద్యతేఽవినాశిత్వాత్”(బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౩౦) ఇత్యనేనావినాశిత్వం సిద్ధవద్ధేతుకుర్వతా సుప్తోత్థితస్యాత్మప్రత్యభిజ్ఞానముక్తమ్ , య ఎవాహం జాగరిత్వా సుప్తః స ఎవైతర్హి జాగర్మీతి ।

ఆచార్యదేశీయమతమాహ -

కేచిత్త్వితి ।

యది హ్యేతమిత్యనేనానన్తరోక్తం చక్షురధిష్ఠానం పురుషం పరామృశ్య తస్యాత్మత్వముచ్యేత తతో న భవేచ్ఛాయాపురుషః । న త్వేతదస్తి । వాక్యోపక్రమసూచితస్య పరమాత్మనః పరామర్శాత్ । న ఖలు జీవాత్మనోఽపహతపాప్మత్వాదిగుణసమ్భవ ఇత్యర్థః ।

తదేతద్దూషయతి -

తేషామేతమితి ।

సుబోధమ్ ।

మతాన్తరమాహ -

అపరే తు వాదిన ఇతి ।

యది న జీవః కర్తా భోక్తా చ వస్తుతో భవేత్ , తతస్తదాశ్రయాః కర్మవిధయ ఉపరుధ్యేరన్ । సూత్రకారవచనం చ “నాసమ్భవాత్”(బ్ర. సూ. ౧ । ౩ । ౧౮) ఇతి కుప్యేత । తత్ఖలు బ్రహ్మణో గుణానాం జీవేఽసమ్భవమాహ । న చాభేదే బ్రహ్మణో జీవానాం బ్రహ్మగుణానామసమ్భవో జీవేష్వితి తేషామభిప్రాయః । తేషాం వాదినాం శారీరకేణైవోత్తరం దత్తమ్ । తథాహి - పౌర్వాపర్యపర్యాలోచనయా వేదాన్తానామేకమద్వయమాత్మతత్త్వం, జీవాస్త్వవిద్యోపధానకల్పితా ఇత్యత్ర తాత్పర్యమవగమ్యతే । నచ వస్తుసతో బ్రహ్మణో గుణాః సమారోపితేషు జీవేషు సమ్భవన్తి । నో ఖలు వస్తుసత్యా రజ్జ్వా ధర్మాః సేవ్యత్వాదయః సమారోపితే భుజఙ్గే సమ్భవినః । నచ సమారోపితో భుజఙ్గో రజ్జ్వా భిన్నః । తస్మాన్న సూత్రవ్యాకోపః । అవిద్యాకల్పితం చ కర్తృత్వభోక్తృత్వం యథాలోకసిద్ధముపాశ్రిత్య కర్మవిధయః ప్రవృత్తాః, శ్యేనాదివిధయ ఇవ నిషిద్ధేఽపి “న హింస్యాత్సర్వా భూతాని” ఇతి సాధ్యాంశేఽభిచారేఽతిక్రాన్తనిషేధం పురుషమాశ్రిత్యావిద్యావత్పురుషాశ్రయత్వాచ్ఛాస్త్రస్యేత్యుక్తమ్ ।

తదిదమాహ -

తేషాం సర్వేషామితి ॥ ౧౯ ॥

నను బ్రహ్మచేదత్ర వక్తవ్యం కృతం జీవపరామర్శేనేత్యుక్తమిత్యత ఆహ -

అన్యార్థశ్చ పరామర్శః ।

జీవస్యోపాధికల్పితస్య బ్రహ్మభావ ఉపదేష్టవ్యః, న చాసౌ జీవమపరామృశ్య శక్య ఉపదేష్టుమితి తిసృష్వవస్థాసు జీవః పరామృష్టః । తద్భావప్రవిలయనం తస్య పారమార్థికం బ్రహ్మభావం దర్శయితుమిత్యర్థః ॥ ౨౦ ॥

అల్పశ్రుతేరితి చేత్తదుక్తమ్ ।

నిగదవ్యాఖ్యాతేన భాష్యేణ వ్యాఖ్యాతమ్ ॥ ౨౧ ॥