అనుకృతేస్తస్య చ ।

'అభానం తేజసో దృష్టం సతి తేజోఽన్తరే యతః । తేజోధాత్వన్తరం తస్మాదనుకారాచ్చ గమ్యతే” ॥ బలీయసా హి సౌరేణ తేజసా మన్దం తేజశ్చన్ద్రతారకాద్యభిభూయమానం దృష్టం, న తు తేజసోఽన్యేన । యేఽపి పిధాయకాః ప్రదీపస్య గృహఘటాదయో న తే స్వభాసా ప్రదీపం భాసయితుమీశతే । శ్రూయతే చ - “తస్య భాసా సర్వమిదం విభాతి”(ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౧౧) ఇతి । సర్వశబ్దః ప్రకృతసూర్యాద్యపేక్షః । న చాతుల్యరూపేఽనుభానమిత్యనుకారః సమ్భవతి । నహి గావో వరాహమనుధావన్తీతి కృష్ణవిహఙ్గానుధావనముపపద్యతే గవామ్ , అపి తు తాదృశసూకరానుధావనమ్ । తస్మాద్యద్యపి “యస్మిన్ద్యౌః పృథివీ చాన్తరిక్షమోతమ్” (ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౫) ఇతి బ్రహ్మ ప్రకృతం, తథాప్యభిభవానుకారసామర్థ్యలక్షణేన లిఙ్గేన ప్రకరణబాధయా తేజోధాతురవగమ్యతే, న తు బ్రహ్మ, లిఙ్గానుపపత్తేః । తత్ర తం తస్యేతి చ సర్వనామపదాని ప్రదర్శనీయమేవావమ్రక్ష్యన్తి । నచ తచ్ఛబ్దః పూర్వోక్తపరామర్శీతి నియమః సమస్తి । నహి “తేన రక్తం రాగాత్”(పా.సూ. ౪.౨.౧) “తస్యాపత్యమ్”(పా.సూ. ౪-౧-౯౨) ఇత్యాదౌ పూర్వోక్తం కిఞ్చిదస్తి । తస్మాత్ప్రమాణాన్తరాప్రతీతమపి తేజోఽన్తరమలౌకికం శబ్దాదుపాస్యత్వేన గమ్యత ఇతి ప్రాప్తే ఉచ్యతే - “బ్రహ్మణ్యేవ హి తల్లిఙ్గం న తు తేజస్యలౌకికే । తస్మాన్న తదుపాస్యత్వే బ్రహ్మ జ్ఞేయం తు గమ్యతే” ॥ “తమేవ భాన్తత్”(ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౧౧) ఇత్యత్ర కిమలౌకికం తేజః కల్పయిత్వా సూర్యాదీనామనుభానముపపద్యతామ్ , కింవా “భారూపః సత్యసఙ్కల్పః” (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౨) ఇతి శ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధేన బ్రహ్మణో భానేన సూర్యాదీనాం భానముపపాద్యతామితి విశయే న శ్రుతసమ్భవేఽశ్రుతస్య కల్పనా యుజ్యత ఇత్యప్రసిద్ధం నాలౌకికముపాస్యం తేజో యుజ్యతే, అపి తు శ్రుతిప్రసిద్ధం బ్రహ్మైవ జ్ఞేయమితి ।

తదేతదాహ -

ప్రాజ్ఞ ఎవాత్మా భవితుమర్హతి ।

విరోధమాహ -

సమత్వాచ్చేతి ।

నను స్వప్రతిభానే సూర్యాదయశ్చాక్షుషం తేజోఽపేక్షన్తే । న హ్యన్ధేనైతే దృశ్యన్తే । తథా తదేవ చాక్షుషం తేజో బాహ్యసౌర్యాదితేజ ఆప్యాయితం రూపాది ప్రకాశయతి నానాప్యాయితమ్ , అన్ధకారేఽపి రూపదర్శనప్రసఙ్గాదిత్యత ఆహ -

యం భాన్తమనుభాయురితి ।

నహి తేజోన్తరస్య తేజోఽన్తరాపేక్షాం వ్యాసేధామః, కిన్తు తద్భానమనుభానమ్ । నచ లోచనభానమనుభాన్తి సూర్యాదయః ।

తదిదముక్తమ్ -

నహి ప్రదీప ఇతి ।

పూర్వపక్షమనుభాష్య వ్యభిచారమాహ -

యదప్యుక్తమితి ।

ఎతదుక్తం భవతి - యది స్వరూపసామ్యాభావమభిప్రేత్యానుకారో నిరాక్రియతే, తదా వ్యభిచారః । అథ క్రియాసామ్యాభావం, సోఽసిద్ధః । అస్తి హి వాయురజసోః స్వరూపవిసదృశయోరపి నియతదిగ్దేశవహనక్రియాసామ్యమ్ । వన్హ్యయః పిణ్డయోస్తు యద్యపి దహనక్రియా న భిద్యతే తథాపి ద్రవ్యభేదేన క్రియాభేదం కల్పయిత్వా క్రియాసాదృశ్యం వ్యాఖ్యేయమ్ ।

తదేవమనుకృతేరితి విభజ్య తస్య చేతి సూత్రావయవం విభజతే -

తస్య చేతి చతుర్థమితి ।

జ్యోతిషాం సూర్యాదీనాం బ్రహ్మ జ్యోతిఃప్రకాశకమిత్యర్థః ।

తేజోఽన్తరేణానిన్ద్రియభావమాపన్నేన సూర్యాదితేజో విభాతీత్యప్రసిద్ధమ్ । సర్వశబ్దస్య హి స్వరసతో నిఃశేషాభిధానం వృత్తిః । సా తేజోధాతావలౌకికే రూపమాత్రప్రకాశకే సఙ్కుచేత్ । బ్రహ్మణి తు నిఃశేషజగదవభాసకే న సర్వశబ్దస్య వృత్తిః సఙ్కుచతీతి -

తత్రశబ్దమాహరన్నితి ।

సర్వత్ర ఖల్వయం తత్రశబ్దః పూర్వోక్తపరామర్శీ । “తేన రక్తం రాగాత్”(పా.సూ. ౪.౨.౧) ఇత్యాదావపి ప్రకృతేః పరస్మిన్ప్రత్యయేఽర్థభేదేఽన్వాఖ్యాయమానే ప్రాతిపదికప్రకృత్యర్థస్య పూర్వవృత్తత్వమస్తీతి తేనేతి తత్పరామర్శాన్న వ్యభిచారః । తథాచ సర్వనామశ్రుతిరేవ బ్రహ్మోపస్థాపయతి । తేన భవతు నామ ప్రకరణాల్లిఙ్గం బలీయః, శ్రుతిస్తు లిఙ్గాద్బలీయసీతి శ్రౌతమిహ బ్రహ్మైవ గమ్యత ఇతి ।

అపి చాపేక్షితానపేక్షితాభిధానయోరపేక్షితాభిధానం యుక్తం, దృష్టార్థత్వాదిత్యాహ -

అనన్తరం చ హిరణ్మయే పరే కోశ ఇతి ।

అస్మిన్వాక్యే జ్యోతిషాం జ్యోతిరిత్యుక్తం, తత్ర కథం తత్జ్యోతిషాం జ్యోతిరిత్యపేక్షాయామిదముపతిష్ఠతే -

న తత్ర సూర్య ఇతి ।

స్వాతన్త్ర్యేణ తూచ్యమానేఽనపేక్షితం స్యాదదృష్టార్థమితి ।

బ్రహ్మణ్యపి చైషాం భానప్రతిషేధోఽవకల్పత ఇతి ।

అయమభిప్రాయః - “న తత్ర సూర్యో భాతి”(ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౧౧) ఇతి నేయం సతిసప్తమీ, యతః సూర్యాదీనాం తస్మిన్ సత్యభిభవః ప్రతీయేత । అపి తు విషయసప్తమీ । తేన న తత్ర బ్రహ్మణి ప్రకాశయితవ్యే సూర్యాదయః ప్రకాశకతయా భాన్తి, కిన్తు బ్రహ్మైవ సూర్యాదిషు ప్రకాశయితవ్యేషు ప్రకాశకత్వేన భాతి ।

తచ్చ స్వయమ్ప్రకాశమ్ ,

అగృహ్యో నహి గృహ్యత ఇత్యాదిశ్రుతిభ్య ఇతి ॥ ౨౨ ॥

అపి చ స్మర్యతే ।

న తద్భాసయత ఇతి

బ్రహ్మణోఽగ్రాహ్యత్వముక్తమ్ ।

యదాదిత్యగతమ్

ఇత్యనేన తస్యైవ గ్రాహకత్వముక్తమితి ॥ ౨౩ ॥