శబ్దాదేవ ప్రమితః ।

'నాఞ్జసా మానభేదోఽస్తి పరస్మిన్మానవర్జితే । భూతభవ్యేశితా జీవే నాఞ్జసీ తేన సంశయః” ॥ కిమఙ్గుష్ఠమాత్రశ్రుత్యనుగ్రహాయ జీవోపాసనాపరమేతద్వాక్యమస్తు, తదనురోధేన చేశానశ్రుతిః కథఞ్చిద్వ్యాఖ్యాయతామ్ , ఆహోస్విదీశానశ్రుత్యనుగ్రహాయ బ్రహ్మపరమేతదస్తు, తదనురోధేనాఙ్గుష్ఠమాత్రశ్రుతిః కథఞ్చిన్నీయతామ్ । తత్రాన్యతరస్యాన్యతరానురోధవిషయే ప్రథమానురోధో న్యాయ్య ఇత్యఙ్గుష్ఠశ్రుత్యనురోధేనేశానశ్రుతిర్నేతవ్యా । అపిచ యుక్తం హృత్పుణ్డరీకదహరస్థానత్వం పరమాత్మానః, స్థానభేదనిర్దేశాత్ । తద్ధి తస్యోపలబ్ధిస్థానం, శాలగ్రామ ఇవ కమలనాభస్య భగవతః । నచ తథేహాఙ్గుష్ఠమాత్రశ్రుత్యా స్థానభేదో నిర్దిష్టః పరిమాణమాత్రనిర్దేశాత్ । నచ “మధ్య ఆత్మని”(క.ఉ. ౨-౪-౧౨) ఇత్యత్ర స్థానభేదోఽవగమ్యతే । ఆత్మశబ్దో హ్యయం స్వభావవచనో వా జీవవచనో వా బ్రహ్మవచనో వా స్యాత్ । తత్ర స్వభావస్య స్వభవిత్రధీననిరూపణతయా స్వస్య చ భవితురనిర్దేశాన్న జ్ఞాయతే కస్య మధ్య ఇతి । నచ జీవపరయోరస్తి మధ్యమఞ్జసేతి నైష స్థాననిర్దేశో విస్పష్టః । స్పష్టస్తు పరిమాణనిర్దేశః । పరిమాణభేదశ్చ పరస్మిన్న సమ్భవతీతి జీవాత్మైవాఙ్గుష్ఠమాత్రః । స ఖల్వన్తఃకరణాద్యుపాధికల్పితో భాగః పరమాత్మనః । అన్తఃకరణం చ ప్రాయేణ హృత్కమలకోశస్థానం, హృత్కమలకోశశ్చ మనుష్యాణామఙ్గుష్ఠమాత్ర ఇతి తదవచ్ఛిన్నో జీవాత్మాప్యఙ్గుష్ఠమాత్రః, నభ ఇవ వంశపర్వావచ్ఛిన్నమరత్నిమాత్రమ్ । అపి చ జీవాత్మనః స్పష్టమఙ్గుష్ఠమాత్రత్వం స్మర్యతే - “అఙ్గుష్ఠమాత్రం పురుషం నిశ్చకర్ష యమో బలాత్” ఇతి । నహి సర్వేశస్య బ్రహ్మణో యమేన బలాన్నిష్కర్షః కల్పతే । యమో హి జగౌ “హరిగురువశగోఽస్మి న స్వతన్త్రః ప్రభవతి సంయమనే మమాపి విష్ణుః” (వి.పు. ౩-౭-౧౫)ఇతి । తేనాఙ్గుష్ఠమాత్రత్వస్య జీవే నిశ్చయాదాపేక్షికం కిఞ్చిద్భూతభవ్యం ప్రతి జీవస్యేశానత్వం వ్యాఖ్యేయమ్ ।

'ఎతద్వై తత్”

ఇతి చ ప్రత్యక్షజీవరూపం పరామృశతి । తస్మాజ్జీవాత్మైవాత్రోపాస్య ఇతి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే - “ప్రశ్నోత్తరత్వాదీశానశ్రవణస్యావిశేషతః । జీవస్య బ్రహ్మరూపత్వప్రత్యాయనపరం వచః” ॥ ఇహ హి భూతభవ్యమాత్రం ప్రతి నిరఙ్కుశమీశానత్వం ప్రతీయతే । ప్రాక్ పృష్టం చాత్ర బ్రహ్మ “అన్యత్ర ధర్మాదన్యత్రాధర్మాత్” (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౪) ఇత్యాదినా । తదనన్తరస్య సన్దర్భస్య తత్ప్రతివచనతోచితేతి “ఎతద్వై తత్” (క. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౩) ఇతి బ్రహ్మాభిధానం యుక్తమ్ । తథా చాఙ్గుష్ఠమాత్రతయా యద్యపి జీవేఽవగమ్యతే తథాపి న తత్పరమేతద్వాక్యం, కిన్త్వఙ్గుష్ఠమాత్రస్య జీవస్య బ్రహ్మరూపతాప్రతిపాదనపరమ్ । ఎవం నిరఙ్కుశమీశానత్వం న సఙ్కోచయితవ్యమ్ । నచ బ్రహ్మప్రశ్నోత్తరతా హాతవ్యా । తేన యథా “తత్త్వమసి”(ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇతి విజ్ఞానాత్మనస్త్వమ్పదార్థస్య తదితి పరమాత్మనైకత్వం ప్రతిపాద్యతే, తథేహాప్యఙ్గుష్ఠపరిమితస్య విజ్ఞానాత్మన ఈశానశ్రుత్యా బ్రహ్మభావః ప్రతిపాద్య ఇతి యుక్తమ్ ॥ ౨౪ ॥

హృద్యపేక్షయా తు మనుష్యాధికారత్వాత్ ।

సర్వగతస్యాపి పరబ్రహ్మణో హృదయేఽవస్థానమపేక్ష్యేతి

జీవాభిప్రాయమ్ । న చాన్యః పరమాత్మాన ఇహ గ్రహణమర్హతీతి న జీవపరమేతద్వాక్యమిత్యర్థః ।

మనుష్యానేవేతి ।

త్రైవర్ణికానేవ ।

అర్థిత్వాదితి ।

అన్తఃసంజ్ఞానాం మోక్షమాణానాం చ కామ్యేషు కర్మస్వధికారం నిషేధతి ।

శక్తత్వాదితి

తిర్యగ్దేవర్షీణామశక్తానామధికారం నివర్తయతి ।

ఉపనయనాదిశాస్త్రాచ్చేతి

శూద్రాణామనధికారితాం దర్శయతి ।

యదప్యుక్తం పరిమాణోపదేశాత్స్మృతేశ్చేతి ।

యద్యేతత్పరమాత్మపరం కిమితి తర్హి జీవ ఇహోచ్యతే । నను పరమాత్మైవోచ్యతామ్ । ఉచ్యతే చ జీవః, తస్మాజ్జీవపరమేవేతి భావః ।

పరిహరతి -

తత్ప్రత్యుచ్యత ఇతి ।

జీవస్య హి తత్త్వం పరమాత్మభావః, తద్వక్తవ్యమ్ , నచ తజ్జీవమనభిధాయ శక్యం వక్తుమితి జీవ ఉచ్యత ఇత్యర్థః ॥ ౨౫ ॥