తదుపర్యపి బాదరాయణః సమ్భవాత్ ।

దేవర్షీణాం బ్రహ్మవిజ్ఞానాధికారచిన్తా సమన్వయలక్షణేఽసఙ్గతేత్యస్యాః ప్రాసఙ్గికీం సఙ్గతిం దర్శయితుం ప్రసఙ్గమాహ -

అఙ్గుష్ఠమాత్రశ్రుతిరితి ।

స్యాదేతత్ । దేవాదీనాం వివిధవిచిత్రానన్దభోగభోగినాం వైరాగ్యాభావాన్నార్థిత్వం బ్రహ్మవిద్యాయామిత్యత ఆహ -

తత్రార్థిత్వం తావన్మోక్షవిషయమితి ।

క్షయాతిశయయోగ్యస్య స్వర్గాద్యుపభోగేఽపి భావాదస్తి వైరాగ్యమిత్యర్థః ।

నను దేవాదీనాం విగ్రహాద్యభావేనేన్ద్రియార్థసంనికర్షజాయాః ప్రమాణాదివృత్తేరనుపపత్తేరవిద్వత్తయా సామర్థ్యాభావేన నాధికార ఇత్యత ఆహ -

తదా సామర్థ్యమపి తేషామితి ।

యథా చ మన్త్రాదిభ్యస్తదవగమస్తథోపరిష్టాదుపపాదయిష్యతే ।

నను శూద్రవదుపనయనాసమ్భవేనాధ్యయనాభావాత్తేషామనధికార ఇత్యత ఆహ -

న చోపనయనశాస్త్రేణేతి ।

న ఖలు విధివత్ గురుముఖాద్గృహ్యమాణో వేదః ఫలవత్కర్మబ్రహ్మావబోధహేతుః, అపి త్వధ్యయనోత్తరకాలం నిగమనిరుక్తవ్యాకరణాదివిదితపదతదర్థసఙ్గతేరధిగతశాబ్దన్యాయతత్త్వస్య పుంసః స్మర్యమాణః । స చ మనుష్యాణామిహ జన్మనీవ దేవదీనాం ప్రాచి భవే విధివదధీత ఆమ్నాయ ఇహ జన్మని స్మర్యమాణః । అత ఎవ స్వయం ప్రతిభాతో వేదః సమ్భవతీత్యర్థః ।

న చ కర్మానధికారే బ్రహ్మవిద్యానధికారో భవతీత్యాహ -

యదపి కర్మస్వనధికారకారణముక్తమితి ।

వస్వాదీనాం హి న వస్వాద్యన్తరమస్తి । నాపి భృగ్వాదీనాం భృగ్వాద్యన్తరమస్తి । ప్రాచాం వసుభృగుప్రభృతీనాం క్షీణాధికారత్వేనేదానీం దేవర్షిత్వాభావాదిత్యర్థః ॥ ౨౬ ॥

విరోధః కర్మణీతి చేన్నానేకప్రతిపత్తేర్దర్శనాత్ ।

మన్త్రాదిపదసమన్వయాత్ప్రతీయమానోఽర్థః ప్రమాణాన్తరావిరోధే సత్యుపేయః న తు విరోధే । ప్రమాణాన్తరవిరుద్ధం చేదం విగ్రహవత్త్వాది దేవతాయాః । తస్మాత్ ‘యజమానః ప్రస్తరః’ ఇత్యాదివదుపచరితార్థో మన్త్రాదిర్వ్యాఖ్యేయః । తథాచ విగ్రహాద్యభావాచ్ఛబ్దోపహితార్థోఽర్థోపహితో వా శబ్దో దేవతేత్యచేతనత్వాన్న తస్యాః క్వచిదప్యధికార ఇతి శఙ్కార్థః ।

నిరాకరోతి -

న ।

కస్మాత్ ।

అనేకరూపప్రతిపత్తేః ।

సైవ కుత ఇత్యత ఆహ -

దర్శనాత్

శ్రుతిషు స్మృతిషు చ । తథాహి - ఎకస్యానేకకాయనిర్మాణమదర్శనాద్వా న యుజ్యతే, బాధదర్శనాద్వా । తత్రాదర్శనమసిద్ధం, శ్రుతిస్మృతిభ్యాం దర్శనాత్ । నహి లౌకికేన ప్రమాణేనాదృష్టత్వాదాగమేన దృష్టమదృష్టం భవతి, మా భూద్యాగాదీనామపి స్వర్గాదిసాధనత్వమదృష్టమితి మనుష్యశరీరస్య మాతాపితృసంయోగజత్వనియమాదసతి పిత్రోః సంయోగే కుతః సమ్భవః, సమ్భవే వానగ్నితోఽపి ధూమః స్యాదితి బాధదర్శనమితి చేత్ । హన్త కిం శరీరత్వేన హేతునా దేవాదిశరీరమపి మాతాపితృసంయోగజం సిషాధయిషసి । తథా చానేకాన్తో హేత్వాభాసః, స్వేదజోద్భిజ్జానాం శరీరాణామతద్ధేతుత్వాత్ । ఇచ్ఛామాత్రనిర్మాణత్వం దేహాదీనామదృష్టచరమితి చేత్ , న । భూతోపాదానత్వేనేచ్ఛామాత్రనిర్మాణత్వాసిద్ధేః । భూతవశినాం హి దేవాదీనాం నానాకాయచికీర్షావశాద్భూతక్రియోత్పత్తౌ భూతానాం పరస్పరసంయోగేన నానాకాయసముత్పాదాత్ । దృష్టా చ వశిన ఇచ్ఛావశాద్వశ్యే క్రియా, యథా విషవిద్యావిద ఇచ్ఛామాత్రేణ విషశకలప్రేరణమ్ । నచ విషవిద్యావిదో దర్శనేనాధిష్ఠానదర్శనాద్వ్యవహితవిప్రకృష్టభూతాదర్శనాద్దేవాదీనాం కథమధిష్ఠానమితి వాచ్యమ్ । కాచాభ్రపటలపిహితస్య విప్రకృష్టస్య చ భౌమశనైశ్చరాదేర్దర్శనేన వ్యభిచారాత్ । అసక్తాశ్చ దృష్టయో దేవాదీనాం కాచాభ్రపటలాదివన్మహీమహీధరాదిభిర్న వ్యవధీయన్తే । న చాస్మదాదివత్తేషాం శరీరిత్వేన వ్యవహితావిప్రకృష్టాదిదర్శనాసమ్భవోఽనుమీయత ఇతి వాచ్యమ్ , ఆగమవిరోధినోఽనుమానస్యోత్పాదాయోగాత్ । అన్తర్ధానం చాఞ్జనాదినా మనుజానామివ తేషాం ప్రభవతాముపపద్యతే, తేన సంనిహితానామపి న క్రతుదేశే దర్శనం భవిష్యతి ।

తస్మాత్సూక్తమ్ - అనేకప్రతిపత్తేరితి -

తథా హి కతి దేవా ఇత్యుపక్రమ్యేతి ।

వైశ్వదేవశస్త్రస్య హి నివిది ‘కతి దేవాః’ ఇత్యుపక్రమ్య నివిదైవోత్తరం దత్తం శాకల్యాయ యాజ్ఞవల్క్యేన -

త్రయశ్చ త్రీ చ శతా త్రయశ్చ త్రీ చ సహస్రేతి ।

నివిన్నామ శస్యమానదేవతాసఙ్ఖ్యావాచకాని మన్త్రపదాని । ఎతదుక్తం భవతి - వైశ్వదేవస్య నివిది కతి దేవాః శస్యమానాః ప్రసఙ్ఖ్యాతా ఇతి శాకల్యేన పృష్టే యాజ్ఞవల్క్యస్యోత్తరం - “త్రయశ్చ త్రీ చ శతా”(బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౧) ఇత్యాది । యావత్సఙ్ఖ్యాకా వైశ్వదేవనివిది సఙ్ఖ్యాతా దేవాస్త ఎతావన్త ఇతి ।

పునశ్చ శాకల్యేన “కతమే తే” (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౧) ఇతి సఙ్ఖ్యేయేషు పృష్టేషు యాజ్ఞవల్క్యస్యోత్తరమ్ -

మహిమాన ఎవైషామేతే త్రయస్త్రింశత్త్వేవ దేవా ఇతి ।

అష్టౌ వసవ ఎకాదశ రుద్రా ద్వాదశాదిత్యా ఇన్ద్రశ్చ ప్రజాపతిశ్చేతి త్రయస్త్రింశద్దేవాః । తత్రాగ్నిశ్చ పృథివీ చ వాయుశ్చాన్తరిక్షం చాదిత్యశ్చ ద్యౌశ్చ చన్ద్రమాశ్చ నక్షత్రాణి చేతి వసవః । ఎతే హి ప్రాణినాం కర్మఫలాశ్రయేణ కార్యకారణసఙ్ఘాతరూపేణ పరిణమన్తో జగదిదం సర్వం వాసయన్తి, తస్మాద్వసవః । కతమే రుద్రా ఇతి దశేమే పురుషే ప్రాణాః బుద్ధికర్మేన్ద్రియాణి దశ, ఎకాదశం చ మన ఇతి । తదేతాని ప్రాణాః, తద్వృత్తిత్వాత్ । తే హి ప్రాయణకాల ఉత్క్రామన్తః పురుషం రోదయన్తీతి రుద్రాః । కతమ ఆదిత్యా ఇతి ద్వాదశమాసాః సంవత్సరస్యావయవాః పునః పునః పరివర్తమానాః ప్రాణభృతామాయూంషి చ కర్మఫలోపభోగం చాదాపయన్తీత్యాదిత్యాః । అశనిరిన్ద్రః, సా హి బలం, సా హీన్ద్రస్య పరమా ఈశతా, తయా హి సర్వాన్ప్రాణినః ప్రమాపయతి, తేన స్తనయిత్నురశనిరిన్ద్రః । యజ్ఞః ప్రజాపతిరితి, యజ్ఞసాధనం చ యజ్ఞరూపం చ పశవః ప్రజాపతిః । ఎత ఎవ త్రయస్త్రింశద్దేవాః షణ్ణామగ్నిపృథివీవాయ్వన్తరిక్షాదిత్యదివాం మహిమానో న తతో భిద్యన్తే । షడేవ తు దేవాః । తే తు షడగ్నిం పృథివీం చైకీకృత్యాన్తరిక్షం వాయుం చైకీకృత్య దివం చాదిత్యం చైకీకృత్య త్రయో లోకాస్త్రయ ఎవ దేవా భవన్తి । ఎత ఎవ చ త్రయోఽన్నప్రాణయోరన్తర్భవన్తోఽన్నప్రాణౌ ద్వౌ దేవౌ భవతః । తావప్యధ్యర్ధో దేవ ఎకః । కతమోఽధ్యర్ధః, యోఽయం వాయుః పవతే । కథమయమేక ఎవాధ్యర్ధః, యదస్మిన్సతి సర్వమిదమధ్యర్ధం వృద్ధిం ప్రాప్నోతి తేనాధ్యర్ధ ఇతి । కతమ ఎక ఇతి, స ఎవాధ్యర్ధః ప్రాణ ఎకో బ్రహ్మ । సర్వదేవాత్మత్వేన బృహత్త్వాద్బ్రహ్మ తదేవ స్యాదిత్యాచక్షతే పరోక్షాభిధాయకేన శబ్దేన । తస్మాదేకస్యైవ దేవస్య మహిమవశాద్యుగపదనేకదేవరూపతామాహ శ్రుతిః । స్మృతిశ్చ నిగదవ్యాఖ్యాతా ।

అపి చ పృథగ్జనానామప్యుపాయానుష్ఠానవశాత్ప్రాప్తాణిమాద్యైశ్వర్యాణాం యుగపన్నానాకాయనిర్మాణం శ్రూయతే, తత్ర కైవ కథా దేవానాం స్వభావసిద్ధానామిత్యాహ -

ప్రాప్తాణిమాద్యైశ్వర్యాణాం యోగినామితి ।

అణిమా లఘిమా మహిమా ప్రాప్తిః ప్రాకామ్యమీశిత్వం వశిత్వం యత్రకామావసాయితేత్యైశ్వర్యాణి ।

అపరా వ్యాఖ్యేతి ।

అనేకత్ర కర్మణి యుగపదఙ్గభావప్రతిపత్తిరఙ్గభావగమనం, తస్య దర్శనాత్ ।

తదేవ పరిస్ఫుటం దర్శయితుం వ్యతిరేకం తావదాహ -

క్వచిదేక ఇతి ।

న ఖలు బహుషు శ్రాద్ధేష్వేకో బ్రాహ్మణో యుగపదఙ్గభావం గన్తుమర్హతి ।

ఎకస్యానేకత్ర యుగపదఙ్గభావమాహ -

క్వచిచ్చైక ఇతి ।

యథైకం బ్రాహ్మణముద్దిశ్య యుగపన్నమస్కారః క్రియతే బహుభిస్తథా స్వస్థానస్థితామేకాం దేవతాముద్దిశ్య బహుభిర్యజమానైర్నానాదేశావస్థితైర్యుగపద్ధవిస్త్యజ్యతే, తస్యాశ్చ తత్రాసంనిహితాయా అప్యఙ్గభావో భవతి । అస్తి హి తస్యా యుగపద్విప్రకృష్టానేకార్థోపలమ్భసామర్థ్యమిత్యుపపాదితమ్ ॥ ౨౭ ॥

శబ్ద ఇతి చేన్నాతః ప్రభవాత్ప్రత్యక్షానుమానాభ్యామ్ ।

గోత్వాదివత్పూర్వావమర్శాభావాదుపాధేరప్యేకస్యాప్రతీతేః పాచకాదివదాకాశాదిశబ్దవద్వ్యక్తివచనా ఎవ వస్వాదిశబ్దాః తస్యాశ్చ నిత్యత్వాత్తయా సహ సమ్బన్ధో నిత్యో భవేత్ । విగ్రహాదియోగే తు సావయవత్వేన వస్వాదీనామనిత్యత్వాత్తతః పూర్వం వస్వాదిశబ్దో న స్వార్థేన సమ్బద్ధ ఆసీత్ , స్వార్థస్యైవాభావాత్ । తతశ్చోత్పన్నే వస్వాదౌ వస్వాదిశబ్దసమ్బన్ధః ప్రాదుర్భవన్దేవదత్తాదిశబ్దసమ్బన్ధవత్పురుషబుద్ధిప్రభవ ఇతి తత్పూర్వకో వాక్యార్థప్రత్యయోఽపి పురుషబుద్ధ్యధీనః స్యాత్ । పురుషబుద్ధిశ్చ మానాన్తరాధీనజన్మేతి మానాన్తరాపేక్షయా ప్రామాణ్యం వేదస్య వ్యాహన్యేతేతి శఙ్కార్థః ।

ఉత్తరమ్ -

న ।

అతః ప్రభవాత్ ।

వసుత్వాదిజాతివాచకాచ్ఛబ్దాత్తజ్జాతీయాం వ్యక్తిం చికీర్షితాం బుద్ధివాలిఖ్య తస్యాః ప్రభవనమ్ । తదిదం తత్ప్రభవత్వమ్ । ఎతదుక్తం భవతి - యద్యపి న శబ్ద ఉపాదానకారణం వస్వాదీనాం బ్రహ్మోపాదానత్వాత్ , తథాపి నిమిత్తకారణముక్తేన క్రమేణ ।

న చైతావతా శబ్దార్థసమ్బన్ధస్యానిత్యత్వం, వస్వాదిజాతేర్వా తదుపాధేర్వా యయా కయాచిదాకృత్యావచ్ఛిన్నస్య నిత్యత్వాదితి । ఇమమేవార్థమాక్షేపసమాధానాభ్యాం విభజతే -

నను జన్మాద్యస్య యత ఇతి ।

తే నిగదవ్యాఖ్యాతే ।

తత్కిమిదానీం స్వయమ్భువా వాఙ్నిర్మితా కాలిదాసాదిభిరివ కుమారసమ్భవాది, తథాచ తదేవ ప్రమాణాన్తరాపేక్షవాక్యత్వాదప్రామాణ్యమాపతితమిత్యత ఆహ -

ఉత్సర్గోఽప్యయం వాచః సమ్ప్రదాయప్రవర్తనాత్మక ఇతి ।

సమ్ప్రదాయో గురుశిష్యపరమ్పరయాధ్యయనమ్ । ఎతదుక్తం భవతి - స్వయమ్భువో వేదకర్తృత్వేఽపి న కాలిదాసాదివత్స్వతన్త్రత్వమపి తు పూర్వసృష్ట్యనుసారేణ । ఎతచ్చాస్మాభిరుపపాదితమ్ । ఉపపాదయిష్యతి చాగ్రే భాష్యకారః । అపి చాద్యత్వేఽప్యేతద్దృశ్యతే ।

తద్దర్శనాత్ప్రాచామపి కర్తౄణాం తథాభావోఽనుమీయత ఇత్యాహ -

అపి చ చికీర్షితమితి ।

ఆక్షిపతి -

కిమాత్మకం పునరితి ।

అయమభిసన్ధిః - వాచకశబ్దప్రభవత్వం హి దేవానామభ్యుపేతవ్యం, అవాచకేన తేషాం బుద్ధావనాలేఖనాత్ । తత్ర న తావద్వస్వాదీనాం వకారాదయో వర్ణా వాచకాః, తేషాం ప్రత్యుచ్చారణమన్యత్వేనాశక్యసఙ్గతిగ్రహత్వాత్ , అగృహీతసఙ్గతేశ్చ వాచకత్వేఽతిప్రసఙ్గాత్ । అపి చైతే ప్రత్యేకం వా వాక్యార్థమభిదధీరన్ , మిలితా వా । న తావత్ప్రత్యేకమ్ , ఎకవర్ణోచ్చారణానన్తరమర్థప్రత్యయాదర్శనాత్ , వర్ణాన్తరోచ్చారణానర్థక్యప్రసఙ్గాచ్చ । నాపి మిలితాః, తేషామేకవక్తృప్రయుజ్యమానానాం రూపతో వ్యక్తితో వా ప్రతిక్షణమపవర్గిణాం మిథః సాహిత్యసమ్భవాభావాత్ । నచ ప్రత్యేకసముదాయాభ్యామన్యః ప్రకారః సమ్భవతి । నచ స్వరూపసాహిత్యాభావేఽపి వర్ణానామాగ్నేయాదీనామివ సంస్కారద్వారకమస్తి సాహిత్యమితి సామ్ప్రతం, వికల్పాసహత్వాత్ । కో ను ఖల్వయం సంస్కారోఽభిమతః, కిమపూర్వమాగ్నేయాదిజన్యమివ, కింవా భావనాపరనామా స్మృతిప్రసవబీజమ్ । న తావత్ప్రథమః కల్పః । నహి శబ్దః స్వరూపతోఽఙ్గతో వాఽవిదితోఽవిదితసఙ్గతిరర్థధీహేతురిన్ద్రియవత్ । ఉచ్చరితస్య బధిరేణాగృహీతస్య గృహీతస్య వాఽగృహీతసఙ్గతేరప్రత్యాయకత్వాత్ । తస్మాద్విదితో విదితసఙ్గతిర్విదితసమస్తజ్ఞాపనాఙ్గశ్చ శబ్దో ధూమాదివత్ప్రత్యాయకోఽభ్యుపేయః । తథాచాపూర్వాభిధానోఽస్య సంస్కారః ప్రత్యాయనాఙ్గమిత్యర్థప్రత్యయాత్ప్రాగవగన్తవ్యః । నచ తదా తస్యావగమోపాయోఽస్తి । అర్థప్రత్యయాత్తు తదవగమం సమర్థయమానో దురుత్తరమితరేతరాశ్రయమావిశతి, సంస్కారావసాయాదర్థప్రత్యయః, తతశ్చ తదవసాయ ఇతి । భావనాభిధానస్తు సంస్కారః స్మృతిప్రసవసామర్థ్యమాత్మనః । నచ తదేవార్థప్రత్యయప్రసవసామర్థ్యమపి భవితుమర్హతి । నాపి తస్యైవ సామర్థ్యస్య సామర్థ్యాన్తరమ్ । నహి యైవ వహ్నేర్దహనశక్తిః సైవ తస్య ప్రకాశనశక్తిః । నాపి దహనశక్తేః ప్రకాశనశక్తిః అపిచ వ్యుత్క్రమేణోచ్చరితేభ్యో వర్ణేభ్యః సైవాస్తి స్మృతిబీజం వాసనేత్యర్థప్రత్యయః ప్రసజ్యేత । న చాస్తి । తస్మాన్న కథఞ్చిదపి వర్ణా అర్థధీహేతవః । నాపి తదతిరిక్తః స్ఫోటాత్మా । తస్యానుభవానారోహాత్ । అర్థధియస్తు కార్యాత్తదవగమే పరస్పరాశ్రయప్రసఙ్గ ఇత్యుక్తప్రాయమ్ । సత్తామాత్రేణ తు తస్య నిత్యస్యార్థధీహేతుభావే సర్వదార్థప్రత్యయోత్పాదప్రసఙ్గః, నిరపేక్షస్య హేతోః సదాతనత్వాత్ । తస్మాద్వాచకాచ్ఛబ్దాద్వాచ్యోత్పాద ఇత్యనుపపన్నమితి ।

అత్రాచార్యదేశీయ ఆహ -

స్ఫోటమిత్యాహేతి ।

మృష్యామహే న వర్ణాః ప్రత్యాయకా ఇతి । న స్ఫోట ఇతి తు న మృష్యామః । తదనుభవానన్తరం విదితసఙ్గతేరర్థధీసముత్పాదాత్ । నచ వర్ణాతిరిక్తస్య తస్యానుభవో నాస్తి । గౌరిత్యేకం పదం, గామానయ శుక్లమిత్యేకం వాక్యమితి నానావర్ణపదాతిరిక్తైకపదవాక్యావగతేః సర్వజనీనత్వాత్ । న చాయమసతి బాధకే ఎకపదవాక్యానుభవః శక్యో మిథ్యేతి వక్తుమ్ । నాప్యౌపాధికః । ఉపాధిః ఖల్వేకధీగ్రాహ్యతా వా స్యాత్ , ఎకార్థధీహేతుతా వా । న తావదేకధీగోచరాణాం ధవఖదిరపలాశానామేకనిర్భాసః ప్రత్యయః సమస్తి । తథా సతి ధవఖదిరపలాశా ఇతి న జాతు స్యాత్ । నాప్యేకార్థధీహేతుతా । తద్ధేతుత్వస్య వర్ణేషు వ్యాసేధాత్ । తద్ధేతుత్వేన తు సాహిత్యకల్పనేఽన్యోన్యాశ్రయప్రసఙ్గః । సాహిత్యాత్తద్ధేతుత్వం తద్ధేతుత్వాచ్చ సాహిత్యమితి । తస్మాదయమబాధితోఽనుపాధిశ్చ పదవాక్యగోచర ఎకనిర్భాసానుభవో వర్ణాతిరిక్తం వాచకమేకమవలమ్బతే స స్ఫోట ఇతి తం చ ధ్వనయః ప్రత్యేకం వ్యఞ్జయన్తోఽపి న ద్రాగిత్వేవ విశదయన్తి, యేన ద్రాగర్థధీః స్యాత్ । అపి తు రత్నతత్త్వజ్ఞానవద్యథాస్వం ద్విత్రిచతుష్పఞ్చషడ్దర్శనజనితసంస్కారపరిపాకసచివచేతోలబ్ధజన్మని చరమే చేతసి చకాస్తి విశదం పదవాక్యతత్త్వమితి ప్రాగనుత్పన్నాయాస్తదనన్తరమర్థధియ ఉదయ ఇతి నోత్తరేషామానర్థక్యం ధ్వనీనామ్ । నాపి ప్రాచాం, తదభావే తజ్జనితసంస్కారతత్పరిపాకాభావేనానుగ్రహాభావాత్ । అన్త్యస్య చేతసః కేవలస్యాజనకత్వాత్ । నచ పదప్రత్యయవత్ , ప్రత్యేకమవ్యక్తామర్థధియమాధాస్యన్తి ప్రాఞ్చో వర్ణాః, చరమస్తు తత్సచివః స్ఫుటతరామితి యుక్తమ్ । వ్యక్తావ్యక్తావభాసితాయాః ప్రత్యక్షజ్ఞాననియమాత్ । స్ఫోటజ్ఞానస్య చ ప్రత్యక్షత్వాత్ । అర్థధియస్త్వప్రత్యక్షాయా మానాన్తరజన్మనో వ్యక్త ఎవోపజనో న వా స్యాన్న పునరస్ఫుట ఇతి న సమః సమాధిః । తస్మాన్నిత్యః స్ఫోట ఎవ వాచకో న వర్ణా ఇతి ।

తదేతదాచార్యదేశీయమతం స్వమతముపపాదయన్నపాకరోతి -

వర్ణా ఎవ తు న శబ్ద ఇతి ।

ఎవం హి వర్ణాతిరిక్తః స్ఫోటోఽభ్యుపేయేత, యది వర్ణానాం వాచకత్వం న సమ్భవేత్ , స చానుభవపద్ధతిమధ్యాసీత । ద్విధా చ వాచకత్వం వర్ణానాం, క్షణికత్వేనాశక్యసఙ్గతిగ్రహత్వాద్వా వ్యస్తసమస్తప్రకారద్వయాభావాద్వా । న తావత్ప్రథమః కల్పః । వర్ణానాం క్షణికత్వే మానాభావాత్ । నను వర్ణానాం ప్రత్యుచ్చారణమన్యత్వం సర్వజనప్రసిద్ధమ్ । న । ప్రత్యభిజ్ఞాయమానత్వాత్ । న చాసత్యప్యేకత్వే జ్వాలాదివత్సాదృశ్యనిబన్ధనమేతత్ , ప్రత్యభిజ్ఞానమితి సామ్ప్రతమ్ । సాదృశ్యనిబన్ధనత్వమస్య బలవద్బాధకోపనిపాతాద్వాస్థీయేత, క్వచిజ్జ్వాలాదౌ వ్యభిచారదర్శనాద్వా । తత్ర క్వచిద్వ్యభిచారదర్శనేన తదుత్ప్రేక్షాయాముచ్యతే వృద్ధేః స్వతఃప్రామాణ్యవాదిభిః “ఉత్ప్రేక్షేత హి యో మోహాదజ్ఞాతమపి బాధనమ్ । స సర్వవ్యవహారేషు సంశయాత్మా క్షయం వ్రజేత్” ॥ ఇతి । ప్రపఞ్చితం చైతదస్మాభిర్న్యాయకణికాయామ్ । న చేదం ప్రత్యభిజ్ఞానం గత్వాదిజాతివిషయం న గాదివ్యక్తివిషయం, తాసాం ప్రతినరం భేదోపలమ్భాదత ఎవ శబ్దభేదోపలమ్భాద్వక్తృభేద ఉన్నీయతే “సోమశర్మాధీతే న విష్ణుశర్మా” ఇతి యుక్తమ్ । యతో బహుషు గకారముచ్చారయత్సు నిపుణమనుభవః పరీక్ష్యతామ్ । యథా కాలాక్షీం చ స్వస్తిమతీం చేక్షమాణస్య వ్యక్తిభేదప్రథాయాం సత్యామేవ తదనుగతమేకం సామాన్యం ప్రథతే, తథా కిం గకారాదిషు భేదేన ప్రథమానేష్వేవ గత్వమేకం తదనుగతం చకాస్తి, కింవా యథా గోత్వమాజానత ఎకం భిన్నదేశపరిమాణసంస్థానవ్యక్త్యుపధానభేదాద్భిన్నదేశమివాల్పమివ మహదివ దీర్ఘమివ వామనమివ తథాగవ్యక్తిరాజానత ఎకాపి వ్యఞ్జకభేదాత్తద్ధర్మానుపాతినీవ ప్రథత ఇతి భవన్త ఎవ విదాఙ్కుర్వన్తు । తత్ర గవ్యక్తిభేదమఙ్గీకృత్యాపి యో గత్వస్యైకస్య పరోపధానభేదకల్పనాప్రయాసః స వరం గవ్యక్తావేవాస్తు కిమన్తర్గడునా గత్వేనాభ్యుపేతేన । యథాహుః - “తేన యత్ప్రార్థ్యతే జాతేస్తద్వర్ణాదేవ లప్స్యతే । వ్యక్తిలభ్యం తు నాదేభ్య ఇతి గత్వాదిధీర్వృథా” ॥ నచ స్వస్తిమత్యాదివత్ గవ్యక్తిభేదప్రత్యయః స్ఫుటః ప్రత్యుచ్చారణమస్తి । తథా సతి దశ గకారానుదచారయచ్చైత్ర ఇతి హి ప్రత్యయః స్యాత్ । న స్యాద్దశకృత్వ ఉదచారయద్గకారమితి । న చైష జాత్యభిప్రాయోఽభ్యాసో యథా శతకృత్వస్తిత్తిరీనుపాయుఙ్క్త దేవదత్త ఇతి । అత్ర హి సోరస్తాడం క్రన్దతోఽపి గకారాదివ్యక్తౌ లోకస్యోచ్చారణాభ్యాసప్రత్యయస్య వినిర్వృత్తిః ।

చోదకః ప్రత్యభిజ్ఞానబాధకముత్థాపయతి -

కథం హ్యేకస్మిన్కాలే బహూనాముచ్చారయతామితి ।

యత్ యుగపద్విరుద్ధధర్మసంసర్గవత్తత్ నానా, యథా గవాశ్వాదిర్ద్విశఫైకశఫకేశరగలకమ్బలాదిమాన్ । యుగపదుదాత్తానుదాత్తాదివిరుద్ధధర్మసంసర్గవాంశ్చాయం వర్ణః । తస్మాన్నానా భవితుమర్హతి । న చోదాత్తాదయో వ్యఞ్జకధర్మాః, న వర్ణధర్మా ఇతి సామ్ప్రతమ్ । వ్యఞ్జకా హ్యస్య వాయవః । తేషామశ్రావణత్వే కథం తద్ధర్మాః శ్రావణాః స్యుః । ఇదం తావదత్ర వక్తవ్యమ్ । నహి గుణగోచరమిన్ద్రియం గుణినమపి గోచరయతి, మా భూవన్ ఘ్రాణరసనశ్రోత్రాణాం గన్ధరసశబ్దగోచరాణాం తద్వన్తః పృథివ్యుదకాకాశా గోచరాః । ఎవం చ మా నామ భూద్వాయుగోచరం శ్రోత్రమ్ , తద్గుణాంస్తూదాత్తాదీన్ గోచరయిష్యతి । తే చ శబ్దసంసర్గాగ్రహాత్ శబ్దధర్మత్వేనాధ్యవసీయన్తే ।

నచ శబ్దస్య ప్రత్యభిజ్ఞానావధృతైకత్వస్య స్వరూపత ఉదాత్తాదయో ధర్మాః పరస్పరవిరోధినోఽపర్యాయేణ సమ్భవన్తి । తస్మాద్యథా ముఖస్యైకస్య మణికృపాణదర్పణాద్యుపధానవశాన్నానాదేశపరిమాణసంస్థానభేదవిభ్రమః, ఎవమేకస్యాపి వర్ణస్య వ్యఞ్జకధ్వనినిబన్ధనోఽయం విరుద్ధనానాధర్మసంసర్గవిభ్రమః, న తు భావికో నానాధర్మసంసర్గ ఇతి స్థితేఽభ్యుపేత్య పరిహారమాహ భాష్యకారః -

అథవా ధ్వనికృత ఇతి ।

అథవేతి పూర్వపక్షం వ్యావర్తయతి । భవేతాం నామ గుణగుణినావేకేన్ద్రియగ్రాహ్యౌ, తథాప్యదోషః । ధ్వనీనామపి శబ్దవచ్ఛ్రావణత్వాత్ ।

ధ్వనిస్వరూపం ప్రశ్నపూర్వకం వర్ణేభ్యో నిష్కర్షయతి -

కః పునరయమితి ।

న చాయమనిర్ధారితవిశేషవర్ణత్వసామాన్యమాత్రప్రత్యయో న తు వర్ణాతిరిక్తతదభివ్యఞ్జకధ్వనిప్రత్యయ ఇతి సామ్ప్రతమ్ । తస్యానునాసికత్వాదిభేదభిన్నస్య గాదివ్యక్తివత్ప్రత్యభిజ్ఞానాభావాత్ , అప్రత్యభిజ్ఞాయమానస్య చైకత్వాభావేన సామాన్యభావానుపపత్తేః । తస్మాదవర్ణాత్మకో వైష శబ్దః, శబ్దాతిరిక్తో వా ధ్వనిః, శబ్దవ్యఞ్జకః శ్రావణోఽభ్యుపేయః ఉభయథాపి చాక్షు వ్యఞ్జనేషు చ తత్తద్ధ్వనిభేదోపధానేనానునాసికత్వాదయోఽవగమ్యమానాస్తద్ధర్మా ఎవ శబ్దే ప్రతీయన్తే న తు స్వతః శబ్దస్య ధర్మాః । తథా చ యేషామనునాసికత్వాదయో ధర్మాః పరస్పరవిరుద్ధా భాసన్తే భవతు తేషాం ధ్వనీనామనిత్యతా । నహి తేషు ప్రత్యభిజ్ఞానమస్తి । యేషు తు వర్ణేషు ప్రత్యభిజ్ఞానం న తేషామనునాసికత్వాదయో ధర్మా ఇతి నానిత్యాః ।

ఎవం చ సతి సాలమ్బనా ఇతి ।

యద్యేష పరస్యాగ్రహో ధర్మిణ్యగృహ్యమాణే తద్ధర్మా న శక్యా గ్రహీతుమితి, ఎవం నామాస్తు తథా తుష్యతు పరః । తథాప్యదోష ఇత్యర్థః । తదనేన ప్రబన్ధేన క్షణికత్వేన వర్ణానామశక్యసఙ్గతిగ్రహతయా యదవాచకత్వమాపాదితం వర్ణానాం తదపాకృతమ్ ।

వ్యస్తసమస్తప్రకారద్వయాసమ్భవేన తు యదాసఞ్జితం తన్నిరాచికీర్షురాహ -

వర్ణేభ్యశ్చార్థప్రతీతేరితి ।

కల్పనామమృష్యమాణ ఎకదేశ్యాహ -

న కల్పయామీతి ।

నిరాకరోతి -

న ।

అస్యా అపి బుద్ధేరితి ।

నిరూపయతు తావద్గౌరిత్యేకం పదమితి ధియమాయుష్మాన్ । కిమియం పూర్వానుభూతాన్గకారాదీనేవ సామస్త్యేనావగాహతే కింవా గకారాద్యతిరిక్తం, గవయమివ వరాహాదిభ్యో విలక్షణమ్ । యది గకారాదివిలక్షణమవభాసయేత్ , గకారాదిరూషితః ప్రత్యయో న స్యాత్ । నహి వరాహధీర్మహిషరూషితం వరాహమవగాహతే । పదతత్త్వమేకం ప్రత్యేకమభివ్యఞ్జయన్తో ధ్వనయః ప్రయత్నభేదభిన్నాస్తుల్యస్థానకరణనిష్పాద్యతయాన్యోన్యవిసదృశతత్తత్పదవ్యఞ్జకధ్వనిసాదృశ్యేన స్వవ్యఞ్జనీయస్యైకస్య పదతత్త్వస్య మిథో విసదృశానేకపదసాదృశ్యాన్యాపాదయన్తః సాదృశ్యోపధానభేదాదేకమప్యభాగమపి నానేవ భాగవదివ భాసయన్తి, ముఖ్యమివైకం నియతవర్ణపరిమాణస్థానసంస్థానభేదమపి మణికృపాణదర్పణాదయోఽనేకవర్ణపరిమాణసంస్థానభేదమ్ । ఎవం చ కల్పితా ఎవాస్య భాగా వర్ణా ఇతి చేత్ , తత్కిమిదానీం వర్ణభేదానసత్యపి బాధకే మిథ్యేతి వక్తుమధ్యవసితోఽసి । ఎకధీరేవ నానాత్వస్య బధికేతి చేత్ , హన్తాస్యాం నానా వర్ణాః ప్రథన్త ఇతి నానాత్వావభాస ఎకైకత్వం కస్మాన్న బాధతే । అథవా వనసేనాదిబుద్ధివదేకత్వనానాత్వే న విరుద్ధే । నో ఖలు సేనావనబుద్ధీ గజపదాతితురగాదీనాం చమ్పకాశోకకింశుకాదీనాం చ భేదమపబాధమానే ఉదీయేతే, అపి తు భిన్నానామేవ సతాం కేనచిదేకేనోపాధినావచ్ఛిన్నానామేకత్వమాపాదయతః । నచ పరోపాధికేనైకత్వేన స్వాభావికం నానాత్వం విరుధ్యతే । నహ్యౌపచారికమగ్నిత్వం మాణవకస్య స్వాభావికనరత్వవిరోధి । తస్మాత్ప్రత్యేకవర్ణానుభవజనితభావనానిచయలబ్ధజన్మని నిఖిలవర్ణావగాహిని స్మృతిజ్ఞాన ఎకస్మిన్భాసమానానాం వర్ణానాం తదేకవిజ్ఞానవిషయతయా వైకార్థధీహేతుతయా వైకత్వమౌపచారికమవగన్తవ్యమ్ । న చైకార్థధీహేతుత్వేనైకత్వమేకత్వేన చైకార్థధీహేతుభావ ఇతి పరస్పరాశ్రయమ్ । నహ్యర్థప్రత్యయాత్పూర్వమేతావన్తో వర్ణా ఎకస్మృతిసమారోహిణో న ప్రథన్తే । న చ తత్ప్రథనానన్తరం వృద్ధస్యార్థధీర్నోన్నీయతే, తదున్నయనాచ్చ తేషామేకార్థధియం ప్రతి కారకత్వమేకమవగమ్యైకపదత్వాధ్యవసానమితి నాన్యోన్యాశ్రయమ్ । న చైకస్మృతిసమారోహిణాం క్రమాక్రమవిపరీతక్రమప్రయుక్తానామభేదో వర్ణానామితి యథాకథఞ్చిత్ప్రయుక్తేభ్య ఎతేభ్యోఽర్థప్రత్యయప్రసఙ్గ ఇతి వాచ్యమ్ । ఉక్తం హి - “యావన్తో యాదృశా యే చ పదార్థప్రతిపాదనే । వర్ణాః ప్రజ్ఞాతసామర్థ్యాస్తే తథైవావబోధకాః” ॥ ఇతి । నను పఙ్క్తిబుద్ధావేకస్యామక్రమాయామపి వాస్తవీ శాలాదీనామస్తి పఙ్క్తిరితి తథైవ ప్రథా యుక్తా, నచ తథేహ వర్ణానాం నిత్యానాం విభూనాం చాస్తి వాస్తవః క్రమః, ప్రత్యయోపాధిస్తు భవేత్ , సచైక ఇతి, కుతస్త్యః క్రమ ఎషామితి చేత్ , । న ఎకస్యామపి స్మృతౌ వర్ణరూపవత్క్రమవత్పూర్వానుభూతతాపరామర్శాత్ । తథాహి - జారారాజేతి పదయోః ప్రథయన్త్యోః స్మృతిధియోస్తత్త్వేఽపి వర్ణానాం క్రమభేదాత్పదభేదః స్ఫుటతరం చకాస్తి । తథాచ నాక్రమవిపరీతక్రమప్రయుక్తానామవిశేషః స్మృతిబుద్ధావేకస్యాం వర్ణానాం క్రమప్రయుక్తానామ్ । యథాహుః - “పదావధారణోపాయాన్బహూనిచ్ఛన్తి సూరయః । క్రమన్యూనాతిరిక్తత్వస్వరవాక్యశ్రుతిస్మృతీః” ॥ ఇతి । శేషమతిరోహితార్థమ్ । దిఙ్మాత్రమత్ర సూచితం, విస్తరస్తు తత్త్వబిన్దావవగన్తవ్య ఇతి । అలం వా నైయాయికైర్వివాదేన ।

సన్త్వనిత్యా ఎవ వర్ణాస్తథాపి గత్వాద్యవచ్ఛేదేనైవ సఙ్గతిగ్రహోఽనాదిశ్చ వ్యవహారః సేత్స్యతీత్యాహ -

అథాపి నామేతి ॥ ౨౮ ॥

అత ఎవ చ నిత్యత్వమ్ ।

నను ప్రాచ్యామేవ మీమాంసాయాం వేదస్య నిత్యత్వం సిద్ధం తత్కిం పునః సాధ్యత ఇత్యత ఆహ -

స్వతన్త్రస్య కర్తురస్మరణాదేవ హి స్థితే వేదస్య నిత్యత్వ ఇతి ।

నహ్యనిత్యాజ్జగదుత్పత్తుమర్హతి, తస్యాప్యుత్పత్తిమత్త్వేన సాపేక్షత్వాత్ । తస్మాన్నిత్యో వేదః జగదుత్పత్తిహేతుత్వాత్ , ఈశ్వరవదితి సిద్ధమేవ నిత్యత్వమనేన దృఢీకృతమ్ । శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౨౯ ॥

సమాననామరూపత్వాచ్చావృత్తావప్యవిరోధో దర్శనాత్స్మృతేశ్చ ।

శఙ్కాపదోత్తరత్వాత్సూత్రస్య శఙ్కాపదాని పఠతి -

అథాపి స్యాదితి ।

అభిధానాభిధేయావిచ్ఛేదే హి సమ్బన్ధనిత్యత్వం భవేత్ । ఎవమధ్యాపకాధ్యేతృపరమ్పరావిచ్ఛేదే వేదస్య నిత్యత్వం స్యాత్ । నిరన్వయస్య తు జగతః ప్రవిలయేఽత్యన్తాసతశ్చాపూర్వస్యోత్పాదేఽభిధానాభిధేయావత్యన్తముచ్ఛిన్నావితి కిమాశ్రయః సమ్బన్ధః స్యాత్ । అధ్యాపకాధ్యేతృసన్తానవిచ్ఛేదే చ కిమాశ్రయో వేదః స్యాత్ । నచ జీవాస్తద్వాసనావాసితాః సన్తీతి వాచ్యమ్ । అన్తఃకరణాద్యుపాధికల్పితా హి తే తద్విచ్ఛేదే న స్థాతుమర్హన్తి । నచ బ్రహ్మణస్తద్వాసనా, తస్య విద్యాత్మనః శుద్ధస్వభావస్య తదయోగాత్ । బ్రహ్మణశ్చ సృష్ట్యాదావన్తఃకరణాని తదవచ్ఛిన్నాశ్ఛ జీవాః ప్రాదుర్భవన్తో న పూర్వకర్మావిద్యావాసనావన్తో భవితుమర్హన్తి, అపూర్వత్వాత్ । తస్మాద్విరుద్ధమిదం శబ్దార్థసమ్బన్ధవేదనిత్యత్వం సృష్టిప్రలయాభ్యుపగమేనేతి । అభిధాతృగ్రహణేనాధ్యాపకాధ్యేతారావుక్తౌ ।

శఙ్కాం నిరాకర్తుం సూత్రమవతారయతి -

తత్రేదమభిధీయతే సమాననామరూపత్వాదితి ।

యద్యపి మహాప్రలయసమయే నాన్తఃకరణాదయః సముదాచరద్వృత్తయః సన్తి తథాపి స్వకారణేఽనిర్వాచ్యాయామవిద్యాయాం లీనాః సూక్ష్మేణ శక్తిరూపేణ కర్మవిక్షేపకావిద్యావాసనాభిః సహావతిష్ఠన్త ఎవ । తథా చ స్మృతిః - “ఆసీదిదం తమోభూతమప్రజ్ఞాతమలక్షణమ్ । అప్రతర్క్యమవిజ్ఞేయం ప్రసుప్తమివ సర్వతః ॥”(మ.స్మృ. ౧.౫.) ఇతి । తే చావధిం ప్రాప్య పరమేశ్వరేచ్ఛాప్రచోదితా యథా కూర్మదేహే నిలీనాన్యఙ్గాని తతో నిఃసరన్తి, యథా వా వర్షాపాయే ప్రాప్తమృద్భావాని మణ్డూకశరీరాణి తద్వాసనావాసితతయా ఘనఘనాఘనాసారావసేకసుహితాని పునర్మణ్డూకదేహభావమనుభవన్తి, తథా పూర్వవాసనావశాత్పూర్వసమాననామరూపాణ్యుత్పద్యన్తే । ఎతదుక్తం భవతి - యద్యపీశ్వరాత్ప్రభవః సంసారమణ్డలస్య, తథాపీశ్వరః ప్రాణభృత్కర్మావిద్యాసహకారీ తదనురూపమేవ సృజతి । నచ సర్గప్రలయప్రవాహస్యానాదితామన్తరేణైతదుపపద్యత ఇతి సర్గప్రలయాభ్యయుపగమేఽపి సంసారానాదితా న విరుధ్యత ఇతి ।

తదిదముక్తమ్ -

ఉపపద్యతే చాప్యుపలభ్యతే చ ।

ఆగమత ఇతి ।

స్యాదేతత్ । భవత్వనాదితా సంసారస్య, తథాపి మహాప్రలయాన్తరితే కుతః స్మరణం వేదానామిత్యత ఆహ -

అనాదౌ చ సంసారే యథా స్వాపప్రబోధయోరితి ।

యద్యపిప్రాణమాత్రావశేషతాతన్నిఃశేషతే సుషుప్తప్రలయావస్థయోర్విశేషః, తథాపి కర్మవిక్షేపసంస్కారసహితలయలక్షణా విద్యావశేషతాసామ్యేన స్వాపప్రలయావస్థయోరభేద ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ । నను నాపర్యాయేణ సర్వేషాం సుషుప్తావస్థా, కేషాఞ్చిత్తదా ప్రబోధాత్ , తేభ్యశ్చ సుప్తోత్థితానాం గ్రహణసమ్భవాత్ , ప్రాయణకాలవిప్రకర్షయోశ్చ వాసనోచ్ఛేదకారణయోరభావేన సత్యాం వాసనాయాం స్మరణోపపత్తేః శబ్దార్థసమ్బన్ధవేదవ్యహారానుచ్ఛేదో యుజ్యతే ।

మహాప్రలయస్త్వపర్యాయేణ ప్రాణభృన్మాత్రవర్తీ, ప్రాయణకాలవిప్రకర్షౌ చ తత్ర సంస్కారమాత్రోచ్ఛేదహేతూ స్త ఇతి కుతః సుషుప్తవత్పూర్వప్రబోధవ్యవహారవదుత్తరప్రబోధవ్యవహార ఇతి చోదయతి -

స్యాదేతత్ । స్వాప ఇతి ।

పరిహరతి -

నైష దోషః । సత్యపి వ్యవహారోచ్ఛేదినీతి ।

అయమభిసన్ధిః - న తావత్ప్రాయణకాలవిప్రకర్షౌ సర్వసంస్కారోచ్ఛేదకౌ, పూర్వాభ్యస్తస్మృత్యనుబన్ధాజ్జాతస్య హర్షభయశోకసమ్ప్రతిపత్తేరనుపపత్తేః । మనుష్యజన్మవాసనానాం చానేకజాత్యన్తరసహస్రవ్యవహితానాం పునర్మనుష్యజాతిసంవర్తకేన కర్మణాభివ్యక్త్యభావప్రసఙ్గాత్ । తస్మాన్నికృష్టధియామపి యత్ర సత్యపి ప్రాయణకాలవిప్రకర్షాదౌ పూర్వవాసనానువృత్తిః, తత్ర కైవ కథా పరమేశ్వరానుగ్రహేణ ధర్మజ్ఞానవైరాగ్యైశ్వర్యాతిశయసమ్పన్నానాం హిరణ్యగర్భప్రభృతీనాం మహాధియామ్ । యథావా ఆ చ మనుష్యేభ్య ఆ చ కృమిభ్యో జ్ఞానాదీనామనుభూయతే నికర్షః, ఎవమా మనుష్యేభ్య ఎవ ఆ చ భగవతో హిరణ్యగర్భజ్జ్ఞానాదీనాం ప్రకర్షోేఽపి సమ్భావ్యతే । తథాచ తదభివదన్తో వేదస్మృతివాదాః ప్రామాణ్యమప్రత్యూహమశ్నువతే । ఎవం చాత్రభవతాం హిరణ్యగర్భాదీనాం పరమేశ్వరానుగృహీతానాముపపద్యతే కల్పాన్తరసమ్బన్ధినిఖిలవ్యవహారానుసన్ధానమితి । సుగమమన్యత్ ।

స్యాదేతత్ । అస్తు కల్పాన్తరవ్యవహారానుసన్ధానం తేషామ్ । అస్యాం తు సృష్టావన్య ఎవ వేదాః, అన్య ఎవ చైషామర్థాః, అన్య ఎవ వర్ణాశ్రమాః, ధర్మాచ్చానర్థోఽర్థశ్చాధర్మాత్ , అనర్థశ్చేప్సితోఽర్థశ్చానీప్సితః అపూర్వత్వాత్సర్గస్య । తస్మాత్కృతమత్ర కల్పాన్తరవ్యవహారానుసన్ధానేన, అకిఞ్చిత్కరత్వాత్ । తథా చ పూర్వవ్యవహారోచ్ఛేదాచ్ఛబ్దార్థసమ్బన్ధశ్చ వేదశ్చానిత్యౌ ప్రసజ్యేయాతామిత్యత ఆహ -

ప్రాణినాం చ సుఖప్రాప్తయ ఇతి ।

యథావస్తుస్వభావసామర్థ్యం హి సర్గః ప్రవర్తతే, నతు స్వభావసామర్థ్యమన్యథయితుమర్హతి । నహి జాతు సుఖం తత్త్వేన జిహాస్యతే, దుఃఖం చోపాదిత్స్యతే । నచ జాతు ధర్మాధర్మయోః సామర్థ్యావిపర్యయో భవతి । నహి మృత్పిణ్డాత్పటః, ఘటశ్చ తన్తుభ్యో జాయతే । తథా సతి వస్తుసామర్థ్యనియమాభావాత్సర్వం సర్వస్మాద్భవేదితి పిపాసురపి దహనమాహృత్య పిపాసాముపశమయేత్ , శీతార్తో వా తోయమాహృత్య శీతార్తిమితి । తేన సృష్ట్యన్తరేఽపి బ్రహ్మహత్యాదిరనర్థహేతురేవార్థహేతుశ్చ యాగాదిరిత్యానుపూర్వ్యం సిద్ధమ్ । ఎవం య ఎవ వేదా అస్మిన్కల్పే త ఎవ కల్పాన్తరే, త ఎవ చైషామర్థాః త ఎవ చ వర్ణాశ్రమాః । దృష్టసాధర్మ్యసమ్భవే తద్వైధర్మ్యకల్పనమనుమానాగమవిరుద్ధమ్ । “ఆగమాశ్చేహ భూయాంసో భాష్యకారేణ దర్శితాః । శ్రుతిస్మృతిపురాణాఖ్యాస్తద్వ్యాకోపోఽన్యథా భవేత్” ॥

తస్మాత్సుష్ఠూక్తమ్ -

సమాననామరూపత్వాచ్చావృత్తావప్యవిరోధ ఇతి ।

'అగ్నిర్వా అకామయత” ఇతి భావినీం వృత్తిమాశ్రిత్య యజమాన ఎవాగ్నిరుచ్యతే । నహ్యగ్నేర్దేవతాన్తరమగ్నిరస్తి ॥ ౩౦ ॥

మధ్వాదిష్వసమ్భవాదనధికారం జైమినిః ।

బ్రహ్మవిద్యాస్వధికారం దేవర్షీణాం బ్రువాణః ప్రష్టవ్యో జాయతే, కిం సర్వాసు బ్రహ్మవిద్యా స్వవిశేషేణ సర్వేషాం కింవా కాసుచిదేవ కేషాఞ్చిత్ । యద్యవిశేషేణ సర్వాసు, తతో మధ్వాదివిద్యాస్వసమ్భవః ।

కథమ్ । అసౌ వా ఆదిత్యో దేవమధ్విత్యత్ర హి మనుష్యా ఆదిత్యం మధ్వధ్యాసేనోపాసీరన్ ।

ఉపాస్యోపాసకభావో హి భేదాధిష్ఠానో న స్వాత్మన్యాదిత్యస్య దేవతాయాః సమ్భవతి । న చాదిత్యాన్తరమస్తి । ప్రాచామాదిత్యానామస్మిన్కల్పే క్షీణాధికారత్వాత్ ।

పునశ్చాదిత్యవ్యపాశ్రయాణి పఞ్చ రోహితాదీన్యుపక్రమ్యేతి ।

అయమర్థః - “అసౌ వా ఆదిత్యో దేవమధు”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇతి దేవానాం మోదహేతుత్వాన్మధ్వివ మధు । భ్రామరమధుసారూప్యమాహాస్య శ్రుతిః - “తస్య మధునో ద్యౌరేవ తిరశ్చీనవంశః”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) । అన్తరిక్షం మధ్వపూపః । ఆదిత్యస్య హి మధునోఽపూపః పటలమన్తరిక్షమాకాశం, తత్రావస్థానాత్ । యాని చ సోమాజ్యపయఃప్రభృతీన్యగ్నౌ హూయతే తాన్యాదిత్యరశ్మిభిరగ్నిసంవలితైరూత్పన్నపాకాన్యమృతీభావమాపన్నాన్యాదిత్యమణ్డలమృఙ్మన్త్రమధుపైర్నీయన్తే । యథా హి భ్రమరాః పుష్పేభ్య ఆహృత్య మకరన్దం స్వస్థానమానయన్త్యేవమృఙ్మన్త్రభ్రమరాః ప్రయోగసమవేతార్థస్మారణాదిభిరృగ్వేదవిహితేభ్యః కర్మకుసుమేభ్య ఆహృత్య తన్నిష్పన్నం మకరన్దమాదిత్యమణ్డలం లోహితాభిరస్య ప్రాచీభీ రశ్మినాడీభిరానయన్తి, తదమృతం వసవ ఉపజీవన్తి । అథాస్యాదిత్యమధునో దక్షిణాభీ రశ్మినాడీభిః శుక్లాభిర్యజుర్వేదవిహితకర్మకుసుమేభ్య ఆహృత్యాగ్నౌ హుతం సోమాది పూర్వవదమృతభావమాపన్నం యజుర్వేదమన్త్రభ్రమరా ఆదిత్యమణ్డలమానయన్తి, తదేతదమృతం రుద్రా ఉపజీవన్తి । అథాస్యాదిత్యమధునః ప్రతీచీభీ రశ్మినాడీభిః కృష్ణాభిః సామవేదవిహితకర్మకుసుమేభ్య ఆహృత్యాగ్నౌ హుతం సోమాది పూర్వవదమృతభావమాపన్నం సామమన్త్రస్తోత్రభ్రమరా ఆదిత్యమణ్డలమానయన్తి, తదమృతమాదిత్యా ఉపజీవన్తి । అథాస్యాదిత్యమధున ఉదీచిభిరతికృష్ణాభీ రశ్మినాడీభిరథర్వవేదవిహితేభ్యః కర్మకుసుమేభ్య ఆహృత్యాగ్నౌ హుతం సోమాది పూర్వవదమృతభావమాపన్నమథర్వాఙ్గిరసమన్త్రభ్రమరాః, తథాశ్వమేధవాచఃస్తోమకర్మకుసుమాత్ ఇతిహాసపురాణమన్త్రభ్రమరా ఆదిత్యమణ్డలమానయన్తి । అశ్వమేధే వాచఃస్తోమే చ పారిప్లవం శంసన్తి ఇతి శ్రవణాదితిహాసపురాణమన్త్రాణామప్యస్తి ప్రయోగః । తదమృతం మరుత ఉపజీవన్తి । అథాస్య యా ఆదిత్యమధున ఊర్ధ్వా రశ్మినాడ్యో గోప్యాస్తాభిరుపాసనభ్రమరాః ప్రణవకుసుమాదాహృత్యాదిత్యమణ్డలమానయన్తి, తదమృతముపజీవన్తి సాధ్యాః । తా ఎతా ఆదిత్యవ్యపాశ్రయాః పఞ్చ రోహితాదయో రశ్మినాడ్య ఋగాదిసమ్బద్ధాః క్రమేణోపదిశ్యేతి యోజనా । ఎతదేవామృతం దృష్ట్వోపలభ్య యథాస్వం సమస్తైః కరణైర్యశస్తేజ ఇన్ద్రియసాకల్యవీర్యాన్నాద్యాన్యమృతం తదుపలభ్యాదిత్యే తృప్యతి । తేన ఖల్వమృతేన దేవానాం వస్వాదీనాం మోదనం విదధదాదిత్యో మధు । ఎతదుక్తం భవతి - న కేవలముపాస్యోపాసకభావ ఎకస్మిన్విరుధ్యతే, అపి తు జ్ఞాతృజ్ఞేయభావశ్చ ప్రాప్యప్రాపకభావశ్చేతి ।

తథాగ్నిః పాద ఇతి ।

అధిదైవతం ఖల్వాకాశే బ్రహ్మదృష్టివిధానార్థముక్తమ్ । ఆకాశస్య హి సర్వగతత్వం రూపాదిహీనత్వే చ బ్రహ్మణా సారూప్యం, తస్య చైతస్యాకాశస్య బ్రహ్మణశ్చత్వారః పాదా అగ్న్యాదయః “అగ్నిః పాదః” ఇత్యాదినా దర్శితాః । యథా హి గోః పాదా న గవా వియుజ్యన్త, ఎవమగ్న్యాదయోఽపి నాకాశేన సర్వగతేనేత్యాకాశస్య పాదాః ।

తదేవమాకాశస్య చతుష్పదో బ్రహ్మదృష్టిం విధాయ స్వరూపేణ వాయుం సంవర్గగుణకముపాస్యం విధాతుం మహీకరోతి -

వాయుర్వావ సంవర్గః ।

తథా స్వరూపేణైవాదిత్యం బ్రహ్మదృష్ట్యోపాస్యం విధాతుం మహీకరోతి -

ఆదిత్యో బ్రహ్మేత్యాదేశః

ఉపదేశః । అతిరోహితార్థమన్యత్ ॥ ౩౧ ॥

యద్యుచ్యేత నావిశేషేణ సర్వేషాం దేవర్షీణాం సర్వాసు బ్రహ్మవిద్యాస్వధికారః, కిన్తు యథాసమ్భవమితి । తత్రేదముపతిష్ఠతే -

జ్యోతిషి భావాచ్చ ।

లౌకికౌ హ్యాదిత్యాదిశబ్దప్రయోగప్రత్యయౌ జ్యోతిర్మణ్డలాదిషు దృష్టౌ । న చైతేషామస్తి చైతన్యమ్ । నహ్యేతేషు దేవదత్తాదివత్తదనురూపా దృశ్యన్తే చేష్టాః ।

స్యాదేతత్ । మన్త్రార్థవాదేతిహాసపురాణలోకేభ్య ఇతి ।

తత్ర “జగృభ్మాతే దక్షిణమిన్ద్రహస్తమ్” ఇతి చ, “కాశిరిన్ద్ర ఇత్” ఇతి చ । కాశిర్ముష్టిః । తథా “తువిగ్రీవో వపోదరః సుబాహురన్ధసో మదే । ఇన్ద్రో వృత్రాణి జిఘ్నతే”(ఋ.సం. ౮-౭-౧౭) ఇతి విగ్రహవత్త్వం దేవతాయా మన్త్రార్థవాదా అభివదన్తి । తథా హవిర్భోజనం దేవతాయా దర్శయన్తి - “అద్ధీన్ద్ర పిబ చ ప్రస్థితస్య”(ఋ.సం. ౧౦-౧౧౬-౭) ఇత్యాదయః । తథేశనమ్ - “ఇన్ద్రో దివ ఇన్ద్ర ఈశే పృథివ్యా ఇన్ద్రో అపామిన్ద్ర ఇత్పర్వతానామ్ । ఇన్ద్రో వృధామిన్ద్ర ఇన్మేధిరాణామిన్ద్రః క్షేమే యోగే హవ్య ఇన్ద్రః”(ఋ.సం. ౧౦-౮౯-౧౦) ఇతి, తథా “ఈశానమస్య జగతః స్వర్దృశమీశానమిన్ద్ర తస్థుషః”(ఋ.సం. ౭-౩౨-౨౨) ఇతి । తథా వరివసితారం ప్రతి దేవతాయాః ప్రసాదం ప్రసన్నాయాశ్చ ఫలదానం దర్శయతి “ఆహుతిభిరేవ దేవాన్ హుతాదః ప్రీణాతి తస్మై ప్రీతా ఇషమూర్జం చ యచ్ఛన్తి” ఇతి, “తృప్త ఎవైనమిన్ద్రః ప్రజయా పశుభిస్తర్పయతి” ఇతి చ । ధర్మశాస్త్రకారా అప్యాహుః - “తే తృప్తాస్తర్పయన్త్యేనం సర్వకామఫలైః శుభైః” । ఇతి పురాణవచాంసి చ భూయాంసి దేవతావిగ్రహాదిపఞ్చకప్రపఞ్చమాపక్షతే । లౌకికా అపి దేవతావిగ్రహాదిపఞ్చకం స్మరన్తి చోపచరన్తి చ । తథాహి - యమం దణ్డహస్తమాలిఖన్తి, వరుణం పాశహస్తమ్ , ఇన్ద్రం వజ్రహస్తమ్ । కథయన్తి చ దేవతా హవిర్భుజ ఇతి । తథేశనామిమామాహుః - దేవగ్రామో దేవక్షేత్రమితి । తథాస్యాః ప్రసాదం చ ప్రసన్నాయాశ్చ ఫలదానమాహుః - ప్రసన్నోఽస్య పశుపతిః పుత్రోఽస్య జాతః । ప్రసన్నోఽస్య ధనదో ధనమనేన లబ్ధమితి ।

తదేతత్పూర్వపక్షీ దూషయతి -

నేత్యుచ్యతే । నహి తావల్లోకో నామేతి ।

న ఖలుప్రత్యక్షాదివ్యతిరిక్తో లోకో నామ ప్రమాణాన్తరమస్తి, కిన్తు ప్రత్యక్షాదిమూలా లోకప్రసిద్ధిః సత్యతామశ్నుతే, తదభావే త్వన్ధపరమ్పరావన్మూలాభావాద్విపల్వతే । నచ విగ్రహాదౌ ప్రత్యక్షాదీనామన్యతమమస్తి ప్రమాణమ్ । న చేతిహాసాది మూలం భవితుమర్హతి, తస్యాపి పౌరుషేయత్వేన ప్రత్యక్షాద్యపేక్షణాత్ ।

ప్రత్యక్షాదీనాం చాత్రాభావాదిత్యాహ -

ఇతిహాసపురాణమపీతి ।

ననూక్తం మన్త్రార్థవాదేభ్యో విగ్రహాదిపఞ్చకప్రసిద్ధిరితి, అత ఆహ -

అర్థవాదా అపీతి ।

విధ్యుద్దేశేనైకవాక్యతామాపద్యమానా అర్థవాదా విధివిషయప్రాశస్త్యలక్షణాపరా న స్వార్థే ప్రమాణం భవితుమర్హన్తి । “యత్పరః శబ్దః స శబ్దార్థః” ఇతి హి శాబ్దన్యాయవిదః । ప్రమాణాన్తరేణ తు యత్ర స్వార్థేఽపి సమర్థ్యతే, యథా వాయోః క్షేపిష్ఠత్వమ్ , తత్ర ప్రమాణాన్తరవశాత్సోఽభ్యుపేయతే న తు శబ్దసామర్థ్యాత్ । యత్ర తు న ప్రమాణాన్తరమస్తి, యథా విగ్రహాదిపఞ్చకే, సోఽర్థః శబ్దాదేవావగన్తవ్యః । అతత్పరశ్చ శబ్దో న తదవగమయుతిమలమితి । తదవగమపరస్య తత్రాపి తాత్పర్యమభ్యుపేతవ్యమ్ । న చైకం వాక్యముభయపరం భవతీతి వాక్యం భిద్యేత । నచ సమ్భవత్యేకవాక్యత్వే వాక్యభేదో యుజ్యతే । తస్మాత్ప్రమాణాన్తరానధిగతా విగ్రహాదిమత్తా అన్యపరాచ్ఛబ్దాదవగన్తవ్యేతి మనోరథమాత్రమిత్యర్థః । మన్త్రాశ్చ వ్రీహ్యాదివచ్ఛ్రుత్యాదిభిస్తత్ర తత్ర వినియుజ్యమానాః ప్రమాణభావాననుప్రవేశినః కథముపయుజ్యన్తాం తేష తేషు కర్మస్విత్యపేక్షాయాం దృష్టే ప్రకారే సమ్భవతి నాదృష్టకల్పనోచితా । దృష్టశ్చ ప్రకారః ప్రయోగసమవేతార్థస్మారణం, స్మృత్యా చానుతిష్ఠన్తి ఖల్వనుష్ఠాతారః పదార్థాన్ । ఔత్సర్గికీ చార్థపరతా పదానామిత్యపేక్షితప్రయోగసమవేతార్థస్మరణతాత్పర్యాణాం మన్త్రాణాం నానధిగతే విగ్రహాదావపి తాత్పర్యం యుజ్యత ఇతి న తేభ్యోఽపి తత్సిద్ధిః । తస్మాద్దేవతావిగ్రహవత్తాదిభావగ్రాహకప్రమాణాభావాత్ ప్రాప్తా షష్ఠప్రమాణగోచరతాస్యేతి ప్రాప్తమ్ ॥ ౩౨ ॥

ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే -

భావం తు బాదరాయణోఽస్తి హి ।

తుశబ్దః పూర్వపక్షం వ్యావర్తయతిఇత్యన్తమ్

ఇత్యాది

భూతధాతోరాదిత్యాదిష్వచేతనత్వమభ్యుపగమ్యతే

ఇత్యన్తమ్ అతిరోహితార్థమ్ ।

మన్త్రార్థవాదాదివ్యవహారాదితి ।

ఆదిగ్రహణేనేతిహాసపురాణధర్మశాస్త్రాణి గృహ్యన్తే । మన్త్రాదీనాం వ్యవహారః ప్రవృత్తిస్తస్య దర్శనాదితి ।

పూర్వపక్షమనుభాషతే -

యదప్యుక్తమితి ।

ఎకదేశిమతేన తావత్పరిహరతి -

అత్ర బ్రూమ ఇతి ।

తదేతత్పూర్వపక్షిణముత్థాప్య దూషయతి -

అత్రాహ

పూర్వపక్షీ । శాబ్దీ ఖల్వియం గతిః, యత్తాత్పర్యాధీనవృత్తిత్వం నామ । నహ్యన్యపరః శబ్దోఽన్యత్ర ప్రమాణం భవితుమర్హతి । నహి శ్విత్రినిర్ణేజనపరం శ్వేతో ధావతీతి వాక్యమితః సారమేయగమనం గమయితుమర్హతి । నచ నఞ్వతి మహావాక్యేఽవాన్తరవాక్యార్థో విధిరూపః శక్యోఽవగన్తుమ్ । నచ ప్రత్యయమాత్రాత్సోఽప్యర్థోఽస్య భవతి, తత్ప్రత్యయస్య భ్రాన్తిత్వాత్ । న పునః ప్రత్యక్షాదీనామియం గతిః । నహ్యుదకాహరణార్థినా ఘటదర్శనాయోన్మీలితం చక్షుర్ఘటపటౌ వా పటం వా కేవలం నోపలభతే ।

తదేవమేకదేశిని పూర్వపక్షిణా దూషితే పరమసిద్ధాన్తవాద్యాహ -

అత్రోచ్యతే విషమ ఉపన్యాస ఇతి ।

అయమభిసన్ధిః - లోకే విశిష్టార్థప్రత్యాయనాయ పదాని ప్రయుక్తాని తదన్తరేణ న స్వార్థమాత్రస్మారణే పర్యవస్యన్తి । నహి స్వార్థస్మారణమాత్రాయ లోకే పదానాం ప్రయోగో దృష్టపూర్వః । వాక్యార్థే తు దృశ్యతే । న చైతాన్యస్మారితస్వార్థాని సాక్షాద్వాక్యార్థం ప్రత్యాయయితుమీశతే ఇతి స్వార్థస్మారణం వాక్యార్థమితయేఽవాన్తరవ్యాపారః కల్పితః పదానామ్ । నచ యదర్థం యత్తత్తేన వినా పర్యవస్యతీతి న స్వార్థమాత్రభిధానే పర్యవసానం పదానామ్ । నచ నఞ్వతి వాక్యే విధానపర్యవసానమ్ । తథా సతి నఞ్పదమనర్థకం స్యాత్ । యథాహుః - “సాక్షాద్యద్యపి కుర్వన్తి పదార్థప్రతిపాదనమ్ । వర్ణాస్తథాపి నైతస్మిన్పర్యవస్యన్తి నిష్ఫలే ॥ వాక్యార్థమితయే తేషాం ప్రవృత్తౌ నాన్తరీయమ్ । పాకే జ్వాలేవ కాష్ఠానాం పదార్థప్రతిపాదనమ్” ॥ ఇతి । సేయమేకస్మిన్వాక్యే గతిః । యత్ర తు వాక్యస్యైకస్య వాక్యాన్తరేణ సమ్బన్ధస్తత్ర లోకానుసారతో భూతార్థవ్యుత్పత్తౌ చ సిద్ధాయామేకైకస్య వాక్యస్య తత్తద్విశిష్టార్థప్రత్యాయనేన పర్యవసితవృత్తినః పశ్చాత్కుతశ్చిద్ధేతోః ప్రయోజనాన్తరాపేక్షాయామన్వయః కల్ప్యతే । యథా “వాయుర్వై క్షేపిష్ఠా దేవతా వాయుమేవ స్వేన భాగధేయేనోపధావతి స ఎవైనం భూతిం గమయతి వాయవ్యం శ్వేతమాలభేత”(కృ.య. ౨.౧.౧) ఇత్యత్ర । ఇహ హి యది న స్వాధ్యాయాధ్యయనవిధిః స్వాధ్యాయశబ్దవాచ్యం వేదరాశిం పురుషార్థతామనేష్యత్తతో భూతార్థమాత్రపర్యవసితా నార్థవాదా విధ్యుద్దేశేనైకవాక్యతామాగమిష్యన్ । తస్మాత్ స్వాధ్యాయవిధివశాత్కైమర్థ్యాకాఙ్క్షాయాం వృత్తాన్తాదిగోచరాః సన్తస్తత్ప్రత్యాయనద్వారేణ విధేయప్రాశస్త్యం లక్షయన్తి, న పునరవివక్షితస్వార్థా ఎవ తల్లక్షణే ప్రభవన్తి, తథా సతి లక్షణైవ న భవేత్ । అభిధేయావినాభావస్య తద్బీజస్యాభావాత్ । అత ఎవ గఙ్గాయాం ఘోష ఇత్యత్ర గఙ్గాశబ్దః స్వార్థసమ్బద్ధమేవ తీరం లక్షయతి న తు సముద్రతీరం, తత్కస్య హేతోః, స్వార్థప్రత్యాసత్త్యభావాత్ । న చైతత్సర్వం స్వార్థావివక్షాయాం కల్పతే । అత ఎవ యత్ర ప్రమాణాన్తరవిరుద్ధార్థా అర్థవాదా దృశ్యన్తే, యథా - ‘ఆదిత్యో వై యూపః’ ‘యజమానః ప్రస్తరః’ ఇత్యేవమాదయః, తత్ర యథా ప్రమాణాన్తరావిరోధః, యథా చ స్తుత్యర్థతా, తదుభయసిద్ధ్యర్థం “గుణవాదస్తు”(జై.సూ. ౧।౨।౧౦ ) ఇతి చ “తత్సిద్ధిః” ఇతి చాసూత్రయజ్జైమినిః । తస్మాద్యత్ర సోఽర్థోఽర్థవాదానాం ప్రమాణాన్తరవిరుద్ధస్తత్ర గుణవాదేన ప్రాశస్త్యలక్షణేతి లక్షితలక్షణా । యత్ర తు ప్రమాణాన్తరసంవాదస్తత్ర ప్రమాణాన్తరాదివార్థవాదాదపి సోఽర్థః ప్రసిధ్యతి, ద్వయోః పరస్పరానపేక్షయోః ప్రత్యక్షానుమానయోరివైకత్రార్థే ప్రవృత్తేః । ప్రమాత్రపేక్షయా త్వనువాదకత్వమ్ । ప్రమాతా హ్యవ్యుత్పన్నః ప్రథమం యథా ప్రత్యక్షాదిభ్యోఽర్థమవగచ్ఛతి న తథామ్నాయతః, తత్ర వ్యుత్పత్త్యాద్యపేక్షత్వాత్ । నతు ప్రమాణాపేక్షయా, ద్వయోః స్వార్థేఽనపేక్షత్వాదిత్యుక్తమ్ । నన్వేవం మానాన్తరవిరోధేఽపి కస్మాద్గుణవాదో భవతి, యావతా శబ్దవిరోధే మానాన్తరమేవ కస్మాన్న బాధ్యతే, వేదాన్తైరివాద్వైతవిషయైః ప్రత్యక్షాదయః ప్రపఞ్చగోచరాః, కస్మాద్వాఽర్థవాదవద్వేదాన్తా అపి గుణవాదేన న నీయన్తే । అత్రోచ్యతే - లోకానుసారతో ద్వివిధో హి విషయః శబ్దానామ్ , ద్వారతశ్చ తాత్పర్యతశ్చ । యథైకస్మిన్వాక్యే పదానాం పదార్థా ద్వారతో వాక్యార్థశ్చ తాత్పర్యతో విషయః ఎవం వాక్యద్వయైకవాక్యతాయామపి । యథేయం దేవదత్తీయా గౌః క్రేతవ్యేత్యేకం వాక్యమ్ , ఎషా బహుక్షీరేత్యపరం తదస్య బహుక్షీరత్వప్రతిపాదనం ద్వారమ్ । తాత్పర్యం తు క్రేతవ్యేతి వాక్యాన్తరార్థే । తత్ర యద్ద్వారతస్తత్ప్రమాణాన్తరవిరోధేఽన్యథా నీయతే । యథా విషం భక్షయేతి వాక్యం మా అస్య గృహే భుఙ్క్ష్వేతి వాక్యాన్తరార్థపరం సత్ । యత్ర తు తాత్పర్యం తత్ర మానాన్తరవిరోధే పౌరుషేయప్రమాణమేవ భవతి । వేదాన్తాస్తు పౌర్వాపర్యపర్యాలోచనయా నిరస్తసమస్తభేదప్రపఞ్చబ్రహ్మప్రతిపాదనపరా అపౌరుషేయతా స్వతఃసిద్ధతాత్త్వికప్రమాణభావాః సన్తస్త్తాత్త్వికప్రమాణభావాత్ప్రత్యక్షాదీని ప్రచ్యావ్య సాంవ్యవహారికే తస్మిన్వ్యవస్థాపయన్తి । న చ ‘ఆదిత్యో వై యూపః’ ఇతి వాక్యమాదిత్యస్య యూపత్వప్రతిపాదనపరమపి తు యూపస్తుతిపరమ్ । తస్మాత్ప్రమాణాన్తరవిరోధే ద్వారీభూతో విషయో గుణవాదేన నీయతే । యత్ర తు ప్రమాణాన్తరం విరోధకం నాస్తి, యథా దేవతావిగ్రహాదౌ, తత్ర ద్వారతోఽపి విషయః ప్రతీయమానో న శక్యస్త్యక్తుమ్ । నచ గుణవాదేన నేతుం, కో హి ముఖ్యే సమ్భవతి గౌణమాశ్రయేదతిప్రసఙ్గాత్ । తథా సత్యనధిగతం విగ్రహాది ప్రతిపాదయత్ వాక్యం భిద్యేతేతి చేత్ అద్ధా । భిన్నమేవైతద్వాక్యమ్ । తథా సతి తాత్పర్యభేదోఽపీతి చేత్ । న । ద్వారతోఽపి తదవగతౌ తాత్పర్యాన్తరకల్పనాఽయోగాత్ । నచ యస్య యత్ర న తాత్పర్యం తస్య తత్రాప్రామాణ్యం, తథా సతి విశిష్టపరం వాక్యం విశేషణేష్వప్రమాణమితి విశిష్టపరమపి న స్యాత్ , విశేషణావిషయత్వాత్ । విశిష్టవిషయత్వేన తు తదాక్షేపే పరస్పరాశ్రయత్వమ్ । ఆక్షేపాద్విశేషణప్రతిపత్తౌ సత్యాం విశిష్టవిషయత్వం విశిష్టవిషయత్వాచ్చ తదాక్షేపః । తస్మాద్విశిష్టప్రత్యయపరేభ్యోఽపి విశేషణాని ప్రతీయమానాని తస్యైవ వాక్యస్య విషయత్వేనానిచ్ఛతాప్యభ్యుపేయాని యథా, తద్యాన్యపరేభ్యోఽప్యర్థవాదవాక్యేభ్యో దేవతావిగ్రహాదయః ప్రతీయమానా అసతి ప్రమాణాన్తరవిరోధే న యుక్తాస్త్యక్తుమ్ । నహి ముఖ్యార్థసమ్భవే గుణవాదో యుజ్యతే । నచ భూతార్థమప్యపౌరుషేయం వచో మానాన్తరాపేక్షం స్వార్థే, యేన మానాన్తరాసమ్భవే భవేదప్రమాణమిత్యుక్తమ్ । స్యాదేతత్ । తాత్పర్యైక్యేఽపి యది వాక్యభేదః, కథం తర్హ్యర్థైకత్వాదేకం వాక్యమ్ । న । తత్ర తత్ర యథాస్వం తత్తత్పదార్థవిశిష్టైకపదార్థప్రతీతిపర్యవసానసమ్భవాత్ । స తు పదార్థాన్తరవిశిష్టః పదార్థ ఎకః క్వచిద్ద్వారభూతః క్వచిద్ద్వారీత్యేతావాన్ విశేషః । నన్వేవం సతి ఓదనం భుక్త్వా గ్రామం గచ్ఛతీత్యత్రాపి వాక్యభేదప్రసఙ్గః । అన్యో హి సంసర్గ ఓదనం భుక్త్వేతి, అన్యస్తు గ్రామం గచ్ఛతీతి । న । ఎకత్ర ప్రతీతేరపర్యవసానాత్ । భుక్త్వేతి హి సమానకర్తృకతా పూర్వకాలతా చ ప్రతీయతే । న చేయం ప్రతీతిరపరకాలక్రియాన్తరప్రత్యయమన్తరేణ పర్యవస్యతి । తస్మాద్యావతి పదసమూహే పదాహితాః పదార్థస్మృతయః పర్యవసన్తి తావదేకం వాక్యమ్ । అర్థవాదవాక్యే చైతాః పర్యవస్యన్తి వినైవ విధివాక్యం విశిష్టార్థప్రతీతేః । న చ ద్వాభ్యాం ద్వాభ్యాం పదాభ్యాం విశిష్టార్థప్రత్యయపర్యవసానాత్ పఞ్చషట్పదవతి వాక్యే ఎకస్మిన్నానాత్వప్రసఙ్గః । నానాత్వేఽపి విశేషణానాం విశేష్యస్యైకత్వాత్ , తస్య చ సకృచ్చఛ్రుతస్య ప్రధానభూతస్య గుణభూతవిశేషణానురోధేనావర్తనాయోగాత్ । ప్రధానభేదే తు వాక్యభేద ఎవ । తస్మాద్విధివాక్యాదర్థవాదవాక్యమన్యదితి వాక్యయోరేవ స్వస్వవాక్యార్థప్రత్యయావసితవ్యాపారయోః పశ్చాత్కుతశ్చిదపేక్షాయాం పరస్పరాన్వయ ఇతి సిద్ధమ్ ।

అపి చ విధిభిరేవేన్ద్రాదిదైవత్యానీతి ।

దేవతాముద్దిశ్య హవిరవమృశ్య చ తద్విషయస్వత్వత్యాగ ఇతి యాగశరీరమ్ । నచ చేతస్యనాలిఖితా దేవతోద్దేష్టుం శక్యా । నచ రూపరహితా చేతసి శక్యత ఆలేఖితుమితి యాగవిధినైవ తద్రూపాపేక్షిణా యాదృశమన్యపరేభ్యోఽపి మన్త్రార్థవాదేభ్యస్తద్రూపమవగతం తదభ్యుపేయతే, రూపాన్తరకల్పనాయాం మానాభావాత్ । మన్త్రార్థవాదయోరత్యన్తపరోక్షవృత్తిప్రసఙ్గాచ్చ । యథా హి “వ్రాత్యో వ్రాత్యస్తోమేన యజతే” ఇతి వ్రాత్యస్వరూపాపేక్షాయాం యస్య పితా పితామహో వా సోమం న పిబేత్ స వ్రాత్య ఇతి వ్రాత్యస్వరూపమవగతం వ్రాత్యస్తోమవిధ్యపేక్షితం సద్విధిప్రమాణకం భవతి, యథా వా స్వర్గస్య రూపమలౌకికం ‘స్వర్గకామో యజేత’ ఇతి విధినాపేక్షితం సదర్థవాదతోఽవగమ్యమానం విధిప్రమాణకమ్ , తథా దేవతారూపమపి । ననూద్దేశో రూపజ్ఞానమపేక్షతే న పునా రూపసత్తామపి, దేవతాయాః సమారోపేణాపి చ రూపజ్ఞానముపపద్యత ఇతి సమారోపితమేవ రూపం దేవతాయా మన్త్రార్థవాదైరుచ్యతే । సత్యం, రూపజ్ఞానమపేక్షతే । తచ్చాన్యతోఽసమ్భవాన్మన్త్రార్థవాదేభ్య ఎవ । తస్య తు రూపస్యాసతి బాధకేఽనుభవారూఢం తథాభావం పరిత్యజ్యాన్యథాత్వమననుభూయమానమసామ్ప్రతం కల్పయితుమ్ । తస్మాద్విధ్యపేక్షితమన్త్రార్థవాదైరన్యపరైరపి దేవతారూపం బుద్ధావుపనిధీయమానం విధిప్రమాణకమేవేతి యుక్తమ్ ।

స్యాదేతత్ । విధ్యపేక్షాయామన్యపరాదపి వాక్యాదవగతోఽర్థః స్వీక్రియతే, తదపేక్షైవ తు నాస్తి, శబ్దరూపస్య దేవతాభావాత్ , తస్య చ మానాన్తరవేద్యత్వాదిత్యత ఆహ -

న చ శబ్దమాత్రమితి ।

న కేవలం - మన్త్రార్థవాదతో విగ్రహాదిసిద్ధిః, అపి తు ఇతిహాసపురాణలోకస్మరణేభ్యో మన్త్రార్థవాదమూలేభ్యో వా ప్రత్యక్షాదమూలేభ్యో వేత్యాహ -

ఇతిహాసేతి । శ్లిష్యతే

యుజ్యతే । నిగదమాత్రవ్యాఖ్యాతమన్యత్ । తదేవం మన్త్రార్థవాదాదిసిద్ధే దేవతావిగ్రహాదౌ గుర్వాదిపూజావద్దేవతాపూజాత్మకో యాగో దేవతాప్రసాదాదిద్వారేణ సఫలోఽవకల్పతే । అచేతనస్య తు పూజామప్రతిపద్యమానస్య తదనుపపత్తిః । న చైవం యజ్ఞకర్మణో దేవతాం ప్రతి గుణభావాద్దేవతాతః ఫలోత్పాదే యాగభావనాయాః శ్రుతం ఫలవత్త్వం యాగస్య చ తాం ప్రతి తత్ఫలాంశం వా ప్రతి శ్రుతం కరణత్వం హాతవ్యమ్ । యాగభావనాయా ఎవ హి ఫలవత్యా యాగలక్షణస్వకరణావాన్తరవ్యాపారత్వాద్దేవతాభోజనప్రసాదాదీనామ్ , కృషికర్మణ ఇవ తత్తదవాన్తరవ్యాపారస్య సస్యాధిగమసాధనత్వమ్ । ఆగ్నేయాదీనామివోత్పత్తిపరమాపూర్వావాన్తరవ్యాపారాణాం భవన్మతే స్వర్గసాధనత్వమ్ । తస్మాత్కర్మణోఽపూర్వావాన్తరవ్యాపారస్య వా దేవతాప్రసాదావాన్తరవ్యాపారస్య వా ఫలవత్త్వాత్ ప్రధానత్వముభయస్మిన్నపి పక్షే సమానం, నతు దేవతాయా విగ్రహాదిమత్యాః ప్రాధాన్యమితి న ధర్మమీమాంసాయాః సూత్రమ్ - “అపి వా శబ్దపూర్వత్వాద్యజ్ఞకర్మ ప్రధానం గుణత్వే దేవతాశ్రుతిః”(జై.సూ. ౯.౧.౯) ఇతి విరుధ్యతే । తస్మాత్సిద్ధో దేవతానాం ప్రాయేణ బ్రహ్మవిద్యాస్వధికార ఇతి ॥ ౩౩ ॥