శుగస్య తదనాదరశ్రవణాత్తదాద్రవణాత్సూచ్యతే హి ।

అవాన్తరసఙ్గతిం కుర్వన్నధికరణతాత్పర్యమాహ -

యథా మనుష్యాధికారేతి ।

శఙ్కాబీజమాహ -

తత్రేతి ।

నిర్మృష్టనిఖిలదుఃఖానుషఙ్గే శాశ్వతిక ఆనన్దే కస్య నామ చేతనస్యార్థితా నాస్తి, యేనార్థితాయా అభావాచ్ఛూద్రో నాధిక్రియేత । నాప్యస్య బ్రహ్మజ్ఞానే సామర్థ్యాభావః । ద్వివిధం హి సామర్థ్యం నిజం చాగన్తుకం చ । తత్ర ద్విజాతీనామివ శూద్రాణాం శ్రవణాదిసామర్థ్యం నిజమప్రతిహతమ్ । అధ్యయనాభావాదాగన్తుకసామర్థ్యాభావే సత్యనధికార ఇతి చేత్ , హన్త, ఆధానాభావే సత్యగ్న్యభావాదగ్నిసాధ్యే కర్మణి మా భూదధికారః । నచ బ్రహ్మవిద్యాయామగ్నిః సాధనమితి కిమిత్యనాహితాగ్నయో నాధిక్రియన్తే । న చాధ్యయనాభావాత్తత్సాధనాయామనధికారో బ్రహ్మవిద్యాయామితి సామ్ప్రతమ్ । యతో యుక్తం “యదాహవనీయే జుహోతి”(శ.బ్రా. ౩-౫-౩-౩) ఇత్యాహవనీయస్య హోమాధికరణతయా విధానాత్తద్రూపస్యాలౌకికతయానారభ్యాధీతవాక్యవిహితాదాధానాదన్యతోఽనధిగమాదాధానస్య చ ద్విజాతిసమ్బన్ధితయా విధానాత్తత్సాధ్యోఽగ్నిరలౌకికో న శూద్రస్యాస్తీతి నాహవనీయాదిసాధ్యే కర్మణి శూద్రస్యాధికార ఇతి । నచ తథా బ్రహ్మవిద్యాయామలౌకికమస్తి సాధనం యచ్ఛూద్రస్య న స్యాత్ । అధ్యయననియమ ఇతి చేత్ । న । వికల్పాసహత్వాత్ । తదధ్యయనం పురుషార్థే వా నియమ్యేత , యథా ధనార్జనే ప్రతిగ్రహాది । క్రత్వర్థే వా, యథా ‘వ్రీహీనవహన్తి’ ఇత్యవఘాతః । న తావత్క్రత్వర్థే । నహి “స్వాధ్యాయోఽధ్యేతవ్యః” (తై.ఆ. ౨.౧౫.౧) ఇతి కఞ్చిత్క్రతుం ప్రకృత్య పఠ్యతే, యథా దర్శపూర్ణమాసం ప్రకృత్య ‘వ్రీహీనవహన్తి’ ఇతి । న చానారభ్యాధీతమప్యవ్యభిచరితక్రతుసమ్బన్ధితయా క్రతుముపస్థాపయతి, యేన వాక్యేనైవ క్రతునా సమ్బధ్యేతాధ్యయనమ్ । నహి యథా జుహ్వాది అవ్యభిచరితక్రతుసమ్బద్ధమేవం స్వాధ్యాయ ఇతి । తస్మాన్నైవ క్రత్వర్థే నియమః । నాపి పురుషార్థే । పురుషేచ్ఛాధీనప్రవృత్తిర్హి పురుషార్థో భవతి, యథా ఫలం తదుపాయో వా । తదుపాయేఽపి హి విధితః ప్రాక్ సామాన్యరూపా ప్రవృత్తిః పురుషేచ్ఛానిబన్ధనైవ । ఇతికర్తవ్యతాసు తు సామాన్యతో విశేషతశ్చ ప్రవృత్తిర్విధిపరాధీనైవ । నహ్యనధిగతకరణభేద ఇతికర్తవ్యతాసు ఘటతే । తస్మాద్విధ్యధీనప్రవృత్తితయాఙ్గానాం క్రత్వర్థతా । క్రతురితి హి విధివిషయేణ విధిం పరామృశతి విషయిణమ్ । తేనార్థ్యతే విషయీక్రియత ఇతి క్రత్వర్థః । న చాధ్యయనం వా స్వాధ్యాయో వా తదర్థజ్ఞానం వా ప్రాగ్విధేః పురుషేచ్ఛాధీనప్రవృత్తిః, యేన పురుషార్థః స్యాత్ । యది చాధ్యయనేనైవార్థావబోధరూపం నియమ్యేత తతో మానాన్తరవిరోధః । తద్రూపస్య వినాప్యధ్యయనం పుస్తకాదిపాఠేనాప్యధిగమాత్ । తస్మాత్ “సువర్ణం భార్యం” ఇతివదధ్యయనాదేవ ఫలం కల్పనీయమ్ । తథా చాధ్యయనవిధేరనియామకత్వాచ్ఛూద్రస్యాధ్యయనేన వా పుస్తకాదిపాఠేన వా సామర్థ్యమస్తీతి సోఽపి బ్రహ్మవిద్యాయామధిక్రియేత । మా భూద్వాధ్యయనాభావాత్సర్వత్ర బ్రహ్మవిద్యాయామధికారః, సంవర్గవిద్యాయాం తు భవిష్యతి । “అహ హారేత్వా శూద్ర” ఇతి శూద్రం సమ్బోధ్య తస్యాః ప్రవృత్తేః । న చైష శూద్రశబ్దః కయాచిదవయవవ్యుత్పత్త్యాఽశూద్రే వర్తనీయః, అవయవప్రసిద్ధితః సముదాయప్రసిద్ధేరనపేక్షతయా బలీయస్త్వాత్ । తస్మాద్యథానధీయానస్యేష్టౌ నిషాదస్థపతేరధికారో వచనసామర్థ్యాదేవం సంవర్గవిద్యాయాం శూద్రస్యాధికారో భవిష్యతీతి ప్రాప్తమ్ ।

ఎవం ప్రాప్తే బ్రూమః - న శూద్రస్యాధికారః వేదాధ్యయనాభావాదితి ।

అయమభిసన్ధిః - యద్యపి “స్వాధ్యాయోఽధ్యేతవ్యః” ఇత్యధ్యయనవిధిర్న కిఞ్చిత్ఫలవత్కర్మారభ్యామ్నాతః, నాప్యవ్యభిచరితక్రతుసమ్బన్ధపదార్థగతః, నహి జుహ్వాదివత్స్వాధ్యాయోఽవ్యభిచరితక్రతుసబన్ధః, తథాపి స్వాధ్యాయస్యాధ్యయనసంస్కారవిధిరధ్యయనస్యాపేక్షితోపాయతామవగమయన్ కిం పిణ్డపితృయజ్ఞవత్ స్వర్గం వా, సువర్ణం భార్యమితివదార్థవాదికం వా ఫలం కల్పయిత్వా వినియోగభఙ్గేన స్వాధ్యాయేనాధీయీతేత్యేవమర్థః కల్పతాం, కింవా పరమ్పరయాప్యన్యతోఽపేక్షితమధిగమ్య నిర్వృణోత్వితి విషయే, న దృష్టద్వారేణ పరమ్పరయాప్యన్యతోఽపేక్షితప్రతిలమ్భే చ యథాశ్రుతివినియోగోపపత్తౌ చ సమ్భవన్త్యాం శ్రుతివినియోగభఙ్గేనాధ్యయనాదేవాశ్రుతాదృష్టఫలకల్పనోచితా । దృష్టశ్చ స్వాధ్యాయాధ్యయనసంస్కారః । తేన హి పురుషేణ స ప్రాప్యతే, ప్రాప్తశ్చ ఫలవత్కర్మబ్రహ్మావబోధమభ్యుదయనిఃశ్రేయసప్రయోజనముపజనయతి, నతు సువర్ణధారణాదౌ దృష్టద్వారేణ కిఞ్చిత్పరమ్పరయాప్యస్త్యపేక్షితం పురుషస్య, తస్మాద్విపరివృత్య సాక్షాద్ధారణాదేవ వినియోగభఙ్గేన ఫలం కల్ప్యతే । యదా చాధ్యనసంస్కృతేన స్వాధ్యాయేన ఫలవత్కర్మబ్రహ్మావబోధో భావ్యమానోఽభ్యుదయనిఃశ్రేయసప్రయోజన ఇతి స్థాపితం తదా యస్యాధ్యయనం తస్యైవ కర్మబ్రహ్మావబోధోఽభ్యుదయనిఃశ్రేయసప్రయోజనో నాన్యస్య, యస్య చోపనయనసంస్కారస్తస్యైవాధ్యయనం, స చ ద్విజాతీనామేవేత్యుపనయనాభావేనాధ్యయనసంస్కారాభావాత్ పుస్తకాదిపఠితస్వాధ్యాయజన్యోఽర్థావబోధః శూద్రాణాం న ఫలాయ కల్పత ఇతి శాస్త్రీయసామర్థ్యాభావాన్న శూద్రో బ్రహ్మవిద్యాయామధిక్రియత ఇతి సిద్ధమ్ ।

యజ్ఞేఽనవకౢప్త ఇతి ।

యజ్ఞగ్రహణముపలక్షణార్థమ్ । విద్యాయామనవకౢప్త ఇత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ । సిద్ధవదభిధానస్య న్యాయపూర్వకత్వాన్న్యాయస్య చోభయత్ర సామ్యాత్ ।

ద్వితీయం పూర్వపక్షమనుభాషతే -

యత్పునః సంవర్గవిద్యాయామితి ।

దూషయతి -

న తల్లిఙ్గమ్ ।

కుతః ।

న్యాయాభావాత్ ।

న తావచ్ఛూద్రః సంవర్గవిద్యాయాం సాక్షాచ్చోద్యతే, యథా “ఎతయా నిషాదస్థపతిం యాజయేత్” ఇతి నిషాదస్థపతిః । కిన్త్వర్థవాదగతోఽయం శూద్రశబ్దః, స చాన్యతః సిద్ధమర్థవద్యోతయతి న తు ప్రాపయతీత్యధ్వరమీమాంసకాః । అస్మాకం తు అన్యపరాదపి వాక్యాదసతి బాధకే ప్రమాణాన్తరేణార్థోఽవగమ్యమానో విధినా చాపేక్షితః స్వీక్రియత ఎవ । న్యాయశ్చాస్మిన్నర్థే ఉక్తో బాధకః । నచ విధ్యపేక్షాస్తి, ద్విజాత్యధికారప్రతిలమ్భేన విధేః పర్యవసానాత్ । విధ్యుద్దేశగతత్వే త్వయం న్యాయోఽపోద్యతే వచనబలాన్నిషాదస్థపతివన్న త్వేష విధ్యుద్దేశగత ఇత్యుక్తమ్ । తస్మాన్నార్థవాదమాత్రాచ్ఛూద్రాధికారసిద్ధిరితి భావః ।

అపి చ కిమర్థవాదబలాద్విద్యామాత్రేఽధికారః శూద్రస్య కల్పతే సంవర్గవిద్యాయాం వా న తావద్విద్యామాత్ర ఇత్యాహ -

కామం చాయమితి ।

నహి సంవర్గవిద్యాయామర్థవాదః శ్రుతో విద్యామాత్రేఽధికారిణముపనయత్యతిప్రసఙ్గాత్ । అస్తు తర్హి సంవర్గవిద్యాయామేవ శూద్రస్యాధికార ఇత్యత ఆహ -

అర్థవాదస్థత్వాదితి ।

తత్కిమేతచ్ఛూద్రపదం ప్రమత్తగీతం, న చైత్యద్యుక్తం, తుల్యం హి సామ్ప్రదాయికమిత్యత ఆహ -

శక్యతే చాయం శూద్రశబ్ద ఇతి ।

ఎవం కిలాత్రోపాఖ్యాయతే - జానశ్రుతిః పౌత్రాయణో బహుదాయీ శ్రద్ధాదేయో బహుపాక్యః ప్రియాతిథిర్బభూవ । స చ తేషు తేషు గ్రామనగరశృఙ్గాటకేషు వివిధానామన్నపానానాం పూర్ణానతిథిభ్య ఆవసథాన్ కారయామాస । సర్వత ఎత్యైతేష్వావసథేషు మమాన్నపానమర్థిన ఉపయోక్ష్యన్త ఇతి । అథాస్య రాజ్ఞో దానశౌణ్డస్య గుణగరిమసన్తోషితాః సన్తో దేవర్షయో హంసరూపమాస్థాయ తదనుగ్రహాయ తస్య నిదాఘసమయే దోషా హర్మ్యతలస్థస్యోపరి మాలామాబధ్యాజగ్ముః । తేషామగ్రేసరం హంసం సమ్బోధ్య పృష్ఠతః పతన్నేకతమో హంసః సాద్భుతమభ్యువాద । భో భో భల్లాక్ష భల్లాక్ష, జానశ్రుతేరస్య పౌత్రాయణస్య ద్యునిశం ద్యులోక ఆయతం జ్యోతిస్తన్మా ప్రసాఙ్క్షీర్మైతత్త్వా ధాక్షీదితి । తమేవముక్తవన్తమగ్రగామీ హంసః ప్రత్యువాచ । కం వరమేనమేతత్సన్తం సయుగ్వానమివ రైక్వమాత్థ । అయమర్థః - వర ఇతి సోపహాసమవరమాహ । అథవా వరో వరాకోఽయం జానశ్రుతిః । కమిత్యాక్షేపే । యస్మాదయం వరాకస్తస్మాత్కమేనం కిమ్భూతమేతం సన్తం ప్రాణిమాత్రం రైక్వమివ సయుగ్వానమాత్థ । యుగ్వా గన్త్రీ శకటీ తయా సహ వర్తత ఇతి స యుగ్వా రైక్వస్తమివ కమేనం ప్రాణిమాత్రం జానశ్రుతిమాత్థ । రైక్వస్య హి జ్యోతిరసహ్యం నత్వేతస్య ప్రాణిమాత్రస్య । తస్య హి భగవతః పుణ్యజ్ఞానసమ్భారసమ్భృతస్య రైక్వస్య బ్రహ్మవిదో ధర్మే త్రైలోక్యోదరవర్తిప్రాణభృన్మాత్రధర్మోఽన్తర్భవతి న పునా రైక్వధర్మకక్షాం కస్యచిద్ధర్మోఽవగాహత ఇతి । అథైష హంసవచనాదాత్మనోఽత్యన్తనికర్షముత్కర్షకాష్ఠాం చ రైక్వస్యోపశ్రుత్య విషణ్ణమానసో జానశ్రుతిః కితవ ఇవాక్షపరాజితః పౌనఃపున్యేన నిఃశ్వసన్నుద్వేలం కథం కథమపి నిశీథమతివాహయామ్బభూవ । తతో నిశావసానపిశునమనిభృతవన్దారువృన్దప్రారబ్ధస్తుతిసహస్రసంవలితం మఙ్గలతూర్యనిర్ఘోషమాకర్ణ్య తల్పతలస్థ ఎవ రాజా ఎకపదే యన్తారమాహూయాదిదేశ, వయస్య, రైక్వాహ్వయం బ్రహ్మవిదమేకరతిం సయుగ్వానమతివివిక్తేషు తేషు తేషు విపిననగనికుఞ్జనదీపులినాదిప్రదేశేష్వన్విష్య ప్రయత్నతోఽస్మభ్యమాచక్ష్వేతి । స చ తత్ర తత్రాన్విష్యన్ క్వచిదతివివిక్తే దేశే శకటస్యాధస్తాత్ పామానం కణ్డూయమానం బ్రాహ్మణాయనమద్రాక్షీత్ । తం చ దృష్ట్వా రైక్వోఽయం భవితేతి ప్రతిభావానుపవిశ్య సవినయమప్రాక్షీత్ , త్వమసి హే భగవన్ , సయుగ్వా రైక్వ ఇతి । తస్య చ రైక్వభావానుమతిం చ తైస్తైరిఙ్గితైర్గార్హస్థ్యేచ్ఛాం ధనాయాం చోన్నీయ యన్తా రాజ్ఞే నివేదయామాస । రాజా తు తం నిశమ్య గవాం షట్శతాని నిష్కం చ హారం చాశ్వతరీరథం చాదాయ సత్వరం రైక్వం ప్రతిచక్రమే । గత్వా చాభ్యువాద । హై రైక్వ, గవాం షట్శతానీమాని నిష్కశ్చ హారశ్చాయమశ్వతరీరథః, ఎతదాదత్స్వ, అనుశాధి మాం భగవన్నితి । తమేవముక్తవన్తం ప్రతి సాటోపం చ సస్పృహం చోవాచ రైక్వః । అహ హారేత్వా శూద్ర, తవైవ సహ గోభిరస్త్వితి । అహేతి నిపాతః సాటోపమామన్త్రణే । హారేణ యుక్తా ఇత్వా గన్త్రీ రథో హారేత్వా స గోభిః సహ తవైవాస్తు, కిమేతన్మాత్రేణ మమ ధనేనాకల్పవర్తినో గార్హస్థ్యస్య నిర్వాహానుపయోగినేతి భావః । ఆహరేత్వేతి తు పాఠోఽనర్థకతయా చ గోభిః సహేత్యత్ర ప్రతిసమ్బన్ధ్యనుపాదానేన చాచార్యైర్దూషితః । తదస్యామాఖ్యాయికాయాం శక్యః శూద్రశబ్దేన జానశ్రుతీ రాజన్యోఽప్యవయవవ్యుత్పత్త్యా వక్తుమ్ । స హి రైక్వః పరోక్షజ్ఞతాం చిఖ్యాపయిషురాత్మనో జానశ్రుతేః శూద్రేతి శుచం సూచయామాస । కథం పునః శూద్రశబ్దేన శుగుత్పన్నా సూచ్యత ఇతి ।

ఉచ్యతే -

తదాద్రవణాత్ ।

తద్వ్యాచష్టే - శుచమభిదుద్రావ జానశ్రుతిః । శుచం ప్రాప్తవానిత్యర్థః । శుచా వా జానశ్రుతిః దుద్రువే । శుచా ప్రాప్త ఇత్యర్థః । అథవా శుచా రైక్వం జానశ్రుతిర్దుద్రావ గతవాన్ । తస్మాత్తదాద్రవణాదితి తచ్ఛబ్దేన శుగ్వా జానశ్రుతిర్వా రైక్వో వా పరామృశ్యత ఇత్యుక్తమ్ ॥ ౩౪ ॥

క్షత్రియత్వగతేశ్చోత్తరత్ర చైత్రరథేన లిఙ్గాత్ ।

ఇతశ్చ న జాతిశూద్రో జానశ్రుతిః - యత్కారణం

ప్రకరణనిరూపణే క్రియమాణే క్షత్రియత్వమస్య జానశ్రుతేరవగమ్యతే చైత్రరథేన లిఙ్గాదితి వ్యాచక్షాణః ప్రకరణం నిరూపయతి -

ఉత్తరత్ర హి సంవర్గవిద్యావాక్యశేషే ।

చైత్రరథేనాభిప్రతారిణా నిశ్చితక్షత్రియత్వేన సమానాయాం సంవర్గవిద్యాయాం సమభివ్యాహారాల్లిఙ్గాత్సన్దిగ్ధక్షత్రియభావో జానశ్రుతిః క్షత్రియో నిశ్చీయతే । “అథ హ శౌనకం చ కాపేయమభిప్రతారిణం చ కాక్షసేనిం సూదేన పరివిష్యమాణౌ బ్రహ్మచారీ బిభిక్షే”(బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౫) ఇతి ప్రసిద్ధయాజకత్వేన కాపేయేనాభిప్రతారిణో యోగః ప్రతీయతే । బ్రహ్మచారిభిక్షయా చాస్యాశూద్రత్వమవగమ్యతే । నహి జాతు బ్రహ్మచారీ శూద్రాన్ భిక్షతే । యాజకేన చ కాపేయేన యోగాద్యాజ్యోఽభిప్రతారీ । క్షత్రియత్వం చాస్య చైత్రరథిత్వాత్ । “తస్మాచ్చైత్రరథో నామైకః క్షత్రపతిరజాయత” ఇతి వచనాత్ । చైత్రరథిత్వం చాస్య కాపేయేన యాజకేన యోగాత్ ।

ఎతేన వై చిత్రరథం కాపేయా అయాజయన్నితి

ఛన్దోగానాం ద్విరాత్రే శ్రూయతే । తేన చిత్రరథస్య యాజకాః కాపేయాః । ఎష చాభిప్రతారీ చిత్రరథాదన్యః సన్నేవ కాపేయానాం యాజ్యో భవతి । యది చైత్రరథిః స్యాత్ సమానాన్వయానాం హి ప్రాయేణ సమానాన్వయా యాజకా భవన్తి । తస్మాచ్చైత్రరథిత్వాదభిప్రతారీ కాక్షసేనిః క్షత్రియః । తత్సమభివ్యాహారాచ్చ జానశ్రుతిరపి క్షత్రియః సమ్భావ్యతే ।

ఇతశ్చ క్షత్రియో జానశ్రుతిరిత్యాహ -

క్షత్తృప్రేషణాద్యైశ్వర్యయోగాచ్చ ।

క్షత్తృప్రేషణే చార్థసమ్భవే చ తాదృశస్య వదాన్యప్రష్ఠస్యైశ్వర్యం ప్రాయేణ క్షత్రియస్య దృష్టం యుధిష్ఠిరాదివదితి ॥ ౩౫ ॥

సంస్కారపరామర్శాత్తదభావాభిలాపాచ్చ ।

న కేవలముపనీతాధ్యయనవిధిపరామర్శేన న శూద్రస్యాధికారః కిన్తు తేషు తేషు విద్యోపదేశప్రదేషూపనయనసంస్కారపరామర్శాత్ శూద్రస్య తదభావాభిధానాద్బ్రహ్మవిద్యాయామనధికార ఇతి ।

నన్వనుపనీతస్యాపి బ్రహ్మోపదేశః శ్రూయతే - “తాన్హానుపనీయైవ” (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౧ । ౭) ఇతి । తథా శూద్రస్యానుపనీతస్యైవాధికారో భవీష్యతీత్యత ఆహ -

తాన్హానుపనీయైవేత్యపి ప్రదర్శితైవోపనయనప్రాప్తిః ।

ప్రాప్తిపూర్వకత్వాత్ప్రతిషేధస్య యేషాముపనయనం ప్రాప్తం తేషామేవ తన్నిషిధ్యతే । తచ్చ ద్విజాతీనామితి ద్విజాతయ ఎవ నిషిద్ధోపనయనా అధిక్రియన్తే న శూద్ర ఇతి ॥ ౩౬ ॥

తదభావనిర్ధారణే చ ప్రవృత్తేః ।

సత్యకామో హ వై జాబాలః ప్రమీతపితృకః స్వాం మాతరం జబాలాం పప్రచ్ఛ, అహమాచార్యకులే బ్రహ్మచర్యం చరిష్యామి, తద్బ్రవీతు భవతీ కిఙ్గోత్రోఽహమితి । సాబ్రవీత్ । త్వజ్జనకపరిచరణపరతయా నాహమజ్ఞాసిషం గోత్రం తవేతి । స త్వాచార్యం గౌతమముపససాద । ఉపసద్యోవాచ, హే భగవన్ , బ్రహ్మచర్యముపేయాం త్వయీతి । స హోవాచ, నావిజ్ఞాతగోత్ర ఉపనీయత ఇతి కిఙ్గోత్రోఽసీతి । అథోవాచ సత్యకామో నాహం వేద స్వం గోత్రం, స్వాం మాతరం జబాలామపృచ్ఛం, సాపి న వేదేతి । తదుపశ్రుత్యాభ్యధాద్గౌతమః, నాద్విజన్మన ఆర్జవయుక్తమీదృశం వచః, తేనాస్మిన్న శూద్రత్వసమ్భావనాస్తీతి త్వాం ద్విజాతిజన్మానముపనేష్య ఇత్యుపనేతుమనుశాసితుం చ జాబాలం గౌతమః ప్రవృత్తః । తేనాపి శూద్రస్య నాధికార ఇతి విజ్ఞాయతే ।

న సత్యాదగా ఇతి ।

న సత్యమతిక్రాన్తవానసీతి ॥ ౩౭ ॥

శ్రవణాధ్యయనార్థప్రతిషేధాత్సమృతేశ్చ ।

నిగదవ్యాఖ్యానేన భాష్యేణ వ్యాఖ్యాతమ్ । అతిరోహితార్థమన్యత్ ॥ ౩౮ ॥