కమ్పనాత్ ।
ప్రాణవజ్రశ్రుతిబలాద్వాక్యం ప్రకరణం చ భఙ్క్త్వా వాయుః పఞ్చవృత్తిరాధ్యాత్మికో బాహ్యశ్చాత్ర ప్రతిపాద్యః । తథాహి - ప్రాణశబ్దో ముఖ్యో వాయావాధ్యాత్మికే, వజ్రశబ్దశ్చాశనౌ । అశనిశ్చ వాయుపరిణామః । వాయురేవ హి బాహ్యో ధూమజ్యోతిఃసలిలసంవలితః పర్జన్యభావేన పరిణతో విద్యుత్స్తనయిత్నువృష్ట్యశనిభావేన వివర్తతే । యద్యపి చ సర్వం జగదితి సవాయుకం ప్రతీయతే తథాపి సర్వశబ్ద ఆపేక్షికోఽపి న స్వాభిధేయం జహాతి కిన్తు సఙ్కుచద్వృత్తిర్భవతి । ప్రాణవజ్రశబ్దౌ తు బ్రహ్మవిషయత్వే స్వార్థమేవ త్యజతః । తస్మాత్ స్వార్థత్యాగాద్వరం వృత్తిసఙ్కోచః, స్వార్థలేశావస్థానాత్ । అమృతశబ్దోఽపి మరణాభావవచనో న సార్వకాలికం తదభావం బ్రూతే, జ్యోతిర్జీవితయాపి తదుపపత్తేః । యథా అమృతా దేవా ఇతి । తస్మాత్ప్రాణవజ్రశ్రుత్యనురోధాద్వాయురేవాత్ర వివక్షితో న బ్రహ్మేతి ప్రాప్తమ్ ।
ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే -
కమ్పనాత్ ।
సవాయుకస్య జగతః కమ్పనాత్ , పరమాత్మైవ శబ్దాత్ప్రమిత ఇతి మణ్డూకప్లుత్యానుషజ్జతే । బ్రహ్మణో హి బిభ్యదేతజ్జగత్కృత్స్నం స్వవ్యాపారే నియమేన ప్రవర్తతే న తు మర్యాదామతివర్తతే ।
ఎతదుక్తం భవతి - న శ్రుతిసఙ్కోచమాత్రం శ్రుత్యర్థపరిత్యాగే హేతుః, అపి తు పూర్వాపరవాక్యైకవాక్యతాప్రకరణాభ్యాం సంవలితః శ్రుతిసఙ్కోచః । తదిదముక్తమ్ -
పూర్వాపరయోర్గ్రన్థభాగయోర్బ్రహ్మైవ నిర్దిశ్యమానముపలభామహే । ఇహైవ కథమన్తరాలే వాయుం నిర్దిశ్యమానం ప్రతిపద్యేమహీతి ।
తదనేన వాక్యైకవాక్యతా దర్శితా ।
ప్రకరణాదపి
ఇతి భాష్యేణ ప్రకరణముక్తమ్ । యత్ఖలు పృష్టం తదేవ ప్రధానం ప్రతివక్తవ్యమితి తస్య ప్రకరణమ్ । పృష్టాదన్యస్మింస్తూచ్యమానే శాస్త్రమప్రమాణం భవేదసమ్బద్ధప్రలాపిత్వాత్ ।
యతు వాయువిజ్ఞానాత్క్వచిదమృతత్వమభిహితమాపేక్షికం తదితి ।
'అపపునర్మృత్యుం జయతి” ఇతి శ్రుత్యా హ్యపమృత్యోర్విజయ ఉక్తో నతు పరమమృత్యువిజయ ఇత్యాపేక్షికత్వం, తచ్చ తత్రైవ ప్రకరణాన్తరకరణేన హేతునా । న కేవలమపశ్రుత్యా తదాపేక్షికమపి తు పరమాత్మానమభిధాయ “అతోఽన్యదార్తమ్” (బృ. ఉ. ౩ । ౪ । ౨) ఇతి వాయ్వాదేరార్తత్వాభిధానాత్ । నహ్యార్తాభ్యాసాదనార్తో భవతీతి భావః ॥ ౩౯ ॥
కమ్పనాత్॥౩౯॥ అస్యానుప్రసక్తేనాపశూద్రవిచారేణ న సఙ్గతిరితి వ్యవహితేనోచ్యతే। శబ్దాదేవ ప్రమిత ఇత్యత్ర బ్రహ్మవాక్యే జీవానువాదో బ్రహ్మైక్యబోధేత్యుక్తమ్। ఇహ తు ప్రాణస్య స్వరూపేణ కల్పితస్య న బ్రహ్మైక్యసంభవో యతోఽనూద్యేత, తతస్తదుపాస్తివిధిరితి ప్రత్యవస్థీయతే। ప్రాణమేవాభిసంవిశన్తీత్యత్ర నిరవేక్షకారణత్వపరైవకారశ్రవణాద్ బ్రహ్మపరత్వమ్, ఇహ తదభావదత ఎవ ప్రాణ ఇత్యనేనాగతార్థత్వమోపసంహారైకరూప్యస్యాస్పష్టత్వాచ్చ ప్రాతర్దనవిచారేణపీతి। స్యాదేతత్ - తదేవ శుక్రం తద్ బ్రహ్మేతి చ భయాదస్యాగ్నిస్తపతీతి చ ప్రాచీనపరాచీనవచనసందష్టతయా ఽస్య తదేకవాక్యత్వాదన్యత్ర ధర్మాదితి బ్రహ్మప్రకరణాచ్చ బ్రహ్మపరత్వావగతేః కథం పూర్వపక్షోత్థానమత ఆహ –
ప్రాణవజ్రేతి ।
వాయుపరిగ్రహే వజ్రశబ్దః శ్రుతివృత్తః స్యాదితి శ్రుతిః। ప్రాణశ్రుతిబలాద్వాయురాధ్యాత్మికః శారీరో వజ్రశ్రుతిబలాద్వాహ్యశ్చ వాయురత్ర ప్రతిపాద్యః। న హి ప్రాణమాత్రస్య వజ్రోద్యమనహేతునా। ఉభయోశ్చ చిన్తనమేకం సంవర్గవిద్యావదితి న వాక్యభేద ఇతి భావః।
సర్వశబ్దశ్రుతివిరోధమాశఙ్క్యాహ పూర్వవాదీ –
యద్యపి చేతి ।
మణ్డూకప్లుత్యేతి ।
యథా మణ్డూకో బహూన్ విహాయ స్వపఙ్క్తిగతమణ్డూకం ప్రతి ప్లవతే ఎవం శబ్దాదితి ప్రతిజ్ఞా వ్యవహితాఽపి హేతునాఽనుషజ్యతే ఇత్యర్థః। శబ్దోఽత్ర సర్వశబ్దః।
సవాయుకస్య జగతః కమ్పయితృత్వముపపాదయతి –
బ్రహ్మణో హీతి ।
నను ప్రాణవజ్రశ్రుత్యోః స్వార్థత్యాగభయాత్సర్వశబ్దసంకోచ ఉక్తః, కథం సవాయుకజగత్ప్రతీతిరత ఆహ –
ఎతదుక్తమితి ।
ప్రధానస్యాఙ్క్షస్య వచనం ప్రకరణమితి ప్రకరణలక్షణం ప్రస్తుతే వర్తయతి –
యత్ఖల్వితి ।
పృష్టం జిజ్ఞాస్యత్వాత్ప్రధానం తస్య నియన్తృత్వాదీని ప్రతిపత్తావఙ్గాని ప్రతివచనేన నిరుప్యన్త ఇతి ప్రకరణసిద్ధిరిత్యర్థః। యదిదం కిం చ జగత్ తత్సర్వం ప్రాణే నిమిత్తే ఎజతి చేష్టతే। తచ్చ తత ఎవ నిఃసృతమ్ ఉత్పన్నమ్। తచ్చ ప్రాణసంజ్ఞం జగత్కారణం మహత్। విమేత్యస్మాజ్జగదితి భయమ్।
భయహేతుత్వం రూపయతి –
వజ్రమితి ।
ఉద్యతం వజ్రమిత్యర్థః। పూర్వపక్షే తు ప్రాణే నిమిత్తే మహద్భయహేతుర్వజ్రముద్యతం భవతీతి వ్యాఖ్యాతమ్। తథా చ ముఖ్యార్థో వజ్రశబ్దః। యది తు సిద్ధాన్తేఽపి బ్రహ్మణి నిమిత్తే వజ్రముద్యతమితి వ్యాఖ్యాయేత, తదాఽపి వజ్రశబ్ద ఉపలక్షణార్థః స్యాద్; వజ్రబ్రహ్మణోరసాధారణసంబన్ధాభావాదితి। వాయురేవ వ్యష్టిర్విశేషః। సమష్టిః సామాన్యమ్। శుక్రం జ్యోతిష్మత్। అస్యేశ్వరస్య భయాదగ్నిసూర్యౌ తపతః। ఇన్ద్రాదయస్తు ధావన్తి స్వస్వకార్యేషు। నిర్విష్టానపేక్ష్య మృత్యుః పఞ్చమః। భీషా భయేన॥౩౯॥