జ్యోతిదర్శనాత్ ॥౪౦॥ జ్యోతిరాదిత్యో బ్రహ్మ వేతి జ్యోతిశ్శ్రుతేః పరశ్రుతేశ్చ సంశయః। నను జ్యోతిషాం జ్యోతిరితి బ్రహ్మాపి జ్యోతిఃశబ్దమతః కథమాదిత్య ఇతి పూర్వపక్షస్తత్రాహ –

అత్రేతి ।

ప్రకరణాత్ప్రాణశబ్దం బ్రహ్మేతి యథోక్తం తథా జ్యోతిరప్యస్తు, తత్రాహ –

పూర్వమితి ।

తత్ర హి సర్వశబ్దశ్రుతిసంకోచోఽస్తి, న త్విహ। పరమితి తు శ్రుతిర్విశేషణార్థేతి న ప్రధానార్థజ్యోతిఃశ్రుతేర్బాధికేత్యర్థః। అత ఎవ సఙ్గతిః। సముత్థానశ్రుతేశ్చ పీడనప్రసఙ్గాదిత్యనుషఙ్గః।

నను సముత్థానం వివేక ఇతి దహరాధికరణే ( బ్ర.అ.౧.పా.౩.సూ.౧౪) వ్యాఖ్యాతమత ఆహ –

తథా హీతి ।

అప్రసిద్ధేరిత్యర్థః। పరమితి విశేషణమాదిత్యస్యార్చిషః పరత్వాదిత్యర్థః। ఆదిత్యస్య సమీపే బ్రహ్మలోకే స్థిత్వా తత్రోత్పన్నజ్ఞానాన్ముచ్యతే ఇత్యర్థః।

ఎవమాదిత్యే వాక్యా ఽఽ ఞ్జస్యముక్త్వా బ్రహ్మపక్షే క్త్వాశ్రుతిపీడాముక్తాం ప్రపఞ్చయతి –

బ్రహ్మజ్యోతిరితి ।

శరీరాత్సముత్థాయేతి వాక్యే జ్యోతిః ప్రాప్యావస్థితేఽస్య స్వరూపనిష్పత్తిరుచ్యతే, సా బ్రహ్మజ్యోతిర్వాదినో న స్యాద్; బ్రహ్మణ ఎవ స్వరూపత్వాత్, స్వరూపం ప్రాప్య స్వరూపం ప్రాప్నోతీతి సఙ్గతిప్రసఙ్గాదిత్యర్థః।

నన్వభినిష్పత్తిః సాక్షాత్కార ఇత్యత ఆహ –

న చేతి ।

సాక్షాత్కారరూపాభినిష్పత్తిర్జ్యోతీరూపసంపత్తేః ప్రాప్తేః పూర్వా సతీ పరత్వేన న వక్తవ్యా। యా చ ముఖం వ్యాదాయ స్వపితీతివద్వ్యత్యయయోజనా దహరాధికరణే కృతా సా క్లిష్టేత్యర్థః। న చోపసంపత్తిరేవ సాక్షాత్కారః; ఉత్కర్షవాచిపరశబ్దయోగాదుపసంపత్తేరేవ ప్రాప్తిత్వావగమాదితి। జ్యోతిరితి సముత్థాథేత్యుపసంపద్యేతి తిసృభిః శ్రుతిభిర్య ఆత్మేతి ప్రకరణబాధః। అనేన విపక్షే శ్రుతిసంకోచాన్నాడీఖణ్డప్రస్తుతాదిత్యప్రరకరణాచ్చ తేజో జ్యోతిరితి పూర్వాధికరణసిద్ధాన్తేన ప్రత్యవస్థానాత్ సంగతిరపి ధ్వనితా।

ఉపక్రమమధ్యోపసంహారైకరూప్యాన్నిర్ణీతే ఆత్మని జ్యోతిరాదిశ్రుతయస్తదనురోధేన నేతవ్యా ఇత్యాహ –

యత్ఖల్వితి ।

అత్ర హి య ఆత్మేత్యాత్మా ప్రతిజ్ఞాత ఎతం త్వేవ త ఇతి పరామృష్టః స ఉత్తమః పురుష ఇత్యుపసంహృతః।

ప్రకరణమనురుధ్య శ్రుతిభఙ్గేఽధికరణవిరోధం శఙ్కతే –

తదితి ।

జ్యోతిష్టోమే శ్రూయతే –

తిస్ర ఎవేత్యాది ।

ఉపసద ఇష్టివిశేషాః, తన్త్రిత్వం జ్యోతిష్టోమస్యైవ, ద్వాదశత్వం తు సాహస్యోతాఽహీనస్యేతి చిన్తా। సాహ ఎకాహత్వాద్ జ్యోతిష్టోమః, అహీనోఽహర్గణసాధ్యత్వాద్ ద్వాదశాహాదిః; అహః ఖః క్రతుసమూహ ఇతి స్మృతేః, ఖస్యేనాదేశాత్।

అత్రత్యం పూర్వపక్షం ప్రస్తుతేఽతిప్రసఙ్గప్రదర్శనార్థమాహ –

ప్రకరణేతి ।

అహీనశ్రుతిరహర్గణే రూఢా। భగవాస్తు పాణినిః స్వరార్థం ప్రత్యయమనుశశాస। సా జ్యోతిఃశ్రుతిరివ బ్రహ్మప్రకరణరుద్ధా సాహమభిదధీత, తత్రైవ చ ద్వాదశోపసత్తాం విదధీత। తత్కిం విధత్తామ్। అయుక్తం హి విధాతుముత్కర్షస్య సిద్ధాన్తితత్వాదిత్యర్థః।

అవయవవ్యుత్పత్త్యేత్యుక్తమ్, తామాహ –

స హీతి ।

సర్వప్రకృతిత్వేన హీయతే కుతశ్రిన్న కృత్స్నాఙ్గవిధానాత్, న న్యూనో జ్యోతిష్టోమ ఇత్యర్థః। అహీనశబ్దస్యాగర్హణే రూఢత్వాన్న దుర్బలావయవప్రసిద్ధ్యా సాహ్నవాచితాఽతశ్చ ద్వాదశత్వస్య న సాహ్నే నివేశ ఇతి ద్వాదశాహాదావుత్కర్ష ఇతి యథాభాష్యం సిద్ధాన్తః।

అత్ర వార్తికకారపాదసంమతం సిద్ధాన్తమాదర్శ్య విరోధం పరిజిహీర్షుర్యథాస్థితసిద్ధాన్తమధ్యే ఎకదేశమనుజానాతి –

అవయవేతి ।

ద్వాదశోపసత్తాయాః ప్రకరణే విధానాభావేఽపి ద్వాదశాహీనస్యేతి వాక్యస్య న ప్రకరణాదుత్కర్ష ఇత్యాహ –

నాపీతి ।

ప్రతిజ్ఞాద్వయమిదమ్। ఇతః ప్రకరణాదిదం వాక్యం నాపకృష్యేతాపకృష్టం చ సదహర్గణే ద్వాదశోపసత్తాం న విధత్త ఇతి।

తత్రాద్యాం ప్రతిజ్ఞాముపపాదయతి –

పరేతి ।

యది విధిపరం సదిదం వాక్యమకృష్యేత, తతోఽహీనధర్మం జ్యోతిష్టోమప్రకరణే విధత్త ఇతి స్యాత్, తచ్చాన్యాయమ్; కుతః? ఇత్యత ఆహ –

అసంబద్ధేతి ।

మధ్యే ప్రకృతాసంగతవిధానే తత్పదైః ప్రకరణం విచ్ఛిద్యేత। పునస్తదుద్ధారేణానుసన్ధానే సతి క్లేశః స్యాదితి।

యది నాపకర్షో వాక్యస్య, కిం తర్హి ప్రయోజనమత ఆహ –

తేనేతి ।

ద్వాశోపసద ఇతి వాక్యేన ద్వాదశాహప్రకరణే విహితా ద్వాదశోపసత్తా తద్వికృతిషు అతిదేశప్రాప్తాఽనేన వాక్యేన జ్యోతిష్టోమేఽనూద్యతే త్రిత్వవిధిమౌచిత్యేన స్తోతుమ్। అహీనో హి మహాఀస్తస్య ద్వాదశ సాహ్నస్తు శిశుస్తస్య తిస్ర ఇత్యర్థః। అనేన ద్వితీయాఽపి ప్రతిజ్ఞా సమర్థితా ప్రాప్తత్వాన్న విధిరితి॥

నివీతాదివదితి ।

‘‘నివీతం మనుష్యాణాం ప్రాచీనావీతం పితౄణాముపవీతం దేవానామి’’తి దర్శపూర్ణమాసయోరామ్నాయతే। తత్రోపవీతం విధీయతే ఎవ। ఇతరయోస్తు విధిరుతార్థవాద ఇతి సంశయే సత్యపూర్వార్థలాభాద్ మనుష్యశబ్దస్య చ మనుష్యప్రాధాన్యాభిధాయిత్వాత్తత్ప్రధానే ఆతిథ్యే కర్మణి నివ్యాతవ్యం పిత్ర్యే చ ప్రాచీనమావ్యాతవ్యమ్ ఇతి పూర్వపక్షే రాద్ధాన్తః। ప్రాప్తం హి మనుష్యాణాం క్రియాసు సౌకర్యాయ కణ్ఠాలమ్బివస్త్రధారణం దేహార్ధే బన్ధనం వా నివీతమ్। ప్రాప్తం ప్రాచీనావీతం వచనాన్తరేణ పితృయజ్ఞే। తదనువాదేన నివీతమిత్యాదిరర్థవాద ఉపవీతం స్తోతుమితి।

నను యది ద్వాదశోపసత్తావాక్యస్య ప్రకరణాదనుత్కర్షః కథం తర్హి జైమినిరపకృష్యేతేత్యుత్కర్షమాహాత ఆహ –

తస్మాదితి ।

ద్వాదశోపసత్తాయాః ప్రకరణేఽఙ్గత్వేన నివేశాభావాభిప్రాయోఽపకర్షశబ్ద ఇత్యర్థః। జ్యోతిష్టోమప్రకరణామ్నాతవాక్యస్య నాపకర్ష ఇత్యధస్తాదన్వయః। తదేవం ద్వాదశోపసత్తావాక్యస్య ప్రకరణనివేశసమర్థనేన ప్రతిబన్దీ నిరస్తా।

నను తర్హి పూష్ణోఽహం దేవయజ్యయా ప్రజయా చ పశుభిరభిజనిషీయేత్యాదీనామ్ ఇష్టదేవతానామస్మరణాఖ్యానుమన్త్రణార్థమన్త్రాణాం దర్శపూర్ణమాసప్రకరణాత్ నోత్కర్షః స్యాత్తత్రాహ –

పూషాదీతి ।

దర్శపౌర్ణమాసికాగ్న్యాదిదేవతానుమన్త్రణమన్త్రనిరన్తరపాఠాత్ పూషాదిమన్త్రాణాం నాగ్నేయాదివిధిభిరర్థవాదత్వేన సమభివ్యాహారావగతిః।

తదిదముక్తమ్ –

అగత్యేతి ।

యత్ర నినీష్యన్తే తత్రాన్యతో న ప్రాప్తిరిత్యాహ –

పౌష్ణాదౌ చేతి ।

అస్తు తర్హి జ్యోతిర్వాక్యేష్వపి శ్రుతివశాదాదిత్యవాదినో నిర్గుణప్రకరణానుపయోగాదర్చిరాదిమార్గే చ సోపయోగత్వాదుత్కర్షస్తత్రాహ –

ఇహ త్వితి ।

తుశబ్దో నేత్యర్థే। ఇహ జ్యోతిర్వాక్యే నోత్కర్షః ఇత్యర్థః।

హేతుమాహ –

అపకృష్టస్యేతి ।

ఫలస్య బ్రాహ్మలౌకికభోగస్యోపాయో మార్గస్తత్ప్రతిపాదకః అర్చిరాదిమార్గోపదేశః తేఽర్చిషమభిసంభవన్తీత్యాదిరతివిశదః। మార్గపర్వత్వేనాదిత్యస్తత్ర స్వశబ్దోపాత్తః సంవత్సరాదిత్యమితి। జ్యోతిర్వాక్యే తు జ్యోతిః శబ్దమాత్రం శ్రుతం న మార్గోఽతశ్చావిశదమిదమేకదేశమాదిత్యం వదద్వదేత్తతశ్చాస్య సంపూర్ణమార్గోపదేశకేఽర్చిరాద్యుపదేశేనోత్కర్షః; నిష్ప్రయోజనత్వాదిత్యర్థః।

నను యద్యర్చిరాదిమార్గే ప్రాప్త ఆదిత్యస్తర్హి మైవం జ్యోతిర్వాక్యం పూషాదిమన్త్రవదుత్కర్షి, ఎకదేశాభిధానేన త్వర్చిరాదిమార్గం నిర్గుణప్రకరణేఽనువదద్ బ్రహ్మధ్యానం స్తోతుం సాయాసోఽర్చిరాదిపథః, ఇదం తు నిరాయాసమితీత్యత ఆహ –

న చ ద్వాదశేతి ।

అస్తు తర్హి ద్వాదశత్వవాక్యేఽపి శ్రౌతార్థసంసర్గపరత్వలోభేన విధిత్వమితి చేత్తత్ర వక్తవ్యమ్। కిమహీనశబ్దే రూఢిమభఙ్క్త్వా వాక్యం శ్రౌతార్థమాశ్రీయేతోత భఙ్క్త్వా।

నాద్య ఇత్యాహ –

ద్వాదశేతి ।

అహీనధర్మస్యేహ విధౌ ప్రకరణం విచ్ఛిద్యేత విచ్ఛేదస్య చాయుక్తత్వం ద్వాదశాహాదౌ చ ప్రాప్తద్వాదశోపసత్తానువాదస్య చ నిష్ప్రయోజనత్వాదిత్యర్థః।

న ద్వితీయ ఇత్యాహ –

న చైతదితి ।

ఉపసదోఽవచ్ఛేత్తుం వింశతేస్త్రిత్వద్వాదశయోర్వికల్పాపత ఇత్యర్థః। సముచ్చయే పఞ్చదశోపసత్తాపాతస్తిస్ర ఎవేత్యేవకారవిరోధశ్చేతి।

అపి చ తిస్ర ఉపసదో ద్వాదశేత్యేతావతాఽలమ్, యద్యుభయోః సంఖ్యయోః ప్రకరణే నివేశః, వృథా సాహ్నాహీనశబ్దౌ, ప్రకరణాదేవ సంఖ్యయోర్జ్యోతిష్టోమసంబన్ధసిద్ధేరిత్యాహ –

సాహ్నేతి ।

యదా త్వహీనశబ్దోఽహర్గణవాచీ, తదా స తావదవశ్యం ప్రయోక్తవ్యస్తతస్తిస్ర ఇత్యేవోచ్యమానే త్రిత్వమప్యానన్తర్యాదహీనే స్యాత్। తన్నివృత్తయే సాహ్నశబ్దోఽప్యర్థవానితి భావః।

జ్యోతిర్వాక్యే తు ముఖ్యార్థేన ప్రకరణవిచ్ఛేదాదిరిత్యాహ –

ఇహ త్వితి ।

ప్రకరణాత్ శ్రుతేర్బలవత్త్వేఽప్యానర్థక్యప్రతిహతానాం విపరీతం బలాబలమితి న్యాయాత్ జ్యోతిశ్శ్రుతేశ్చ ముఖ్యార్థత్వే ఆనర్థక్యస్యోక్తత్వాత్। ప్రకరణానుగుణ్యేన జ్యోతిః పరం బ్రహ్మేత్యర్థః।

నన్వాదిత్యస్యేత్యప్యస్తి ప్రకరణమ్; ‘స యావత్ క్షిప్యేన్మనస్తావదాదిత్యం గచ్ఛతీ’తి ప్రస్తావాదిత్యుక్తమనువదితి –

యత్త్వితి ।

పరిహరతి –

నేతి ।

దహరవిద్యాఫలం బ్రహ్మలోకావాప్తిరాదిత్యద్వారా ఉక్తా। ఇదం తు య ఆత్మాఽపహతపాప్మేత్యాదినిర్గుణప్రకరణమిత్యర్థః। దహరవిద్యా చ నాడీఖణ్డాత్పూర్వం ప్రస్తుతేతి న ప్రకరణోత్కర్షశఙ్కా। నన్వాత్యన్తికమోక్షోఽపి బ్రహ్మలోకద్వారా ప్రాప్యతామితి, తత్ర వక్తవ్యమ్ - కిం మోక్షస్య గతిపూర్వకానాప్యతత్వమఙ్గీకృత్యైతద్వాక్యం క్రమముక్తిపరమిత్యభిమతమ్? ఉత నియమేన గతిపూర్వప్రాప్యత్వమితి।

నాద్య ఇత్యాహ –

న చేతి ।

తస్మాద్విద్వచ్ఛరీరాద్ అత్రైవ బ్రహ్మణి సమవనీయన్తే లీయన్తే।

న ద్వితీయ ఇత్యాహ –

న చ తద్ద్వారేణేతి ।

తచ్ఛబ్దేన బ్రహ్మలోకమాహ।

యత్తూపసంపద్యేతి క్త్వాశ్రుత్యనుపపత్తిరితి, తత్రాహ –

తస్మాదితి ।

ఆదిత్యముపసంపద్యేతి వ్యాచక్షాణానాం మధ్యే బ్రహ్మలోకప్రాప్తివ్యవాయాఙ్గీకారేణ క్త్వాశ్రుత్యనాఞ్జస్యం తు తుల్యమిత్యర్థః।

తదేవం ప్రకరణాత్ శ్రుతిభఙ్గమభిధాయ శ్రుతివశాదప్యాహ –

అపి చేతి ।

న చ ఉత్తమః, పురుషం ప్రాప్తా న తు ప్రాప్యం జ్యోతిరితి - వాచ్యమ్; పరత్వేన విశేషితస్య జ్యోతిష ఎవోత్తమత్వేన విశేష్టుం యోగ్యత్వాదితి।

భాష్యే కరణాదితి ।

ద్యుసంబన్ధప్రత్యభిజ్ఞాతస్య బ్రహ్మణో యచ్ఛబ్దేన పరామర్శాదిత్యర్థః। ‘అథ యా ఎతా హృదయస్య నాడ్య’ ఇతి నాడీఖణ్డే। అథ విశేషవిజ్ఞానోపరమానన్తరం, యత్ర కాలే, ఎతదితి క్రియావిశేషణమ్। ఎతదుత్క్రమణం కరోతి। అథ తదైతై రశ్మిభిరూర్ధ్వమ్ ఆక్రమతే ఉపరి గచ్ఛతీత్యుపక్రమ్య ఆదిత్యం గచ్ఛతీతి శ్రుతమ్।।౪౦॥

ఇతి ఎకాదశం జ్యోతిరధికరణమ్॥