ಶಬ್ದಾದೇವ ಪ್ರಮಿತಃ ।
'ನಾಂಜಸಾ ಮಾನಭೇದೋಽಸ್ತಿ ಪರಸ್ಮಿನ್ಮಾನವರ್ಜಿತೇ । ಭೂತಭವ್ಯೇಶಿತಾ ಜೀವೇ ನಾಂಜಸೀ ತೇನ ಸಂಶಯಃ” ॥ ಕಿಮಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಶ್ರುತ್ಯನುಗ್ರಹಾಯ ಜೀವೋಪಾಸನಾಪರಮೇತದ್ವಾಕ್ಯಮಸ್ತು, ತದನುರೋಧೇನ ಚೇಶಾನಶ್ರುತಿಃ ಕಥಂಚಿದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತಾಮ್ , ಆಹೋಸ್ವಿದೀಶಾನಶ್ರುತ್ಯನುಗ್ರಹಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಪರಮೇತದಸ್ತು, ತದನುರೋಧೇನಾಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಶ್ರುತಿಃ ಕಥಂಚಿನ್ನೀಯತಾಮ್ । ತತ್ರಾನ್ಯತರಸ್ಯಾನ್ಯತರಾನುರೋಧವಿಷಯೇ ಪ್ರಥಮಾನುರೋಧೋ ನ್ಯಾಯ್ಯ ಇತ್ಯಂಗುಷ್ಠಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧೇನೇಶಾನಶ್ರುತಿರ್ನೇತವ್ಯಾ । ಅಪಿಚ ಯುಕ್ತಂ ಹೃತ್ಪುಂಡರೀಕದಹರಸ್ಥಾನತ್ವಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಃ, ಸ್ಥಾನಭೇದನಿರ್ದೇಶಾತ್ । ತದ್ಧಿ ತಸ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿಸ್ಥಾನಂ, ಶಾಲಗ್ರಾಮ ಇವ ಕಮಲನಾಭಸ್ಯ ಭಗವತಃ । ನಚ ತಥೇಹಾಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಶ್ರುತ್ಯಾ ಸ್ಥಾನಭೇದೋ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಃ ಪರಿಮಾಣಮಾತ್ರನಿರ್ದೇಶಾತ್ । ನಚ “ಮಧ್ಯ ಆತ್ಮನಿ”(ಕ.ಉ. ೨-೪-೧೨) ಇತ್ಯತ್ರ ಸ್ಥಾನಭೇದೋಽವಗಮ್ಯತೇ । ಆತ್ಮಶಬ್ದೋ ಹ್ಯಯಂ ಸ್ವಭಾವವಚನೋ ವಾ ಜೀವವಚನೋ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮವಚನೋ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ । ತತ್ರ ಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಸ್ವಭವಿತ್ರಧೀನನಿರೂಪಣತಯಾ ಸ್ವಸ್ಯ ಚ ಭವಿತುರನಿರ್ದೇಶಾನ್ನ ಜ್ಞಾಯತೇ ಕಸ್ಯ ಮಧ್ಯ ಇತಿ । ನಚ ಜೀವಪರಯೋರಸ್ತಿ ಮಧ್ಯಮಂಜಸೇತಿ ನೈಷ ಸ್ಥಾನನಿರ್ದೇಶೋ ವಿಸ್ಪಷ್ಟಃ । ಸ್ಪಷ್ಟಸ್ತು ಪರಿಮಾಣನಿರ್ದೇಶಃ । ಪರಿಮಾಣಭೇದಶ್ಚ ಪರಸ್ಮಿನ್ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಜೀವಾತ್ಮೈವಾಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಃ । ಸ ಖಲ್ವಂತಃಕರಣಾದ್ಯುಪಾಧಿಕಲ್ಪಿತೋ ಭಾಗಃ ಪರಮಾತ್ಮನಃ । ಅಂತಃಕರಣಂ ಚ ಪ್ರಾಯೇಣ ಹೃತ್ಕಮಲಕೋಶಸ್ಥಾನಂ, ಹೃತ್ಕಮಲಕೋಶಶ್ಚ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರ ಇತಿ ತದವಚ್ಛಿನ್ನೋ ಜೀವಾತ್ಮಾಪ್ಯಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಃ, ನಭ ಇವ ವಂಶಪರ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಮರತ್ನಿಮಾತ್ರಮ್ । ಅಪಿ ಚ ಜೀವಾತ್ಮನಃ ಸ್ಪಷ್ಟಮಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಂ ಸ್ಮರ್ಯತೇ - “ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಂ ಪುರುಷಂ ನಿಶ್ಚಕರ್ಷ ಯಮೋ ಬಲಾತ್” ಇತಿ । ನಹಿ ಸರ್ವೇಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಯಮೇನ ಬಲಾನ್ನಿಷ್ಕರ್ಷಃ ಕಲ್ಪತೇ । ಯಮೋ ಹಿ ಜಗೌ “ಹರಿಗುರುವಶಗೋಽಸ್ಮಿ ನ ಸ್ವತಂತ್ರಃ ಪ್ರಭವತಿ ಸಂಯಮನೇ ಮಮಾಪಿ ವಿಷ್ಣುಃ” (ವಿ.ಪು. ೩-೭-೧೫)ಇತಿ । ತೇನಾಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಸ್ಯ ಜೀವೇ ನಿಶ್ಚಯಾದಾಪೇಕ್ಷಿಕಂ ಕಿಂಚಿದ್ಭೂತಭವ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಜೀವಸ್ಯೇಶಾನತ್ವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ ।
'ಏತದ್ವೈ ತತ್”
ಇತಿ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಜೀವರೂಪಂ ಪರಾಮೃಶತಿ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಾತ್ಮೈವಾತ್ರೋಪಾಸ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ - “ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರತ್ವಾದೀಶಾನಶ್ರವಣಸ್ಯಾವಿಶೇಷತಃ । ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತ್ವಪ್ರತ್ಯಾಯನಪರಂ ವಚಃ” ॥ ಇಹ ಹಿ ಭೂತಭವ್ಯಮಾತ್ರಂ ಪ್ರತಿ ನಿರಂಕುಶಮೀಶಾನತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಪ್ರಾಕ್ ಪೃಷ್ಟಂ ಚಾತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮ “ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾದನ್ಯತ್ರಾಧರ್ಮಾತ್” (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೪) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ತದನಂತರಸ್ಯ ಸಂದರ್ಭಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರತಿವಚನತೋಚಿತೇತಿ “ಏತದ್ವೈ ತತ್” (ಕ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೩) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾನಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾ ಚಾಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತಯಾ ಯದ್ಯಪಿ ಜೀವೇಽವಗಮ್ಯತೇ ತಥಾಪಿ ನ ತತ್ಪರಮೇತದ್ವಾಕ್ಯಂ, ಕಿಂತ್ವಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತಾಪ್ರತಿಪಾದನಪರಮ್ । ಏವಂ ನಿರಂಕುಶಮೀಶಾನತ್ವಂ ನ ಸಂಕೋಚಯಿತವ್ಯಮ್ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರತಾ ಹಾತವ್ಯಾ । ತೇನ ಯಥಾ “ತತ್ತ್ವಮಸಿ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತಿ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನಸ್ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ತದಿತಿ ಪರಮಾತ್ಮನೈಕತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ, ತಥೇಹಾಪ್ಯಂಗುಷ್ಠಪರಿಮಿತಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನ ಈಶಾನಶ್ರುತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೨೪ ॥
ಹೃದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ತು ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರತ್ವಾತ್ ।
ಸರ್ವಗತಸ್ಯಾಪಿ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹೃದಯೇಽವಸ್ಥಾನಮಪೇಕ್ಷ್ಯೇತಿ
ಜೀವಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ನ ಚಾನ್ಯಃ ಪರಮಾತ್ಮಾನ ಇಹ ಗ್ರಹಣಮರ್ಹತೀತಿ ನ ಜೀವಪರಮೇತದ್ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮನುಷ್ಯಾನೇವೇತಿ ।
ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾನೇವ ।
ಅರ್ಥಿತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅಂತಃಸಂಜ್ಞಾನಾಂ ಮೋಕ್ಷಮಾಣಾನಾಂ ಚ ಕಾಮ್ಯೇಷು ಕರ್ಮಸ್ವಧಿಕಾರಂ ನಿಷೇಧತಿ ।
ಶಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ
ತಿರ್ಯಗ್ದೇವರ್ಷೀಣಾಮಶಕ್ತಾನಾಮಧಿಕಾರಂ ನಿವರ್ತಯತಿ ।
ಉಪನಯನಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಾಚ್ಚೇತಿ
ಶೂದ್ರಾಣಾಮನಧಿಕಾರಿತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ ।
ಯದಪ್ಯುಕ್ತಂ ಪರಿಮಾಣೋಪದೇಶಾತ್ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚೇತಿ ।
ಯದ್ಯೇತತ್ಪರಮಾತ್ಮಪರಂ ಕಿಮಿತಿ ತರ್ಹಿ ಜೀವ ಇಹೋಚ್ಯತೇ । ನನು ಪರಮಾತ್ಮೈವೋಚ್ಯತಾಮ್ । ಉಚ್ಯತೇ ಚ ಜೀವಃ, ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಪರಮೇವೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ತತ್ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಹಿ ತತ್ತ್ವಂ ಪರಮಾತ್ಮಭಾವಃ, ತದ್ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ನಚ ತಜ್ಜೀವಮನಭಿಧಾಯ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮಿತಿ ಜೀವ ಉಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೫ ॥
ಶಬ್ದಾದೇವ ಪ್ರಮಿತಃ॥೨೪॥ ಅತ್ರ ಜೀವಪರಯೋಃ ಸಮಾನಧರ್ಮಾದರ್ಶನೇ ಅಪಿ ಶ್ರುತ್ಯೋರ್ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಸಂಶಯಬೀಜಮಿತ್ಯಾಹ –
ನಾಂಜಸೇತಿ ।
ಪರಿಮಾಣವಿಶೇಷವನ್ಮಾತ್ರವಾಚ್ಯಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಶಬ್ದಃ ತದ್ವಿಶೇಷೇ ಶ್ರುತಿರೇವ। ಯದ್ಯತ್ರ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಃ ತರ್ಹಿ ಪರಿಮಾಣವಿಶೇಷೋ ನ ಮುಖ್ಯಃ ಸ್ಯಾತ್, ಜೀವಪಕ್ಷೇ ಈಶಾನಶ್ರುತಿರ್ನ ಮುಖ್ಯಾ; ಅತ ಏಕತ್ರ ಗೌಣತಾ, ಸಾ ಚ ಕ್ವೇತ್ಯಜ್ಞಾನಾತ್ಸಂಶಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಪ್ರಾಕ್ ಸತಿ ವಿಷಯೇ ಚ ಸಾಧಾರಣಸಪ್ತಮೀ ನ ತದ್ಭಾಸಯತ ಇತಿ ವಿಷಯತ್ವನಿಷೇಧಕಸ್ಮೃತ್ಯಾ ವಿಷಯೇ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿತಾ, ತದ್ವತ್ಪರಿಮಾಣಮಪಿ ಜೈವಮೈಶ್ವರಂ ವೇತಿ ಸಂಶಯೇಽಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಂ ನಿಶ್ಚಕರ್ಷೇತಿ ನಿರ್ಣೀತಾರ್ಥಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಜೈವಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯವಸ್ಥಾನಾತ್ಸಂಗತಿಃ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ –
ಪ್ರಥಮೇತಿ ।
ದಹರವಿಚಾರೇಣಾಪುನರುಕ್ತಿಮಾಹ –
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಶಂಕಾನಿರಾಸಃ ಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ। ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಲ್ಪತ್ವೇ ಹೃತ್ಪುಂಡರೀಕಸ್ಥಾನತ್ವಂ ಕಾರಣಂ ಯುಕ್ತಂ, ಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಸ್ಯ ದಹರಂ ಪುಂಡರೀಕಂ ವೇಶ್ಮೇತಿ ನಿರ್ದೇಶಾದಿತಿ ಯೋಜನಾ। ಉಪಾಧಿಂ ಸಂಕೀರ್ತ್ಯ, ಅಲ್ಪತ್ವೋಕ್ತೇಃ ಔಪಾಧಿಕಂ ತತ್ಸ್ವತಸ್ತ್ವನಂತಃ ಪರ ಇತಿ ಸಿದ್ಧ್ಯತ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಸ್ವೋ ಯೋ ಭವತಿ ಸ ಸ್ವಭವಿತಾ ತದನಿರ್ಣಯಾತ್ಸ್ವಭಾವಾನಿರ್ಣಯಃ। ಜೀವಪರಯೋರ್ನಿರಂಶತ್ವಾನ್ಮಧ್ಯಾಭಾವಃ। ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ತು ಮಧ್ಯೇ ಉದಾಸೀನೇ ಸ್ವರೂಪ ಇತಿ ಮಧ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದೌ ನೇಯೌ। ಸಮುಷ್ಟಿಃ ಸಕನಿಷ್ಠಿಕಃ ಕರಃ, ಅರತ್ನಿಃ।
ಏತದ್ವೈ ತದಿತಿ ।
ಯೇಯಂ ಪ್ರೇತ ಇತಿ ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ತಚ್ಛಬ್ದೋಪಪತ್ತಿರಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾ। ಯದವಾದ್ಯಂಗುಷ್ಠವಾಕ್ಯೇ ಜೀವೋಪಕ್ರಮಾದಸ್ಯ ತತ್ಪರತ್ವಮಿತಿ।
ತನ್ನ; ತತೋಽಪಿ ಪ್ರಾಕ್ ಪರಸ್ಯ ಪ್ರಸ್ತುತತ್ವಾತ್ತತ್ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಚಾಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಶ್ನೇತಿ ।
ಅಂಗುಷ್ಠವಾಕ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾದಿತಿ ಪ್ರಸ್ತುತಪರಮಾತ್ಮಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಥಮ್ಯಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪರಿಮಾಣನಿರ್ದೇಶೋಽತ ಆಹ –
ಜೀವಸ್ಯೇತಿ ।
ಉಪಹಿತಪರಿಮಿತಜೀವಾನುವಾದೇನ ವಿರುದ್ಧಾಂಶಮಪಹಾಯ ತಸ್ಯೇಶ್ವರೈಕ್ಯಪರಂ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೨೪॥ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಿಮಾಣೋಪಪಾದನಮಫಲಮುಪಾಧಿಪರಿಮಿತಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಬೋಧಿತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಜೀವಾಭಿಪ್ರಾಯಮಿತಿ ।
ಜೀವಭಾವಾಪನ್ನಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಪ್ರಾಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಜೀವನಿರ್ದೇಶವಾರಣಮಿಹ ವಾಕ್ಯೇ ನ ಕ್ರಿಯತೇ, ತಥಾ ಸತ್ಯನುವಾದಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಜೀವಪರಮಿತಿ ।
ಮನುಷ್ಯಗ್ರಹಣಂ ಶೂದ್ರಾದೌ ಮಾತಿಪ್ರಸಂಜೀತಿ ಸಂಕೋಚಯತಿ –
ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾನಿತಿ ।
ಅಂತಃಸಂಜ್ಞಾನಾಂ ಸ್ಥಾವರಾಣಾಂ ಮೋಕ್ಷಮಿಚ್ಛತಾಂ ಚಾನರ್ಥಿತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಣ್ಯನಧಿಕಾರಃ। ಕಾಮ್ಯಗ್ರಹಣೇನ ಶುದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ನಿತ್ಯೇಷು ಕಸ್ಯಚಿನ್ಮುಮುಕ್ಷೋರಸ್ತ್ಯಧಿಕಾರ ಇತಿ ಸೂಚಯತಿ। ತಿರಶ್ಚಾಂ ವೇದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾದಿಸಾಮಗ್ರ್ಯಭಾವೇನಾಶಕ್ತತ್ವಮ್। ದೇವಾನಾಂ ಸ್ವದೇವತ್ಯೇ ಕರ್ಮಣಿ ಆತ್ಮೋದ್ದೇಶೇನ ಸ್ವಕೀಯಸ್ಯ ತ್ಯಾಗಾಯೋಗಾದಶಕ್ತಿಃ। ಋಷೀಣಾಮ್ ಆರ್ಷೇಯವರಣೇ ಋಷ್ಯಂತರಾಭಾವಾದಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್। ಷಷ್ಠೇ ಹಿ ಫಲಾರ್ಥೇ ಕರ್ಮಣಿ ಸುಖಕಾಮಸ್ಯ (ಜೈ.ಅ.೬.ಪಾ.೧.ಸೂ.೪ - ೫।೨೫ - ೩೮) ತಿರ್ಯಗಾದೇರಪ್ಯಧಿಕಾರಃ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಶ್ರುತೇರವಿಶೇಷಾಚ್ಚಾತುರ್ವರ್ಣ್ಯಮಧಿಕರೋತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಿತಮ್। ತ್ರಯಾಣಾಮೇವಾಧಿಕಾರಃ। ವಸಂತೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಽಗ್ನೀರಾದಧೀತ ಗ್ರೀಷ್ಮೇ ರಾಜನ್ಯಃ ಶರದಿ ವೈಶ್ಯ ಇತಿ ತೇಷಾಮೇವಾಗ್ನಿಸಂಬಂಧಶ್ರವಣಾದಿತಿ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಿನಾಪ್ಯಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಸಂಸಾರ್ಯನುವಾದಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ಸಂಸಾರ್ಯೇವಾಯಮಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಇಷ್ಟಪ್ರಸಂಗತಾಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಯದ್ಯೇತದಿತಿ ।
ಅಂಗಷ್ಠಮಾತ್ರ ಇತಿ ।
ಧೈರ್ಯೇಣ ಅಪ್ರಮಾದೇನ। ಪ್ರವೃಹೇತ್ ಉದ್ಯುಚ್ಛೇತ್, ಪೃಥಕ್ ಕುರ್ಯಾತ್ ಮುಂಜಂತಃಸ್ಥೇಷೀಕಾಮಿವ। ತಂ ಚ ವಿವೇಚಿತಂ ಶುಕ್ರಂ ಶುದ್ಧಮಮೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿದ್ಯಾತ್॥೨೫॥