ತದುಪರ್ಯಪಿ ಬಾದರಾಯಣಃ ಸಂಭವಾತ್ ।

ದೇವರ್ಷೀಣಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾಧಿಕಾರಚಿಂತಾ ಸಮನ್ವಯಲಕ್ಷಣೇಽಸಂಗತೇತ್ಯಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕೀಂ ಸಂಗತಿಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಪ್ರಸಂಗಮಾಹ -

ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಶ್ರುತಿರಿತಿ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ದೇವಾದೀನಾಂ ವಿವಿಧವಿಚಿತ್ರಾನಂದಭೋಗಭೋಗಿನಾಂ ವೈರಾಗ್ಯಾಭಾವಾನ್ನಾರ್ಥಿತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮಿತ್ಯತ ಆಹ -

ತತ್ರಾರ್ಥಿತ್ವಂ ತಾವನ್ಮೋಕ್ಷವಿಷಯಮಿತಿ ।

ಕ್ಷಯಾತಿಶಯಯೋಗ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಾದ್ಯುಪಭೋಗೇಽಪಿ ಭಾವಾದಸ್ತಿ ವೈರಾಗ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ದೇವಾದೀನಾಂ ವಿಗ್ರಹಾದ್ಯಭಾವೇನೇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥಸಂನಿಕರ್ಷಜಾಯಾಃ ಪ್ರಮಾಣಾದಿವೃತ್ತೇರನುಪಪತ್ತೇರವಿದ್ವತ್ತಯಾ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವೇನ ನಾಧಿಕಾರ ಇತ್ಯತ ಆಹ -

ತದಾ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಪಿ ತೇಷಾಮಿತಿ ।

ಯಥಾ ಚ ಮಂತ್ರಾದಿಭ್ಯಸ್ತದವಗಮಸ್ತಥೋಪರಿಷ್ಟಾದುಪಪಾದಯಿಷ್ಯತೇ ।

ನನು ಶೂದ್ರವದುಪನಯನಾಸಂಭವೇನಾಧ್ಯಯನಾಭಾವಾತ್ತೇಷಾಮನಧಿಕಾರ ಇತ್ಯತ ಆಹ -

ನ ಚೋಪನಯನಶಾಸ್ತ್ರೇಣೇತಿ ।

ನ ಖಲು ವಿಧಿವತ್ ಗುರುಮುಖಾದ್ಗೃಹ್ಯಮಾಣೋ ವೇದಃ ಫಲವತ್ಕರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಾವಬೋಧಹೇತುಃ, ಅಪಿ ತ್ವಧ್ಯಯನೋತ್ತರಕಾಲಂ ನಿಗಮನಿರುಕ್ತವ್ಯಾಕರಣಾದಿವಿದಿತಪದತದರ್ಥಸಂಗತೇರಧಿಗತಶಾಬ್ದನ್ಯಾಯತತ್ತ್ವಸ್ಯ ಪುಂಸಃ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಃ । ಸ ಚ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮಿಹ ಜನ್ಮನೀವ ದೇವದೀನಾಂ ಪ್ರಾಚಿ ಭವೇ ವಿಧಿವದಧೀತ ಆಮ್ನಾಯ ಇಹ ಜನ್ಮನಿ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಃ । ಅತ ಏವ ಸ್ವಯಂ ಪ್ರತಿಭಾತೋ ವೇದಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನ ಚ ಕರ್ಮಾನಧಿಕಾರೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾನಧಿಕಾರೋ ಭವತೀತ್ಯಾಹ -

ಯದಪಿ ಕರ್ಮಸ್ವನಧಿಕಾರಕಾರಣಮುಕ್ತಮಿತಿ ।

ವಸ್ವಾದೀನಾಂ ಹಿ ನ ವಸ್ವಾದ್ಯಂತರಮಸ್ತಿ । ನಾಪಿ ಭೃಗ್ವಾದೀನಾಂ ಭೃಗ್ವಾದ್ಯಂತರಮಸ್ತಿ । ಪ್ರಾಚಾಂ ವಸುಭೃಗುಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಕ್ಷೀಣಾಧಿಕಾರತ್ವೇನೇದಾನೀಂ ದೇವರ್ಷಿತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೬ ॥

ವಿರೋಧಃ ಕರ್ಮಣೀತಿ ಚೇನ್ನಾನೇಕಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್ದರ್ಶನಾತ್ ।

ಮಂತ್ರಾದಿಪದಸಮನ್ವಯಾತ್ಪ್ರತೀಯಮಾನೋಽರ್ಥಃ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾವಿರೋಧೇ ಸತ್ಯುಪೇಯಃ ನ ತು ವಿರೋಧೇ । ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರುದ್ಧಂ ಚೇದಂ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವಾದಿ ದೇವತಾಯಾಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಯಜಮಾನಃ ಪ್ರಸ್ತರಃ’ ಇತ್ಯಾದಿವದುಪಚರಿತಾರ್ಥೋ ಮಂತ್ರಾದಿರ್ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಃ । ತಥಾಚ ವಿಗ್ರಹಾದ್ಯಭಾವಾಚ್ಛಬ್ದೋಪಹಿತಾರ್ಥೋಽರ್ಥೋಪಹಿತೋ ವಾ ಶಬ್ದೋ ದೇವತೇತ್ಯಚೇತನತ್ವಾನ್ನ ತಸ್ಯಾಃ ಕ್ವಚಿದಪ್ಯಧಿಕಾರ ಇತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ ।

ನಿರಾಕರೋತಿ -

ನ ।

ಕಸ್ಮಾತ್ ।

ಅನೇಕರೂಪಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ।

ಸೈವ ಕುತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -

ದರ್ಶನಾತ್

ಶ್ರುತಿಷು ಸ್ಮೃತಿಷು ಚ । ತಥಾಹಿ - ಏಕಸ್ಯಾನೇಕಕಾಯನಿರ್ಮಾಣಮದರ್ಶನಾದ್ವಾ ನ ಯುಜ್ಯತೇ, ಬಾಧದರ್ಶನಾದ್ವಾ । ತತ್ರಾದರ್ಶನಮಸಿದ್ಧಂ, ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಾಂ ದರ್ಶನಾತ್ । ನಹಿ ಲೌಕಿಕೇನ ಪ್ರಮಾಣೇನಾದೃಷ್ಟತ್ವಾದಾಗಮೇನ ದೃಷ್ಟಮದೃಷ್ಟಂ ಭವತಿ, ಮಾ ಭೂದ್ಯಾಗಾದೀನಾಮಪಿ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಸಾಧನತ್ವಮದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಮನುಷ್ಯಶರೀರಸ್ಯ ಮಾತಾಪಿತೃಸಂಯೋಗಜತ್ವನಿಯಮಾದಸತಿ ಪಿತ್ರೋಃ ಸಂಯೋಗೇ ಕುತಃ ಸಂಭವಃ, ಸಂಭವೇ ವಾನಗ್ನಿತೋಽಪಿ ಧೂಮಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಬಾಧದರ್ಶನಮಿತಿ ಚೇತ್ । ಹಂತ ಕಿಂ ಶರೀರತ್ವೇನ ಹೇತುನಾ ದೇವಾದಿಶರೀರಮಪಿ ಮಾತಾಪಿತೃಸಂಯೋಗಜಂ ಸಿಷಾಧಯಿಷಸಿ । ತಥಾ ಚಾನೇಕಾಂತೋ ಹೇತ್ವಾಭಾಸಃ, ಸ್ವೇದಜೋದ್ಭಿಜ್ಜಾನಾಂ ಶರೀರಾಣಾಮತದ್ಧೇತುತ್ವಾತ್ । ಇಚ್ಛಾಮಾತ್ರನಿರ್ಮಾಣತ್ವಂ ದೇಹಾದೀನಾಮದೃಷ್ಟಚರಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಭೂತೋಪಾದಾನತ್ವೇನೇಚ್ಛಾಮಾತ್ರನಿರ್ಮಾಣತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಭೂತವಶಿನಾಂ ಹಿ ದೇವಾದೀನಾಂ ನಾನಾಕಾಯಚಿಕೀರ್ಷಾವಶಾದ್ಭೂತಕ್ರಿಯೋತ್ಪತ್ತೌ ಭೂತಾನಾಂ ಪರಸ್ಪರಸಂಯೋಗೇನ ನಾನಾಕಾಯಸಮುತ್ಪಾದಾತ್ । ದೃಷ್ಟಾ ಚ ವಶಿನ ಇಚ್ಛಾವಶಾದ್ವಶ್ಯೇ ಕ್ರಿಯಾ, ಯಥಾ ವಿಷವಿದ್ಯಾವಿದ ಇಚ್ಛಾಮಾತ್ರೇಣ ವಿಷಶಕಲಪ್ರೇರಣಮ್ । ನಚ ವಿಷವಿದ್ಯಾವಿದೋ ದರ್ಶನೇನಾಧಿಷ್ಠಾನದರ್ಶನಾದ್ವ್ಯವಹಿತವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಭೂತಾದರ್ಶನಾದ್ದೇವಾದೀನಾಂ ಕಥಮಧಿಷ್ಠಾನಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಕಾಚಾಭ್ರಪಟಲಪಿಹಿತಸ್ಯ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಸ್ಯ ಚ ಭೌಮಶನೈಶ್ಚರಾದೇರ್ದರ್ಶನೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ಅಸಕ್ತಾಶ್ಚ ದೃಷ್ಟಯೋ ದೇವಾದೀನಾಂ ಕಾಚಾಭ್ರಪಟಲಾದಿವನ್ಮಹೀಮಹೀಧರಾದಿಭಿರ್ನ ವ್ಯವಧೀಯಂತೇ । ನ ಚಾಸ್ಮದಾದಿವತ್ತೇಷಾಂ ಶರೀರಿತ್ವೇನ ವ್ಯವಹಿತಾವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಾದಿದರ್ಶನಾಸಂಭವೋಽನುಮೀಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಆಗಮವಿರೋಧಿನೋಽನುಮಾನಸ್ಯೋತ್ಪಾದಾಯೋಗಾತ್ । ಅಂತರ್ಧಾನಂ ಚಾಂಜನಾದಿನಾ ಮನುಜಾನಾಮಿವ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಭವತಾಮುಪಪದ್ಯತೇ, ತೇನ ಸಂನಿಹಿತಾನಾಮಪಿ ನ ಕ್ರತುದೇಶೇ ದರ್ಶನಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ ।

ತಸ್ಮಾತ್ಸೂಕ್ತಮ್ - ಅನೇಕಪ್ರತಿಪತ್ತೇರಿತಿ -

ತಥಾ ಹಿ ಕತಿ ದೇವಾ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯೇತಿ ।

ವೈಶ್ವದೇವಶಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಹಿ ನಿವಿದಿ ‘ಕತಿ ದೇವಾಃ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ನಿವಿದೈವೋತ್ತರಂ ದತ್ತಂ ಶಾಕಲ್ಯಾಯ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇನ -

ತ್ರಯಶ್ಚ ತ್ರೀ ಚ ಶತಾ ತ್ರಯಶ್ಚ ತ್ರೀ ಚ ಸಹಸ್ರೇತಿ ।

ನಿವಿನ್ನಾಮ ಶಸ್ಯಮಾನದೇವತಾಸಂಖ್ಯಾವಾಚಕಾನಿ ಮಂತ್ರಪದಾನಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ವೈಶ್ವದೇವಸ್ಯ ನಿವಿದಿ ಕತಿ ದೇವಾಃ ಶಸ್ಯಮಾನಾಃ ಪ್ರಸಂಖ್ಯಾತಾ ಇತಿ ಶಾಕಲ್ಯೇನ ಪೃಷ್ಟೇ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸ್ಯೋತ್ತರಂ - “ತ್ರಯಶ್ಚ ತ್ರೀ ಚ ಶತಾ”(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ । ಯಾವತ್ಸಂಖ್ಯಾಕಾ ವೈಶ್ವದೇವನಿವಿದಿ ಸಂಖ್ಯಾತಾ ದೇವಾಸ್ತ ಏತಾವಂತ ಇತಿ ।

ಪುನಶ್ಚ ಶಾಕಲ್ಯೇನ “ಕತಮೇ ತೇ” (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೧) ಇತಿ ಸಂಖ್ಯೇಯೇಷು ಪೃಷ್ಟೇಷು ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸ್ಯೋತ್ತರಮ್ -

ಮಹಿಮಾನ ಏವೈಷಾಮೇತೇ ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿಂಶತ್ತ್ವೇವ ದೇವಾ ಇತಿ ।

ಅಷ್ಟೌ ವಸವ ಏಕಾದಶ ರುದ್ರಾ ದ್ವಾದಶಾದಿತ್ಯಾ ಇಂದ್ರಶ್ಚ ಪ್ರಜಾಪತಿಶ್ಚೇತಿ ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿಂಶದ್ದೇವಾಃ । ತತ್ರಾಗ್ನಿಶ್ಚ ಪೃಥಿವೀ ಚ ವಾಯುಶ್ಚಾಂತರಿಕ್ಷಂ ಚಾದಿತ್ಯಶ್ಚ ದ್ಯೌಶ್ಚ ಚಂದ್ರಮಾಶ್ಚ ನಕ್ಷತ್ರಾಣಿ ಚೇತಿ ವಸವಃ । ಏತೇ ಹಿ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಕರ್ಮಫಲಾಶ್ರಯೇಣ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತರೂಪೇಣ ಪರಿಣಮಂತೋ ಜಗದಿದಂ ಸರ್ವಂ ವಾಸಯಂತಿ, ತಸ್ಮಾದ್ವಸವಃ । ಕತಮೇ ರುದ್ರಾ ಇತಿ ದಶೇಮೇ ಪುರುಷೇ ಪ್ರಾಣಾಃ ಬುದ್ಧಿಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ದಶ, ಏಕಾದಶಂ ಚ ಮನ ಇತಿ । ತದೇತಾನಿ ಪ್ರಾಣಾಃ, ತದ್ವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ । ತೇ ಹಿ ಪ್ರಾಯಣಕಾಲ ಉತ್ಕ್ರಾಮಂತಃ ಪುರುಷಂ ರೋದಯಂತೀತಿ ರುದ್ರಾಃ । ಕತಮ ಆದಿತ್ಯಾ ಇತಿ ದ್ವಾದಶಮಾಸಾಃ ಸಂವತ್ಸರಸ್ಯಾವಯವಾಃ ಪುನಃ ಪುನಃ ಪರಿವರ್ತಮಾನಾಃ ಪ್ರಾಣಭೃತಾಮಾಯೂಂಷಿ ಚ ಕರ್ಮಫಲೋಪಭೋಗಂ ಚಾದಾಪಯಂತೀತ್ಯಾದಿತ್ಯಾಃ । ಅಶನಿರಿಂದ್ರಃ, ಸಾ ಹಿ ಬಲಂ, ಸಾ ಹೀಂದ್ರಸ್ಯ ಪರಮಾ ಈಶತಾ, ತಯಾ ಹಿ ಸರ್ವಾನ್ಪ್ರಾಣಿನಃ ಪ್ರಮಾಪಯತಿ, ತೇನ ಸ್ತನಯಿತ್ನುರಶನಿರಿಂದ್ರಃ । ಯಜ್ಞಃ ಪ್ರಜಾಪತಿರಿತಿ, ಯಜ್ಞಸಾಧನಂ ಚ ಯಜ್ಞರೂಪಂ ಚ ಪಶವಃ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ । ಏತ ಏವ ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿಂಶದ್ದೇವಾಃ ಷಣ್ಣಾಮಗ್ನಿಪೃಥಿವೀವಾಯ್ವಂತರಿಕ್ಷಾದಿತ್ಯದಿವಾಂ ಮಹಿಮಾನೋ ನ ತತೋ ಭಿದ್ಯಂತೇ । ಷಡೇವ ತು ದೇವಾಃ । ತೇ ತು ಷಡಗ್ನಿಂ ಪೃಥಿವೀಂ ಚೈಕೀಕೃತ್ಯಾಂತರಿಕ್ಷಂ ವಾಯುಂ ಚೈಕೀಕೃತ್ಯ ದಿವಂ ಚಾದಿತ್ಯಂ ಚೈಕೀಕೃತ್ಯ ತ್ರಯೋ ಲೋಕಾಸ್ತ್ರಯ ಏವ ದೇವಾ ಭವಂತಿ । ಏತ ಏವ ಚ ತ್ರಯೋಽನ್ನಪ್ರಾಣಯೋರಂತರ್ಭವಂತೋಽನ್ನಪ್ರಾಣೌ ದ್ವೌ ದೇವೌ ಭವತಃ । ತಾವಪ್ಯಧ್ಯರ್ಧೋ ದೇವ ಏಕಃ । ಕತಮೋಽಧ್ಯರ್ಧಃ, ಯೋಽಯಂ ವಾಯುಃ ಪವತೇ । ಕಥಮಯಮೇಕ ಏವಾಧ್ಯರ್ಧಃ, ಯದಸ್ಮಿನ್ಸತಿ ಸರ್ವಮಿದಮಧ್ಯರ್ಧಂ ವೃದ್ಧಿಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ತೇನಾಧ್ಯರ್ಧ ಇತಿ । ಕತಮ ಏಕ ಇತಿ, ಸ ಏವಾಧ್ಯರ್ಧಃ ಪ್ರಾಣ ಏಕೋ ಬ್ರಹ್ಮ । ಸರ್ವದೇವಾತ್ಮತ್ವೇನ ಬೃಹತ್ತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತದೇವ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ ಪರೋಕ್ಷಾಭಿಧಾಯಕೇನ ಶಬ್ದೇನ । ತಸ್ಮಾದೇಕಸ್ಯೈವ ದೇವಸ್ಯ ಮಹಿಮವಶಾದ್ಯುಗಪದನೇಕದೇವರೂಪತಾಮಾಹ ಶ್ರುತಿಃ । ಸ್ಮೃತಿಶ್ಚ ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ।

ಅಪಿ ಚ ಪೃಥಗ್ಜನಾನಾಮಪ್ಯುಪಾಯಾನುಷ್ಠಾನವಶಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತಾಣಿಮಾದ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಾಣಾಂ ಯುಗಪನ್ನಾನಾಕಾಯನಿರ್ಮಾಣಂ ಶ್ರೂಯತೇ, ತತ್ರ ಕೈವ ಕಥಾ ದೇವಾನಾಂ ಸ್ವಭಾವಸಿದ್ಧಾನಾಮಿತ್ಯಾಹ -

ಪ್ರಾಪ್ತಾಣಿಮಾದ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಾಣಾಂ ಯೋಗಿನಾಮಿತಿ ।

ಅಣಿಮಾ ಲಘಿಮಾ ಮಹಿಮಾ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಪ್ರಾಕಾಮ್ಯಮೀಶಿತ್ವಂ ವಶಿತ್ವಂ ಯತ್ರಕಾಮಾವಸಾಯಿತೇತ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಾಣಿ ।

ಅಪರಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇತಿ ।

ಅನೇಕತ್ರ ಕರ್ಮಣಿ ಯುಗಪದಂಗಭಾವಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಂಗಭಾವಗಮನಂ, ತಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್ ।

ತದೇವ ಪರಿಸ್ಫುಟಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ವ್ಯತಿರೇಕಂ ತಾವದಾಹ -

ಕ್ವಚಿದೇಕ ಇತಿ ।

ನ ಖಲು ಬಹುಷು ಶ್ರಾದ್ಧೇಷ್ವೇಕೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಯುಗಪದಂಗಭಾವಂ ಗಂತುಮರ್ಹತಿ ।

ಏಕಸ್ಯಾನೇಕತ್ರ ಯುಗಪದಂಗಭಾವಮಾಹ -

ಕ್ವಚಿಚ್ಚೈಕ ಇತಿ ।

ಯಥೈಕಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಯುಗಪನ್ನಮಸ್ಕಾರಃ ಕ್ರಿಯತೇ ಬಹುಭಿಸ್ತಥಾ ಸ್ವಸ್ಥಾನಸ್ಥಿತಾಮೇಕಾಂ ದೇವತಾಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಬಹುಭಿರ್ಯಜಮಾನೈರ್ನಾನಾದೇಶಾವಸ್ಥಿತೈರ್ಯುಗಪದ್ಧವಿಸ್ತ್ಯಜ್ಯತೇ, ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ತತ್ರಾಸಂನಿಹಿತಾಯಾ ಅಪ್ಯಂಗಭಾವೋ ಭವತಿ । ಅಸ್ತಿ ಹಿ ತಸ್ಯಾ ಯುಗಪದ್ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಾನೇಕಾರ್ಥೋಪಲಂಭಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯುಪಪಾದಿತಮ್ ॥ ೨೭ ॥

ಶಬ್ದ ಇತಿ ಚೇನ್ನಾತಃ ಪ್ರಭವಾತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾಭ್ಯಾಮ್ ।

ಗೋತ್ವಾದಿವತ್ಪೂರ್ವಾವಮರ್ಶಾಭಾವಾದುಪಾಧೇರಪ್ಯೇಕಸ್ಯಾಪ್ರತೀತೇಃ ಪಾಚಕಾದಿವದಾಕಾಶಾದಿಶಬ್ದವದ್ವ್ಯಕ್ತಿವಚನಾ ಏವ ವಸ್ವಾದಿಶಬ್ದಾಃ ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ತಯಾ ಸಹ ಸಂಬಂಧೋ ನಿತ್ಯೋ ಭವೇತ್ । ವಿಗ್ರಹಾದಿಯೋಗೇ ತು ಸಾವಯವತ್ವೇನ ವಸ್ವಾದೀನಾಮನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ತತಃ ಪೂರ್ವಂ ವಸ್ವಾದಿಶಬ್ದೋ ನ ಸ್ವಾರ್ಥೇನ ಸಂಬದ್ಧ ಆಸೀತ್ , ಸ್ವಾರ್ಥಸ್ಯೈವಾಭಾವಾತ್ । ತತಶ್ಚೋತ್ಪನ್ನೇ ವಸ್ವಾದೌ ವಸ್ವಾದಿಶಬ್ದಸಂಬಂಧಃ ಪ್ರಾದುರ್ಭವಂದೇವದತ್ತಾದಿಶಬ್ದಸಂಬಂಧವತ್ಪುರುಷಬುದ್ಧಿಪ್ರಭವ ಇತಿ ತತ್ಪೂರ್ವಕೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯೋಽಪಿ ಪುರುಷಬುದ್ಧ್ಯಧೀನಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಪುರುಷಬುದ್ಧಿಶ್ಚ ಮಾನಾಂತರಾಧೀನಜನ್ಮೇತಿ ಮಾನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ವೇದಸ್ಯ ವ್ಯಾಹನ್ಯೇತೇತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ ।

ಉತ್ತರಮ್ -

ನ ।

ಅತಃ ಪ್ರಭವಾತ್ ।

ವಸುತ್ವಾದಿಜಾತಿವಾಚಕಾಚ್ಛಬ್ದಾತ್ತಜ್ಜಾತೀಯಾಂ ವ್ಯಕ್ತಿಂ ಚಿಕೀರ್ಷಿತಾಂ ಬುದ್ಧಿವಾಲಿಖ್ಯ ತಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಭವನಮ್ । ತದಿದಂ ತತ್ಪ್ರಭವತ್ವಮ್ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಯದ್ಯಪಿ ನ ಶಬ್ದ ಉಪಾದಾನಕಾರಣಂ ವಸ್ವಾದೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನತ್ವಾತ್ , ತಥಾಪಿ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಮುಕ್ತೇನ ಕ್ರಮೇಣ ।

ನ ಚೈತಾವತಾ ಶಬ್ದಾರ್ಥಸಂಬಂಧಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಂ, ವಸ್ವಾದಿಜಾತೇರ್ವಾ ತದುಪಾಧೇರ್ವಾ ಯಯಾ ಕಯಾಚಿದಾಕೃತ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾದಿತಿ । ಇಮಮೇವಾರ್ಥಮಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನಾಭ್ಯಾಂ ವಿಭಜತೇ -

ನನು ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತ ಇತಿ ।

ತೇ ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇ ।

ತತ್ಕಿಮಿದಾನೀಂ ಸ್ವಯಂಭುವಾ ವಾಙ್ನಿರ್ಮಿತಾ ಕಾಲಿದಾಸಾದಿಭಿರಿವ ಕುಮಾರಸಂಭವಾದಿ, ತಥಾಚ ತದೇವ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾಪೇಕ್ಷವಾಕ್ಯತ್ವಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಾಪತಿತಮಿತ್ಯತ ಆಹ -

ಉತ್ಸರ್ಗೋಽಪ್ಯಯಂ ವಾಚಃ ಸಂಪ್ರದಾಯಪ್ರವರ್ತನಾತ್ಮಕ ಇತಿ ।

ಸಂಪ್ರದಾಯೋ ಗುರುಶಿಷ್ಯಪರಂಪರಯಾಧ್ಯಯನಮ್ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಸ್ವಯಂಭುವೋ ವೇದಕರ್ತೃತ್ವೇಽಪಿ ನ ಕಾಲಿದಾಸಾದಿವತ್ಸ್ವತಂತ್ರತ್ವಮಪಿ ತು ಪೂರ್ವಸೃಷ್ಟ್ಯನುಸಾರೇಣ । ಏತಚ್ಚಾಸ್ಮಾಭಿರುಪಪಾದಿತಮ್ । ಉಪಪಾದಯಿಷ್ಯತಿ ಚಾಗ್ರೇ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ । ಅಪಿ ಚಾದ್ಯತ್ವೇಽಪ್ಯೇತದ್ದೃಶ್ಯತೇ ।

ತದ್ದರ್ಶನಾತ್ಪ್ರಾಚಾಮಪಿ ಕರ್ತೄಣಾಂ ತಥಾಭಾವೋಽನುಮೀಯತ ಇತ್ಯಾಹ -

ಅಪಿ ಚ ಚಿಕೀರ್ಷಿತಮಿತಿ ।

ಆಕ್ಷಿಪತಿ -

ಕಿಮಾತ್ಮಕಂ ಪುನರಿತಿ ।

ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ - ವಾಚಕಶಬ್ದಪ್ರಭವತ್ವಂ ಹಿ ದೇವಾನಾಮಭ್ಯುಪೇತವ್ಯಂ, ಅವಾಚಕೇನ ತೇಷಾಂ ಬುದ್ಧಾವನಾಲೇಖನಾತ್ । ತತ್ರ ನ ತಾವದ್ವಸ್ವಾದೀನಾಂ ವಕಾರಾದಯೋ ವರ್ಣಾ ವಾಚಕಾಃ, ತೇಷಾಂ ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಚಾರಣಮನ್ಯತ್ವೇನಾಶಕ್ಯಸಂಗತಿಗ್ರಹತ್ವಾತ್ , ಅಗೃಹೀತಸಂಗತೇಶ್ಚ ವಾಚಕತ್ವೇಽತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಪಿ ಚೈತೇ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ವಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಭಿದಧೀರನ್ , ಮಿಲಿತಾ ವಾ । ನ ತಾವತ್ಪ್ರತ್ಯೇಕಮ್ , ಏಕವರ್ಣೋಚ್ಚಾರಣಾನಂತರಮರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಾದರ್ಶನಾತ್ , ವರ್ಣಾಂತರೋಚ್ಚಾರಣಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ । ನಾಪಿ ಮಿಲಿತಾಃ, ತೇಷಾಮೇಕವಕ್ತೃಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನಾನಾಂ ರೂಪತೋ ವ್ಯಕ್ತಿತೋ ವಾ ಪ್ರತಿಕ್ಷಣಮಪವರ್ಗಿಣಾಂ ಮಿಥಃ ಸಾಹಿತ್ಯಸಂಭವಾಭಾವಾತ್ । ನಚ ಪ್ರತ್ಯೇಕಸಮುದಾಯಾಭ್ಯಾಮನ್ಯಃ ಪ್ರಕಾರಃ ಸಂಭವತಿ । ನಚ ಸ್ವರೂಪಸಾಹಿತ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ವರ್ಣಾನಾಮಾಗ್ನೇಯಾದೀನಾಮಿವ ಸಂಸ್ಕಾರದ್ವಾರಕಮಸ್ತಿ ಸಾಹಿತ್ಯಮಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಂ, ವಿಕಲ್ಪಾಸಹತ್ವಾತ್ । ಕೋ ನು ಖಲ್ವಯಂ ಸಂಸ್ಕಾರೋಽಭಿಮತಃ, ಕಿಮಪೂರ್ವಮಾಗ್ನೇಯಾದಿಜನ್ಯಮಿವ, ಕಿಂವಾ ಭಾವನಾಪರನಾಮಾ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸವಬೀಜಮ್ । ನ ತಾವತ್ಪ್ರಥಮಃ ಕಲ್ಪಃ । ನಹಿ ಶಬ್ದಃ ಸ್ವರೂಪತೋಽಂಗತೋ ವಾಽವಿದಿತೋಽವಿದಿತಸಂಗತಿರರ್ಥಧೀಹೇತುರಿಂದ್ರಿಯವತ್ । ಉಚ್ಚರಿತಸ್ಯ ಬಧಿರೇಣಾಗೃಹೀತಸ್ಯ ಗೃಹೀತಸ್ಯ ವಾಽಗೃಹೀತಸಂಗತೇರಪ್ರತ್ಯಾಯಕತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿದಿತೋ ವಿದಿತಸಂಗತಿರ್ವಿದಿತಸಮಸ್ತಜ್ಞಾಪನಾಂಗಶ್ಚ ಶಬ್ದೋ ಧೂಮಾದಿವತ್ಪ್ರತ್ಯಾಯಕೋಽಭ್ಯುಪೇಯಃ । ತಥಾಚಾಪೂರ್ವಾಭಿಧಾನೋಽಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರಃ ಪ್ರತ್ಯಾಯನಾಂಗಮಿತ್ಯರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ಪ್ರಾಗವಗಂತವ್ಯಃ । ನಚ ತದಾ ತಸ್ಯಾವಗಮೋಪಾಯೋಽಸ್ತಿ । ಅರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ತು ತದವಗಮಂ ಸಮರ್ಥಯಮಾನೋ ದುರುತ್ತರಮಿತರೇತರಾಶ್ರಯಮಾವಿಶತಿ, ಸಂಸ್ಕಾರಾವಸಾಯಾದರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಃ, ತತಶ್ಚ ತದವಸಾಯ ಇತಿ । ಭಾವನಾಭಿಧಾನಸ್ತು ಸಂಸ್ಕಾರಃ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸವಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಾತ್ಮನಃ । ನಚ ತದೇವಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಪ್ರಸವಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಪಿ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ನಾಪಿ ತಸ್ಯೈವ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಂತರಮ್ । ನಹಿ ಯೈವ ವಹ್ನೇರ್ದಹನಶಕ್ತಿಃ ಸೈವ ತಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶನಶಕ್ತಿಃ । ನಾಪಿ ದಹನಶಕ್ತೇಃ ಪ್ರಕಾಶನಶಕ್ತಿಃ ಅಪಿಚ ವ್ಯುತ್ಕ್ರಮೇಣೋಚ್ಚರಿತೇಭ್ಯೋ ವರ್ಣೇಭ್ಯಃ ಸೈವಾಸ್ತಿ ಸ್ಮೃತಿಬೀಜಂ ವಾಸನೇತ್ಯರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ನ ಚಾಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಕಥಂಚಿದಪಿ ವರ್ಣಾ ಅರ್ಥಧೀಹೇತವಃ । ನಾಪಿ ತದತಿರಿಕ್ತಃ ಸ್ಫೋಟಾತ್ಮಾ । ತಸ್ಯಾನುಭವಾನಾರೋಹಾತ್ । ಅರ್ಥಧಿಯಸ್ತು ಕಾರ್ಯಾತ್ತದವಗಮೇ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯುಕ್ತಪ್ರಾಯಮ್ । ಸತ್ತಾಮಾತ್ರೇಣ ತು ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಧೀಹೇತುಭಾವೇ ಸರ್ವದಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯೋತ್ಪಾದಪ್ರಸಂಗಃ, ನಿರಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಹೇತೋಃ ಸದಾತನತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಾಚಕಾಚ್ಛಬ್ದಾದ್ವಾಚ್ಯೋತ್ಪಾದ ಇತ್ಯನುಪಪನ್ನಮಿತಿ ।

ಅತ್ರಾಚಾರ್ಯದೇಶೀಯ ಆಹ -

ಸ್ಫೋಟಮಿತ್ಯಾಹೇತಿ ।

ಮೃಷ್ಯಾಮಹೇ ನ ವರ್ಣಾಃ ಪ್ರತ್ಯಾಯಕಾ ಇತಿ । ನ ಸ್ಫೋಟ ಇತಿ ತು ನ ಮೃಷ್ಯಾಮಃ । ತದನುಭವಾನಂತರಂ ವಿದಿತಸಂಗತೇರರ್ಥಧೀಸಮುತ್ಪಾದಾತ್ । ನಚ ವರ್ಣಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ತಸ್ಯಾನುಭವೋ ನಾಸ್ತಿ । ಗೌರಿತ್ಯೇಕಂ ಪದಂ, ಗಾಮಾನಯ ಶುಕ್ಲಮಿತ್ಯೇಕಂ ವಾಕ್ಯಮಿತಿ ನಾನಾವರ್ಣಪದಾತಿರಿಕ್ತೈಕಪದವಾಕ್ಯಾವಗತೇಃ ಸರ್ವಜನೀನತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾಯಮಸತಿ ಬಾಧಕೇ ಏಕಪದವಾಕ್ಯಾನುಭವಃ ಶಕ್ಯೋ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ವಕ್ತುಮ್ । ನಾಪ್ಯೌಪಾಧಿಕಃ । ಉಪಾಧಿಃ ಖಲ್ವೇಕಧೀಗ್ರಾಹ್ಯತಾ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಏಕಾರ್ಥಧೀಹೇತುತಾ ವಾ । ನ ತಾವದೇಕಧೀಗೋಚರಾಣಾಂ ಧವಖದಿರಪಲಾಶಾನಾಮೇಕನಿರ್ಭಾಸಃ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸಮಸ್ತಿ । ತಥಾ ಸತಿ ಧವಖದಿರಪಲಾಶಾ ಇತಿ ನ ಜಾತು ಸ್ಯಾತ್ । ನಾಪ್ಯೇಕಾರ್ಥಧೀಹೇತುತಾ । ತದ್ಧೇತುತ್ವಸ್ಯ ವರ್ಣೇಷು ವ್ಯಾಸೇಧಾತ್ । ತದ್ಧೇತುತ್ವೇನ ತು ಸಾಹಿತ್ಯಕಲ್ಪನೇಽನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಪ್ರಸಂಗಃ । ಸಾಹಿತ್ಯಾತ್ತದ್ಧೇತುತ್ವಂ ತದ್ಧೇತುತ್ವಾಚ್ಚ ಸಾಹಿತ್ಯಮಿತಿ । ತಸ್ಮಾದಯಮಬಾಧಿತೋಽನುಪಾಧಿಶ್ಚ ಪದವಾಕ್ಯಗೋಚರ ಏಕನಿರ್ಭಾಸಾನುಭವೋ ವರ್ಣಾತಿರಿಕ್ತಂ ವಾಚಕಮೇಕಮವಲಂಬತೇ ಸ ಸ್ಫೋಟ ಇತಿ ತಂ ಚ ಧ್ವನಯಃ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ವ್ಯಂಜಯಂತೋಽಪಿ ನ ದ್ರಾಗಿತ್ವೇವ ವಿಶದಯಂತಿ, ಯೇನ ದ್ರಾಗರ್ಥಧೀಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಪಿ ತು ರತ್ನತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನವದ್ಯಥಾಸ್ವಂ ದ್ವಿತ್ರಿಚತುಷ್ಪಂಚಷಡ್ದರ್ಶನಜನಿತಸಂಸ್ಕಾರಪರಿಪಾಕಸಚಿವಚೇತೋಲಬ್ಧಜನ್ಮನಿ ಚರಮೇ ಚೇತಸಿ ಚಕಾಸ್ತಿ ವಿಶದಂ ಪದವಾಕ್ಯತತ್ತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರಾಗನುತ್ಪನ್ನಾಯಾಸ್ತದನಂತರಮರ್ಥಧಿಯ ಉದಯ ಇತಿ ನೋತ್ತರೇಷಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಧ್ವನೀನಾಮ್ । ನಾಪಿ ಪ್ರಾಚಾಂ, ತದಭಾವೇ ತಜ್ಜನಿತಸಂಸ್ಕಾರತತ್ಪರಿಪಾಕಾಭಾವೇನಾನುಗ್ರಹಾಭಾವಾತ್ । ಅಂತ್ಯಸ್ಯ ಚೇತಸಃ ಕೇವಲಸ್ಯಾಜನಕತ್ವಾತ್ । ನಚ ಪದಪ್ರತ್ಯಯವತ್ , ಪ್ರತ್ಯೇಕಮವ್ಯಕ್ತಾಮರ್ಥಧಿಯಮಾಧಾಸ್ಯಂತಿ ಪ್ರಾಂಚೋ ವರ್ಣಾಃ, ಚರಮಸ್ತು ತತ್ಸಚಿವಃ ಸ್ಫುಟತರಾಮಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ವ್ಯಕ್ತಾವ್ಯಕ್ತಾವಭಾಸಿತಾಯಾಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಜ್ಞಾನನಿಯಮಾತ್ । ಸ್ಫೋಟಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಅರ್ಥಧಿಯಸ್ತ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಯಾ ಮಾನಾಂತರಜನ್ಮನೋ ವ್ಯಕ್ತ ಏವೋಪಜನೋ ನ ವಾ ಸ್ಯಾನ್ನ ಪುನರಸ್ಫುಟ ಇತಿ ನ ಸಮಃ ಸಮಾಧಿಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನಿತ್ಯಃ ಸ್ಫೋಟ ಏವ ವಾಚಕೋ ನ ವರ್ಣಾ ಇತಿ ।

ತದೇತದಾಚಾರ್ಯದೇಶೀಯಮತಂ ಸ್ವಮತಮುಪಪಾದಯನ್ನಪಾಕರೋತಿ -

ವರ್ಣಾ ಏವ ತು ನ ಶಬ್ದ ಇತಿ ।

ಏವಂ ಹಿ ವರ್ಣಾತಿರಿಕ್ತಃ ಸ್ಫೋಟೋಽಭ್ಯುಪೇಯೇತ, ಯದಿ ವರ್ಣಾನಾಂ ವಾಚಕತ್ವಂ ನ ಸಂಭವೇತ್ , ಸ ಚಾನುಭವಪದ್ಧತಿಮಧ್ಯಾಸೀತ । ದ್ವಿಧಾ ಚ ವಾಚಕತ್ವಂ ವರ್ಣಾನಾಂ, ಕ್ಷಣಿಕತ್ವೇನಾಶಕ್ಯಸಂಗತಿಗ್ರಹತ್ವಾದ್ವಾ ವ್ಯಸ್ತಸಮಸ್ತಪ್ರಕಾರದ್ವಯಾಭಾವಾದ್ವಾ । ನ ತಾವತ್ಪ್ರಥಮಃ ಕಲ್ಪಃ । ವರ್ಣಾನಾಂ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ನನು ವರ್ಣಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಚಾರಣಮನ್ಯತ್ವಂ ಸರ್ವಜನಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ನ । ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾಸತ್ಯಪ್ಯೇಕತ್ವೇ ಜ್ವಾಲಾದಿವತ್ಸಾದೃಶ್ಯನಿಬಂಧನಮೇತತ್ , ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ಸಾದೃಶ್ಯನಿಬಂಧನತ್ವಮಸ್ಯ ಬಲವದ್ಬಾಧಕೋಪನಿಪಾತಾದ್ವಾಸ್ಥೀಯೇತ, ಕ್ವಚಿಜ್ಜ್ವಾಲಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರದರ್ಶನಾದ್ವಾ । ತತ್ರ ಕ್ವಚಿದ್ವ್ಯಭಿಚಾರದರ್ಶನೇನ ತದುತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಾಯಾಮುಚ್ಯತೇ ವೃದ್ಧೇಃ ಸ್ವತಃಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಾದಿಭಿಃ “ಉತ್ಪ್ರೇಕ್ಷೇತ ಹಿ ಯೋ ಮೋಹಾದಜ್ಞಾತಮಪಿ ಬಾಧನಮ್ । ಸ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರೇಷು ಸಂಶಯಾತ್ಮಾ ಕ್ಷಯಂ ವ್ರಜೇತ್” ॥ ಇತಿ । ಪ್ರಪಂಚಿತಂ ಚೈತದಸ್ಮಾಭಿರ್ನ್ಯಾಯಕಣಿಕಾಯಾಮ್ । ನ ಚೇದಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ಗತ್ವಾದಿಜಾತಿವಿಷಯಂ ನ ಗಾದಿವ್ಯಕ್ತಿವಿಷಯಂ, ತಾಸಾಂ ಪ್ರತಿನರಂ ಭೇದೋಪಲಂಭಾದತ ಏವ ಶಬ್ದಭೇದೋಪಲಂಭಾದ್ವಕ್ತೃಭೇದ ಉನ್ನೀಯತೇ “ಸೋಮಶರ್ಮಾಧೀತೇ ನ ವಿಷ್ಣುಶರ್ಮಾ” ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಯತೋ ಬಹುಷು ಗಕಾರಮುಚ್ಚಾರಯತ್ಸು ನಿಪುಣಮನುಭವಃ ಪರೀಕ್ಷ್ಯತಾಮ್ । ಯಥಾ ಕಾಲಾಕ್ಷೀಂ ಚ ಸ್ವಸ್ತಿಮತೀಂ ಚೇಕ್ಷಮಾಣಸ್ಯ ವ್ಯಕ್ತಿಭೇದಪ್ರಥಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಮೇವ ತದನುಗತಮೇಕಂ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ಪ್ರಥತೇ, ತಥಾ ಕಿಂ ಗಕಾರಾದಿಷು ಭೇದೇನ ಪ್ರಥಮಾನೇಷ್ವೇವ ಗತ್ವಮೇಕಂ ತದನುಗತಂ ಚಕಾಸ್ತಿ, ಕಿಂವಾ ಯಥಾ ಗೋತ್ವಮಾಜಾನತ ಏಕಂ ಭಿನ್ನದೇಶಪರಿಮಾಣಸಂಸ್ಥಾನವ್ಯಕ್ತ್ಯುಪಧಾನಭೇದಾದ್ಭಿನ್ನದೇಶಮಿವಾಲ್ಪಮಿವ ಮಹದಿವ ದೀರ್ಘಮಿವ ವಾಮನಮಿವ ತಥಾಗವ್ಯಕ್ತಿರಾಜಾನತ ಏಕಾಪಿ ವ್ಯಂಜಕಭೇದಾತ್ತದ್ಧರ್ಮಾನುಪಾತಿನೀವ ಪ್ರಥತ ಇತಿ ಭವಂತ ಏವ ವಿದಾಂಕುರ್ವಂತು । ತತ್ರ ಗವ್ಯಕ್ತಿಭೇದಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾಪಿ ಯೋ ಗತ್ವಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ಪರೋಪಧಾನಭೇದಕಲ್ಪನಾಪ್ರಯಾಸಃ ಸ ವರಂ ಗವ್ಯಕ್ತಾವೇವಾಸ್ತು ಕಿಮಂತರ್ಗಡುನಾ ಗತ್ವೇನಾಭ್ಯುಪೇತೇನ । ಯಥಾಹುಃ - “ತೇನ ಯತ್ಪ್ರಾರ್ಥ್ಯತೇ ಜಾತೇಸ್ತದ್ವರ್ಣಾದೇವ ಲಪ್ಸ್ಯತೇ । ವ್ಯಕ್ತಿಲಭ್ಯಂ ತು ನಾದೇಭ್ಯ ಇತಿ ಗತ್ವಾದಿಧೀರ್ವೃಥಾ” ॥ ನಚ ಸ್ವಸ್ತಿಮತ್ಯಾದಿವತ್ ಗವ್ಯಕ್ತಿಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ್ಫುಟಃ ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಚಾರಣಮಸ್ತಿ । ತಥಾ ಸತಿ ದಶ ಗಕಾರಾನುದಚಾರಯಚ್ಚೈತ್ರ ಇತಿ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಸ್ಯಾದ್ದಶಕೃತ್ವ ಉದಚಾರಯದ್ಗಕಾರಮಿತಿ । ನ ಚೈಷ ಜಾತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೋಽಭ್ಯಾಸೋ ಯಥಾ ಶತಕೃತ್ವಸ್ತಿತ್ತಿರೀನುಪಾಯುಂಕ್ತ ದೇವದತ್ತ ಇತಿ । ಅತ್ರ ಹಿ ಸೋರಸ್ತಾಡಂ ಕ್ರಂದತೋಽಪಿ ಗಕಾರಾದಿವ್ಯಕ್ತೌ ಲೋಕಸ್ಯೋಚ್ಚಾರಣಾಭ್ಯಾಸಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ವಿನಿರ್ವೃತ್ತಿಃ ।

ಚೋದಕಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಬಾಧಕಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -

ಕಥಂ ಹ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಬಹೂನಾಮುಚ್ಚಾರಯತಾಮಿತಿ ।

ಯತ್ ಯುಗಪದ್ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗವತ್ತತ್ ನಾನಾ, ಯಥಾ ಗವಾಶ್ವಾದಿರ್ದ್ವಿಶಫೈಕಶಫಕೇಶರಗಲಕಂಬಲಾದಿಮಾನ್ । ಯುಗಪದುದಾತ್ತಾನುದಾತ್ತಾದಿವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗವಾಂಶ್ಚಾಯಂ ವರ್ಣಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾನಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ನ ಚೋದಾತ್ತಾದಯೋ ವ್ಯಂಜಕಧರ್ಮಾಃ, ನ ವರ್ಣಧರ್ಮಾ ಇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ವ್ಯಂಜಕಾ ಹ್ಯಸ್ಯ ವಾಯವಃ । ತೇಷಾಮಶ್ರಾವಣತ್ವೇ ಕಥಂ ತದ್ಧರ್ಮಾಃ ಶ್ರಾವಣಾಃ ಸ್ಯುಃ । ಇದಂ ತಾವದತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ನಹಿ ಗುಣಗೋಚರಮಿಂದ್ರಿಯಂ ಗುಣಿನಮಪಿ ಗೋಚರಯತಿ, ಮಾ ಭೂವನ್ ಘ್ರಾಣರಸನಶ್ರೋತ್ರಾಣಾಂ ಗಂಧರಸಶಬ್ದಗೋಚರಾಣಾಂ ತದ್ವಂತಃ ಪೃಥಿವ್ಯುದಕಾಕಾಶಾ ಗೋಚರಾಃ । ಏವಂ ಚ ಮಾ ನಾಮ ಭೂದ್ವಾಯುಗೋಚರಂ ಶ್ರೋತ್ರಮ್ , ತದ್ಗುಣಾಂಸ್ತೂದಾತ್ತಾದೀನ್ ಗೋಚರಯಿಷ್ಯತಿ । ತೇ ಚ ಶಬ್ದಸಂಸರ್ಗಾಗ್ರಹಾತ್ ಶಬ್ದಧರ್ಮತ್ವೇನಾಧ್ಯವಸೀಯಂತೇ ।

ನಚ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾವಧೃತೈಕತ್ವಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತ ಉದಾತ್ತಾದಯೋ ಧರ್ಮಾಃ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧಿನೋಽಪರ್ಯಾಯೇಣ ಸಂಭವಂತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾ ಮುಖಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ಮಣಿಕೃಪಾಣದರ್ಪಣಾದ್ಯುಪಧಾನವಶಾನ್ನಾನಾದೇಶಪರಿಮಾಣಸಂಸ್ಥಾನಭೇದವಿಭ್ರಮಃ, ಏವಮೇಕಸ್ಯಾಪಿ ವರ್ಣಸ್ಯ ವ್ಯಂಜಕಧ್ವನಿನಿಬಂಧನೋಽಯಂ ವಿರುದ್ಧನಾನಾಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗವಿಭ್ರಮಃ, ನ ತು ಭಾವಿಕೋ ನಾನಾಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗ ಇತಿ ಸ್ಥಿತೇಽಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ಪರಿಹಾರಮಾಹ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ -

ಅಥವಾ ಧ್ವನಿಕೃತ ಇತಿ ।

ಅಥವೇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ । ಭವೇತಾಂ ನಾಮ ಗುಣಗುಣಿನಾವೇಕೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯೌ, ತಥಾಪ್ಯದೋಷಃ । ಧ್ವನೀನಾಮಪಿ ಶಬ್ದವಚ್ಛ್ರಾವಣತ್ವಾತ್ ।

ಧ್ವನಿಸ್ವರೂಪಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವರ್ಣೇಭ್ಯೋ ನಿಷ್ಕರ್ಷಯತಿ -

ಕಃ ಪುನರಯಮಿತಿ ।

ನ ಚಾಯಮನಿರ್ಧಾರಿತವಿಶೇಷವರ್ಣತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಮಾತ್ರಪ್ರತ್ಯಯೋ ನ ತು ವರ್ಣಾತಿರಿಕ್ತತದಭಿವ್ಯಂಜಕಧ್ವನಿಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ತಸ್ಯಾನುನಾಸಿಕತ್ವಾದಿಭೇದಭಿನ್ನಸ್ಯ ಗಾದಿವ್ಯಕ್ತಿವತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಭಾವಾತ್ , ಅಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನಸ್ಯ ಚೈಕತ್ವಾಭಾವೇನ ಸಾಮಾನ್ಯಭಾವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾದವರ್ಣಾತ್ಮಕೋ ವೈಷ ಶಬ್ದಃ, ಶಬ್ದಾತಿರಿಕ್ತೋ ವಾ ಧ್ವನಿಃ, ಶಬ್ದವ್ಯಂಜಕಃ ಶ್ರಾವಣೋಽಭ್ಯುಪೇಯಃ ಉಭಯಥಾಪಿ ಚಾಕ್ಷು ವ್ಯಂಜನೇಷು ಚ ತತ್ತದ್ಧ್ವನಿಭೇದೋಪಧಾನೇನಾನುನಾಸಿಕತ್ವಾದಯೋಽವಗಮ್ಯಮಾನಾಸ್ತದ್ಧರ್ಮಾ ಏವ ಶಬ್ದೇ ಪ್ರತೀಯಂತೇ ನ ತು ಸ್ವತಃ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಧರ್ಮಾಃ । ತಥಾ ಚ ಯೇಷಾಮನುನಾಸಿಕತ್ವಾದಯೋ ಧರ್ಮಾಃ ಪರಸ್ಪರವಿರುದ್ಧಾ ಭಾಸಂತೇ ಭವತು ತೇಷಾಂ ಧ್ವನೀನಾಮನಿತ್ಯತಾ । ನಹಿ ತೇಷು ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಸ್ತಿ । ಯೇಷು ತು ವರ್ಣೇಷು ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ನ ತೇಷಾಮನುನಾಸಿಕತ್ವಾದಯೋ ಧರ್ಮಾ ಇತಿ ನಾನಿತ್ಯಾಃ ।

ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಸಾಲಂಬನಾ ಇತಿ ।

ಯದ್ಯೇಷ ಪರಸ್ಯಾಗ್ರಹೋ ಧರ್ಮಿಣ್ಯಗೃಹ್ಯಮಾಣೇ ತದ್ಧರ್ಮಾ ನ ಶಕ್ಯಾ ಗ್ರಹೀತುಮಿತಿ, ಏವಂ ನಾಮಾಸ್ತು ತಥಾ ತುಷ್ಯತು ಪರಃ । ತಥಾಪ್ಯದೋಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತದನೇನ ಪ್ರಬಂಧೇನ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವೇನ ವರ್ಣಾನಾಮಶಕ್ಯಸಂಗತಿಗ್ರಹತಯಾ ಯದವಾಚಕತ್ವಮಾಪಾದಿತಂ ವರ್ಣಾನಾಂ ತದಪಾಕೃತಮ್ ।

ವ್ಯಸ್ತಸಮಸ್ತಪ್ರಕಾರದ್ವಯಾಸಂಭವೇನ ತು ಯದಾಸಂಜಿತಂ ತನ್ನಿರಾಚಿಕೀರ್ಷುರಾಹ -

ವರ್ಣೇಭ್ಯಶ್ಚಾರ್ಥಪ್ರತೀತೇರಿತಿ ।

ಕಲ್ಪನಾಮಮೃಷ್ಯಮಾಣ ಏಕದೇಶ್ಯಾಹ -

ನ ಕಲ್ಪಯಾಮೀತಿ ।

ನಿರಾಕರೋತಿ -

ನ ।

ಅಸ್ಯಾ ಅಪಿ ಬುದ್ಧೇರಿತಿ ।

ನಿರೂಪಯತು ತಾವದ್ಗೌರಿತ್ಯೇಕಂ ಪದಮಿತಿ ಧಿಯಮಾಯುಷ್ಮಾನ್ । ಕಿಮಿಯಂ ಪೂರ್ವಾನುಭೂತಾನ್ಗಕಾರಾದೀನೇವ ಸಾಮಸ್ತ್ಯೇನಾವಗಾಹತೇ ಕಿಂವಾ ಗಕಾರಾದ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ, ಗವಯಮಿವ ವರಾಹಾದಿಭ್ಯೋ ವಿಲಕ್ಷಣಮ್ । ಯದಿ ಗಕಾರಾದಿವಿಲಕ್ಷಣಮವಭಾಸಯೇತ್ , ಗಕಾರಾದಿರೂಷಿತಃ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನಹಿ ವರಾಹಧೀರ್ಮಹಿಷರೂಷಿತಂ ವರಾಹಮವಗಾಹತೇ । ಪದತತ್ತ್ವಮೇಕಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮಭಿವ್ಯಂಜಯಂತೋ ಧ್ವನಯಃ ಪ್ರಯತ್ನಭೇದಭಿನ್ನಾಸ್ತುಲ್ಯಸ್ಥಾನಕರಣನಿಷ್ಪಾದ್ಯತಯಾನ್ಯೋನ್ಯವಿಸದೃಶತತ್ತತ್ಪದವ್ಯಂಜಕಧ್ವನಿಸಾದೃಶ್ಯೇನ ಸ್ವವ್ಯಂಜನೀಯಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ಪದತತ್ತ್ವಸ್ಯ ಮಿಥೋ ವಿಸದೃಶಾನೇಕಪದಸಾದೃಶ್ಯಾನ್ಯಾಪಾದಯಂತಃ ಸಾದೃಶ್ಯೋಪಧಾನಭೇದಾದೇಕಮಪ್ಯಭಾಗಮಪಿ ನಾನೇವ ಭಾಗವದಿವ ಭಾಸಯಂತಿ, ಮುಖ್ಯಮಿವೈಕಂ ನಿಯತವರ್ಣಪರಿಮಾಣಸ್ಥಾನಸಂಸ್ಥಾನಭೇದಮಪಿ ಮಣಿಕೃಪಾಣದರ್ಪಣಾದಯೋಽನೇಕವರ್ಣಪರಿಮಾಣಸಂಸ್ಥಾನಭೇದಮ್ । ಏವಂ ಚ ಕಲ್ಪಿತಾ ಏವಾಸ್ಯ ಭಾಗಾ ವರ್ಣಾ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತತ್ಕಿಮಿದಾನೀಂ ವರ್ಣಭೇದಾನಸತ್ಯಪಿ ಬಾಧಕೇ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ವಕ್ತುಮಧ್ಯವಸಿತೋಽಸಿ । ಏಕಧೀರೇವ ನಾನಾತ್ವಸ್ಯ ಬಧಿಕೇತಿ ಚೇತ್ , ಹಂತಾಸ್ಯಾಂ ನಾನಾ ವರ್ಣಾಃ ಪ್ರಥಂತ ಇತಿ ನಾನಾತ್ವಾವಭಾಸ ಏಕೈಕತ್ವಂ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಬಾಧತೇ । ಅಥವಾ ವನಸೇನಾದಿಬುದ್ಧಿವದೇಕತ್ವನಾನಾತ್ವೇ ನ ವಿರುದ್ಧೇ । ನೋ ಖಲು ಸೇನಾವನಬುದ್ಧೀ ಗಜಪದಾತಿತುರಗಾದೀನಾಂ ಚಂಪಕಾಶೋಕಕಿಂಶುಕಾದೀನಾಂ ಚ ಭೇದಮಪಬಾಧಮಾನೇ ಉದೀಯೇತೇ, ಅಪಿ ತು ಭಿನ್ನಾನಾಮೇವ ಸತಾಂ ಕೇನಚಿದೇಕೇನೋಪಾಧಿನಾವಚ್ಛಿನ್ನಾನಾಮೇಕತ್ವಮಾಪಾದಯತಃ । ನಚ ಪರೋಪಾಧಿಕೇನೈಕತ್ವೇನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ನಾನಾತ್ವಂ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ನಹ್ಯೌಪಚಾರಿಕಮಗ್ನಿತ್ವಂ ಮಾಣವಕಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕನರತ್ವವಿರೋಧಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತ್ಯೇಕವರ್ಣಾನುಭವಜನಿತಭಾವನಾನಿಚಯಲಬ್ಧಜನ್ಮನಿ ನಿಖಿಲವರ್ಣಾವಗಾಹಿನಿ ಸ್ಮೃತಿಜ್ಞಾನ ಏಕಸ್ಮಿನ್ಭಾಸಮಾನಾನಾಂ ವರ್ಣಾನಾಂ ತದೇಕವಿಜ್ಞಾನವಿಷಯತಯಾ ವೈಕಾರ್ಥಧೀಹೇತುತಯಾ ವೈಕತ್ವಮೌಪಚಾರಿಕಮವಗಂತವ್ಯಮ್ । ನ ಚೈಕಾರ್ಥಧೀಹೇತುತ್ವೇನೈಕತ್ವಮೇಕತ್ವೇನ ಚೈಕಾರ್ಥಧೀಹೇತುಭಾವ ಇತಿ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯಮ್ । ನಹ್ಯರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ಪೂರ್ವಮೇತಾವಂತೋ ವರ್ಣಾ ಏಕಸ್ಮೃತಿಸಮಾರೋಹಿಣೋ ನ ಪ್ರಥಂತೇ । ನ ಚ ತತ್ಪ್ರಥನಾನಂತರಂ ವೃದ್ಧಸ್ಯಾರ್ಥಧೀರ್ನೋನ್ನೀಯತೇ, ತದುನ್ನಯನಾಚ್ಚ ತೇಷಾಮೇಕಾರ್ಥಧಿಯಂ ಪ್ರತಿ ಕಾರಕತ್ವಮೇಕಮವಗಮ್ಯೈಕಪದತ್ವಾಧ್ಯವಸಾನಮಿತಿ ನಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಮ್ । ನ ಚೈಕಸ್ಮೃತಿಸಮಾರೋಹಿಣಾಂ ಕ್ರಮಾಕ್ರಮವಿಪರೀತಕ್ರಮಪ್ರಯುಕ್ತಾನಾಮಭೇದೋ ವರ್ಣಾನಾಮಿತಿ ಯಥಾಕಥಂಚಿತ್ಪ್ರಯುಕ್ತೇಭ್ಯ ಏತೇಭ್ಯೋಽರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ - “ಯಾವಂತೋ ಯಾದೃಶಾ ಯೇ ಚ ಪದಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನೇ । ವರ್ಣಾಃ ಪ್ರಜ್ಞಾತಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಸ್ತೇ ತಥೈವಾವಬೋಧಕಾಃ” ॥ ಇತಿ । ನನು ಪಂಕ್ತಿಬುದ್ಧಾವೇಕಸ್ಯಾಮಕ್ರಮಾಯಾಮಪಿ ವಾಸ್ತವೀ ಶಾಲಾದೀನಾಮಸ್ತಿ ಪಂಕ್ತಿರಿತಿ ತಥೈವ ಪ್ರಥಾ ಯುಕ್ತಾ, ನಚ ತಥೇಹ ವರ್ಣಾನಾಂ ನಿತ್ಯಾನಾಂ ವಿಭೂನಾಂ ಚಾಸ್ತಿ ವಾಸ್ತವಃ ಕ್ರಮಃ, ಪ್ರತ್ಯಯೋಪಾಧಿಸ್ತು ಭವೇತ್ , ಸಚೈಕ ಇತಿ, ಕುತಸ್ತ್ಯಃ ಕ್ರಮ ಏಷಾಮಿತಿ ಚೇತ್ , । ನ ಏಕಸ್ಯಾಮಪಿ ಸ್ಮೃತೌ ವರ್ಣರೂಪವತ್ಕ್ರಮವತ್ಪೂರ್ವಾನುಭೂತತಾಪರಾಮರ್ಶಾತ್ । ತಥಾಹಿ - ಜಾರಾರಾಜೇತಿ ಪದಯೋಃ ಪ್ರಥಯಂತ್ಯೋಃ ಸ್ಮೃತಿಧಿಯೋಸ್ತತ್ತ್ವೇಽಪಿ ವರ್ಣಾನಾಂ ಕ್ರಮಭೇದಾತ್ಪದಭೇದಃ ಸ್ಫುಟತರಂ ಚಕಾಸ್ತಿ । ತಥಾಚ ನಾಕ್ರಮವಿಪರೀತಕ್ರಮಪ್ರಯುಕ್ತಾನಾಮವಿಶೇಷಃ ಸ್ಮೃತಿಬುದ್ಧಾವೇಕಸ್ಯಾಂ ವರ್ಣಾನಾಂ ಕ್ರಮಪ್ರಯುಕ್ತಾನಾಮ್ । ಯಥಾಹುಃ - “ಪದಾವಧಾರಣೋಪಾಯಾನ್ಬಹೂನಿಚ್ಛಂತಿ ಸೂರಯಃ । ಕ್ರಮನ್ಯೂನಾತಿರಿಕ್ತತ್ವಸ್ವರವಾಕ್ಯಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀಃ” ॥ ಇತಿ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ । ದಿಙ್ಮಾತ್ರಮತ್ರ ಸೂಚಿತಂ, ವಿಸ್ತರಸ್ತು ತತ್ತ್ವಬಿಂದಾವವಗಂತವ್ಯ ಇತಿ । ಅಲಂ ವಾ ನೈಯಾಯಿಕೈರ್ವಿವಾದೇನ ।

ಸಂತ್ವನಿತ್ಯಾ ಏವ ವರ್ಣಾಸ್ತಥಾಪಿ ಗತ್ವಾದ್ಯವಚ್ಛೇದೇನೈವ ಸಂಗತಿಗ್ರಹೋಽನಾದಿಶ್ಚ ವ್ಯವಹಾರಃ ಸೇತ್ಸ್ಯತೀತ್ಯಾಹ -

ಅಥಾಪಿ ನಾಮೇತಿ ॥ ೨೮ ॥

ಅತ ಏವ ಚ ನಿತ್ಯತ್ವಮ್ ।

ನನು ಪ್ರಾಚ್ಯಾಮೇವ ಮೀಮಾಂಸಾಯಾಂ ವೇದಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಂ ತತ್ಕಿಂ ಪುನಃ ಸಾಧ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -

ಸ್ವತಂತ್ರಸ್ಯ ಕರ್ತುರಸ್ಮರಣಾದೇವ ಹಿ ಸ್ಥಿತೇ ವೇದಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವ ಇತಿ ।

ನಹ್ಯನಿತ್ಯಾಜ್ಜಗದುತ್ಪತ್ತುಮರ್ಹತಿ, ತಸ್ಯಾಪ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮತ್ತ್ವೇನ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನಿತ್ಯೋ ವೇದಃ ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿಹೇತುತ್ವಾತ್ , ಈಶ್ವರವದಿತಿ ಸಿದ್ಧಮೇವ ನಿತ್ಯತ್ವಮನೇನ ದೃಢೀಕೃತಮ್ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೨೯ ॥

ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವಾಚ್ಚಾವೃತ್ತಾವಪ್ಯವಿರೋಧೋ ದರ್ಶನಾತ್ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ।

ಶಂಕಾಪದೋತ್ತರತ್ವಾತ್ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಶಂಕಾಪದಾನಿ ಪಠತಿ -

ಅಥಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।

ಅಭಿಧಾನಾಭಿಧೇಯಾವಿಚ್ಛೇದೇ ಹಿ ಸಂಬಂಧನಿತ್ಯತ್ವಂ ಭವೇತ್ । ಏವಮಧ್ಯಾಪಕಾಧ್ಯೇತೃಪರಂಪರಾವಿಚ್ಛೇದೇ ವೇದಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನಿರನ್ವಯಸ್ಯ ತು ಜಗತಃ ಪ್ರವಿಲಯೇಽತ್ಯಂತಾಸತಶ್ಚಾಪೂರ್ವಸ್ಯೋತ್ಪಾದೇಽಭಿಧಾನಾಭಿಧೇಯಾವತ್ಯಂತಮುಚ್ಛಿನ್ನಾವಿತಿ ಕಿಮಾಶ್ರಯಃ ಸಂಬಂಧಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಧ್ಯಾಪಕಾಧ್ಯೇತೃಸಂತಾನವಿಚ್ಛೇದೇ ಚ ಕಿಮಾಶ್ರಯೋ ವೇದಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನಚ ಜೀವಾಸ್ತದ್ವಾಸನಾವಾಸಿತಾಃ ಸಂತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅಂತಃಕರಣಾದ್ಯುಪಾಧಿಕಲ್ಪಿತಾ ಹಿ ತೇ ತದ್ವಿಚ್ಛೇದೇ ನ ಸ್ಥಾತುಮರ್ಹಂತಿ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತದ್ವಾಸನಾ, ತಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾತ್ಮನಃ ಶುದ್ಧಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ತದಯೋಗಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಾವಂತಃಕರಣಾನಿ ತದವಚ್ಛಿನ್ನಾಶ್ಛ ಜೀವಾಃ ಪ್ರಾದುರ್ಭವಂತೋ ನ ಪೂರ್ವಕರ್ಮಾವಿದ್ಯಾವಾಸನಾವಂತೋ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತಿ, ಅಪೂರ್ವತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿರುದ್ಧಮಿದಂ ಶಬ್ದಾರ್ಥಸಂಬಂಧವೇದನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರಲಯಾಭ್ಯುಪಗಮೇನೇತಿ । ಅಭಿಧಾತೃಗ್ರಹಣೇನಾಧ್ಯಾಪಕಾಧ್ಯೇತಾರಾವುಕ್ತೌ ।

ಶಂಕಾಂ ನಿರಾಕರ್ತುಂ ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -

ತತ್ರೇದಮಭಿಧೀಯತೇ ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವಾದಿತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಮಹಾಪ್ರಲಯಸಮಯೇ ನಾಂತಃಕರಣಾದಯಃ ಸಮುದಾಚರದ್ವೃತ್ತಯಃ ಸಂತಿ ತಥಾಪಿ ಸ್ವಕಾರಣೇಽನಿರ್ವಾಚ್ಯಾಯಾಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಲೀನಾಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮೇಣ ಶಕ್ತಿರೂಪೇಣ ಕರ್ಮವಿಕ್ಷೇಪಕಾವಿದ್ಯಾವಾಸನಾಭಿಃ ಸಹಾವತಿಷ್ಠಂತ ಏವ । ತಥಾ ಚ ಸ್ಮೃತಿಃ - “ಆಸೀದಿದಂ ತಮೋಭೂತಮಪ್ರಜ್ಞಾತಮಲಕ್ಷಣಮ್ । ಅಪ್ರತರ್ಕ್ಯಮವಿಜ್ಞೇಯಂ ಪ್ರಸುಪ್ತಮಿವ ಸರ್ವತಃ ॥”(ಮ.ಸ್ಮೃ. ೧.೫.) ಇತಿ । ತೇ ಚಾವಧಿಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಪರಮೇಶ್ವರೇಚ್ಛಾಪ್ರಚೋದಿತಾ ಯಥಾ ಕೂರ್ಮದೇಹೇ ನಿಲೀನಾನ್ಯಂಗಾನಿ ತತೋ ನಿಃಸರಂತಿ, ಯಥಾ ವಾ ವರ್ಷಾಪಾಯೇ ಪ್ರಾಪ್ತಮೃದ್ಭಾವಾನಿ ಮಂಡೂಕಶರೀರಾಣಿ ತದ್ವಾಸನಾವಾಸಿತತಯಾ ಘನಘನಾಘನಾಸಾರಾವಸೇಕಸುಹಿತಾನಿ ಪುನರ್ಮಂಡೂಕದೇಹಭಾವಮನುಭವಂತಿ, ತಥಾ ಪೂರ್ವವಾಸನಾವಶಾತ್ಪೂರ್ವಸಮಾನನಾಮರೂಪಾಣ್ಯುತ್ಪದ್ಯಂತೇ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಯದ್ಯಪೀಶ್ವರಾತ್ಪ್ರಭವಃ ಸಂಸಾರಮಂಡಲಸ್ಯ, ತಥಾಪೀಶ್ವರಃ ಪ್ರಾಣಭೃತ್ಕರ್ಮಾವಿದ್ಯಾಸಹಕಾರೀ ತದನುರೂಪಮೇವ ಸೃಜತಿ । ನಚ ಸರ್ಗಪ್ರಲಯಪ್ರವಾಹಸ್ಯಾನಾದಿತಾಮಂತರೇಣೈತದುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸರ್ಗಪ್ರಲಯಾಭ್ಯಯುಪಗಮೇಽಪಿ ಸಂಸಾರಾನಾದಿತಾ ನ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತಿ ।

ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -

ಉಪಪದ್ಯತೇ ಚಾಪ್ಯುಪಲಭ್ಯತೇ ಚ ।

ಆಗಮತ ಇತಿ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಭವತ್ವನಾದಿತಾ ಸಂಸಾರಸ್ಯ, ತಥಾಪಿ ಮಹಾಪ್ರಲಯಾಂತರಿತೇ ಕುತಃ ಸ್ಮರಣಂ ವೇದಾನಾಮಿತ್ಯತ ಆಹ -

ಅನಾದೌ ಚ ಸಂಸಾರೇ ಯಥಾ ಸ್ವಾಪಪ್ರಬೋಧಯೋರಿತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿಪ್ರಾಣಮಾತ್ರಾವಶೇಷತಾತನ್ನಿಃಶೇಷತೇ ಸುಷುಪ್ತಪ್ರಲಯಾವಸ್ಥಯೋರ್ವಿಶೇಷಃ, ತಥಾಪಿ ಕರ್ಮವಿಕ್ಷೇಪಸಂಸ್ಕಾರಸಹಿತಲಯಲಕ್ಷಣಾ ವಿದ್ಯಾವಶೇಷತಾಸಾಮ್ಯೇನ ಸ್ವಾಪಪ್ರಲಯಾವಸ್ಥಯೋರಭೇದ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ನನು ನಾಪರ್ಯಾಯೇಣ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾ, ಕೇಷಾಂಚಿತ್ತದಾ ಪ್ರಬೋಧಾತ್ , ತೇಭ್ಯಶ್ಚ ಸುಪ್ತೋತ್ಥಿತಾನಾಂ ಗ್ರಹಣಸಂಭವಾತ್ , ಪ್ರಾಯಣಕಾಲವಿಪ್ರಕರ್ಷಯೋಶ್ಚ ವಾಸನೋಚ್ಛೇದಕಾರಣಯೋರಭಾವೇನ ಸತ್ಯಾಂ ವಾಸನಾಯಾಂ ಸ್ಮರಣೋಪಪತ್ತೇಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥಸಂಬಂಧವೇದವ್ಯಹಾರಾನುಚ್ಛೇದೋ ಯುಜ್ಯತೇ ।

ಮಹಾಪ್ರಲಯಸ್ತ್ವಪರ್ಯಾಯೇಣ ಪ್ರಾಣಭೃನ್ಮಾತ್ರವರ್ತೀ, ಪ್ರಾಯಣಕಾಲವಿಪ್ರಕರ್ಷೌ ಚ ತತ್ರ ಸಂಸ್ಕಾರಮಾತ್ರೋಚ್ಛೇದಹೇತೂ ಸ್ತ ಇತಿ ಕುತಃ ಸುಷುಪ್ತವತ್ಪೂರ್ವಪ್ರಬೋಧವ್ಯವಹಾರವದುತ್ತರಪ್ರಬೋಧವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -

ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಸ್ವಾಪ ಇತಿ ।

ಪರಿಹರತಿ -

ನೈಷ ದೋಷಃ । ಸತ್ಯಪಿ ವ್ಯವಹಾರೋಚ್ಛೇದಿನೀತಿ ।

ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ - ನ ತಾವತ್ಪ್ರಾಯಣಕಾಲವಿಪ್ರಕರ್ಷೌ ಸರ್ವಸಂಸ್ಕಾರೋಚ್ಛೇದಕೌ, ಪೂರ್ವಾಭ್ಯಸ್ತಸ್ಮೃತ್ಯನುಬಂಧಾಜ್ಜಾತಸ್ಯ ಹರ್ಷಭಯಶೋಕಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇರನುಪಪತ್ತೇಃ । ಮನುಷ್ಯಜನ್ಮವಾಸನಾನಾಂ ಚಾನೇಕಜಾತ್ಯಂತರಸಹಸ್ರವ್ಯವಹಿತಾನಾಂ ಪುನರ್ಮನುಷ್ಯಜಾತಿಸಂವರ್ತಕೇನ ಕರ್ಮಣಾಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನಿಕೃಷ್ಟಧಿಯಾಮಪಿ ಯತ್ರ ಸತ್ಯಪಿ ಪ್ರಾಯಣಕಾಲವಿಪ್ರಕರ್ಷಾದೌ ಪೂರ್ವವಾಸನಾನುವೃತ್ತಿಃ, ತತ್ರ ಕೈವ ಕಥಾ ಪರಮೇಶ್ವರಾನುಗ್ರಹೇಣ ಧರ್ಮಜ್ಞಾನವೈರಾಗ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಾತಿಶಯಸಂಪನ್ನಾನಾಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಮಹಾಧಿಯಾಮ್ । ಯಥಾವಾ ಆ ಚ ಮನುಷ್ಯೇಭ್ಯ ಆ ಚ ಕೃಮಿಭ್ಯೋ ಜ್ಞಾನಾದೀನಾಮನುಭೂಯತೇ ನಿಕರ್ಷಃ, ಏವಮಾ ಮನುಷ್ಯೇಭ್ಯ ಏವ ಆ ಚ ಭಗವತೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಜ್ಜ್ಞಾನಾದೀನಾಂ ಪ್ರಕರ್ಷೋೇಽಪಿ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ । ತಥಾಚ ತದಭಿವದಂತೋ ವೇದಸ್ಮೃತಿವಾದಾಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಪ್ರತ್ಯೂಹಮಶ್ನುವತೇ । ಏವಂ ಚಾತ್ರಭವತಾಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದೀನಾಂ ಪರಮೇಶ್ವರಾನುಗೃಹೀತಾನಾಮುಪಪದ್ಯತೇ ಕಲ್ಪಾಂತರಸಂಬಂಧಿನಿಖಿಲವ್ಯವಹಾರಾನುಸಂಧಾನಮಿತಿ । ಸುಗಮಮನ್ಯತ್ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಅಸ್ತು ಕಲ್ಪಾಂತರವ್ಯವಹಾರಾನುಸಂಧಾನಂ ತೇಷಾಮ್ । ಅಸ್ಯಾಂ ತು ಸೃಷ್ಟಾವನ್ಯ ಏವ ವೇದಾಃ, ಅನ್ಯ ಏವ ಚೈಷಾಮರ್ಥಾಃ, ಅನ್ಯ ಏವ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾಃ, ಧರ್ಮಾಚ್ಚಾನರ್ಥೋಽರ್ಥಶ್ಚಾಧರ್ಮಾತ್ , ಅನರ್ಥಶ್ಚೇಪ್ಸಿತೋಽರ್ಥಶ್ಚಾನೀಪ್ಸಿತಃ ಅಪೂರ್ವತ್ವಾತ್ಸರ್ಗಸ್ಯ । ತಸ್ಮಾತ್ಕೃತಮತ್ರ ಕಲ್ಪಾಂತರವ್ಯವಹಾರಾನುಸಂಧಾನೇನ, ಅಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಪೂರ್ವವ್ಯವಹಾರೋಚ್ಛೇದಾಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಸಂಬಂಧಶ್ಚ ವೇದಶ್ಚಾನಿತ್ಯೌ ಪ್ರಸಜ್ಯೇಯಾತಾಮಿತ್ಯತ ಆಹ -

ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಚ ಸುಖಪ್ರಾಪ್ತಯ ಇತಿ ।

ಯಥಾವಸ್ತುಸ್ವಭಾವಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಹಿ ಸರ್ಗಃ ಪ್ರವರ್ತತೇ, ನತು ಸ್ವಭಾವಸಾಮರ್ಥ್ಯಮನ್ಯಥಯಿತುಮರ್ಹತಿ । ನಹಿ ಜಾತು ಸುಖಂ ತತ್ತ್ವೇನ ಜಿಹಾಸ್ಯತೇ, ದುಃಖಂ ಚೋಪಾದಿತ್ಸ್ಯತೇ । ನಚ ಜಾತು ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋಃ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾವಿಪರ್ಯಯೋ ಭವತಿ । ನಹಿ ಮೃತ್ಪಿಂಡಾತ್ಪಟಃ, ಘಟಶ್ಚ ತಂತುಭ್ಯೋ ಜಾಯತೇ । ತಥಾ ಸತಿ ವಸ್ತುಸಾಮರ್ಥ್ಯನಿಯಮಾಭಾವಾತ್ಸರ್ವಂ ಸರ್ವಸ್ಮಾದ್ಭವೇದಿತಿ ಪಿಪಾಸುರಪಿ ದಹನಮಾಹೃತ್ಯ ಪಿಪಾಸಾಮುಪಶಮಯೇತ್ , ಶೀತಾರ್ತೋ ವಾ ತೋಯಮಾಹೃತ್ಯ ಶೀತಾರ್ತಿಮಿತಿ । ತೇನ ಸೃಷ್ಟ್ಯಂತರೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಹತ್ಯಾದಿರನರ್ಥಹೇತುರೇವಾರ್ಥಹೇತುಶ್ಚ ಯಾಗಾದಿರಿತ್ಯಾನುಪೂರ್ವ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಏವಂ ಯ ಏವ ವೇದಾ ಅಸ್ಮಿನ್ಕಲ್ಪೇ ತ ಏವ ಕಲ್ಪಾಂತರೇ, ತ ಏವ ಚೈಷಾಮರ್ಥಾಃ ತ ಏವ ಚ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾಃ । ದೃಷ್ಟಸಾಧರ್ಮ್ಯಸಂಭವೇ ತದ್ವೈಧರ್ಮ್ಯಕಲ್ಪನಮನುಮಾನಾಗಮವಿರುದ್ಧಮ್ । “ಆಗಮಾಶ್ಚೇಹ ಭೂಯಾಂಸೋ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣ ದರ್ಶಿತಾಃ । ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಪುರಾಣಾಖ್ಯಾಸ್ತದ್ವ್ಯಾಕೋಪೋಽನ್ಯಥಾ ಭವೇತ್” ॥

ತಸ್ಮಾತ್ಸುಷ್ಠೂಕ್ತಮ್ -

ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವಾಚ್ಚಾವೃತ್ತಾವಪ್ಯವಿರೋಧ ಇತಿ ।

'ಅಗ್ನಿರ್ವಾ ಅಕಾಮಯತ” ಇತಿ ಭಾವಿನೀಂ ವೃತ್ತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಯಜಮಾನ ಏವಾಗ್ನಿರುಚ್ಯತೇ । ನಹ್ಯಗ್ನೇರ್ದೇವತಾಂತರಮಗ್ನಿರಸ್ತಿ ॥ ೩೦ ॥

ಮಧ್ವಾದಿಷ್ವಸಂಭವಾದನಧಿಕಾರಂ ಜೈಮಿನಿಃ ।

ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸ್ವಧಿಕಾರಂ ದೇವರ್ಷೀಣಾಂ ಬ್ರುವಾಣಃ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯೋ ಜಾಯತೇ, ಕಿಂ ಸರ್ವಾಸು ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಸ್ವವಿಶೇಷೇಣ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಕಿಂವಾ ಕಾಸುಚಿದೇವ ಕೇಷಾಂಚಿತ್ । ಯದ್ಯವಿಶೇಷೇಣ ಸರ್ವಾಸು, ತತೋ ಮಧ್ವಾದಿವಿದ್ಯಾಸ್ವಸಂಭವಃ ।

ಕಥಮ್ । ಅಸೌ ವಾ ಆದಿತ್ಯೋ ದೇವಮಧ್ವಿತ್ಯತ್ರ ಹಿ ಮನುಷ್ಯಾ ಆದಿತ್ಯಂ ಮಧ್ವಧ್ಯಾಸೇನೋಪಾಸೀರನ್ ।

ಉಪಾಸ್ಯೋಪಾಸಕಭಾವೋ ಹಿ ಭೇದಾಧಿಷ್ಠಾನೋ ನ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ದೇವತಾಯಾಃ ಸಂಭವತಿ । ನ ಚಾದಿತ್ಯಾಂತರಮಸ್ತಿ । ಪ್ರಾಚಾಮಾದಿತ್ಯಾನಾಮಸ್ಮಿನ್ಕಲ್ಪೇ ಕ್ಷೀಣಾಧಿಕಾರತ್ವಾತ್ ।

ಪುನಶ್ಚಾದಿತ್ಯವ್ಯಪಾಶ್ರಯಾಣಿ ಪಂಚ ರೋಹಿತಾದೀನ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯೇತಿ ।

ಅಯಮರ್ಥಃ - “ಅಸೌ ವಾ ಆದಿತ್ಯೋ ದೇವಮಧು”(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತಿ ದೇವಾನಾಂ ಮೋದಹೇತುತ್ವಾನ್ಮಧ್ವಿವ ಮಧು । ಭ್ರಾಮರಮಧುಸಾರೂಪ್ಯಮಾಹಾಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಃ - “ತಸ್ಯ ಮಧುನೋ ದ್ಯೌರೇವ ತಿರಶ್ಚೀನವಂಶಃ”(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) । ಅಂತರಿಕ್ಷಂ ಮಧ್ವಪೂಪಃ । ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ಹಿ ಮಧುನೋಽಪೂಪಃ ಪಟಲಮಂತರಿಕ್ಷಮಾಕಾಶಂ, ತತ್ರಾವಸ್ಥಾನಾತ್ । ಯಾನಿ ಚ ಸೋಮಾಜ್ಯಪಯಃಪ್ರಭೃತೀನ್ಯಗ್ನೌ ಹೂಯತೇ ತಾನ್ಯಾದಿತ್ಯರಶ್ಮಿಭಿರಗ್ನಿಸಂವಲಿತೈರೂತ್ಪನ್ನಪಾಕಾನ್ಯಮೃತೀಭಾವಮಾಪನ್ನಾನ್ಯಾದಿತ್ಯಮಂಡಲಮೃಙ್ಮಂತ್ರಮಧುಪೈರ್ನೀಯಂತೇ । ಯಥಾ ಹಿ ಭ್ರಮರಾಃ ಪುಷ್ಪೇಭ್ಯ ಆಹೃತ್ಯ ಮಕರಂದಂ ಸ್ವಸ್ಥಾನಮಾನಯಂತ್ಯೇವಮೃಙ್ಮಂತ್ರಭ್ರಮರಾಃ ಪ್ರಯೋಗಸಮವೇತಾರ್ಥಸ್ಮಾರಣಾದಿಭಿರೃಗ್ವೇದವಿಹಿತೇಭ್ಯಃ ಕರ್ಮಕುಸುಮೇಭ್ಯ ಆಹೃತ್ಯ ತನ್ನಿಷ್ಪನ್ನಂ ಮಕರಂದಮಾದಿತ್ಯಮಂಡಲಂ ಲೋಹಿತಾಭಿರಸ್ಯ ಪ್ರಾಚೀಭೀ ರಶ್ಮಿನಾಡೀಭಿರಾನಯಂತಿ, ತದಮೃತಂ ವಸವ ಉಪಜೀವಂತಿ । ಅಥಾಸ್ಯಾದಿತ್ಯಮಧುನೋ ದಕ್ಷಿಣಾಭೀ ರಶ್ಮಿನಾಡೀಭಿಃ ಶುಕ್ಲಾಭಿರ್ಯಜುರ್ವೇದವಿಹಿತಕರ್ಮಕುಸುಮೇಭ್ಯ ಆಹೃತ್ಯಾಗ್ನೌ ಹುತಂ ಸೋಮಾದಿ ಪೂರ್ವವದಮೃತಭಾವಮಾಪನ್ನಂ ಯಜುರ್ವೇದಮಂತ್ರಭ್ರಮರಾ ಆದಿತ್ಯಮಂಡಲಮಾನಯಂತಿ, ತದೇತದಮೃತಂ ರುದ್ರಾ ಉಪಜೀವಂತಿ । ಅಥಾಸ್ಯಾದಿತ್ಯಮಧುನಃ ಪ್ರತೀಚೀಭೀ ರಶ್ಮಿನಾಡೀಭಿಃ ಕೃಷ್ಣಾಭಿಃ ಸಾಮವೇದವಿಹಿತಕರ್ಮಕುಸುಮೇಭ್ಯ ಆಹೃತ್ಯಾಗ್ನೌ ಹುತಂ ಸೋಮಾದಿ ಪೂರ್ವವದಮೃತಭಾವಮಾಪನ್ನಂ ಸಾಮಮಂತ್ರಸ್ತೋತ್ರಭ್ರಮರಾ ಆದಿತ್ಯಮಂಡಲಮಾನಯಂತಿ, ತದಮೃತಮಾದಿತ್ಯಾ ಉಪಜೀವಂತಿ । ಅಥಾಸ್ಯಾದಿತ್ಯಮಧುನ ಉದೀಚಿಭಿರತಿಕೃಷ್ಣಾಭೀ ರಶ್ಮಿನಾಡೀಭಿರಥರ್ವವೇದವಿಹಿತೇಭ್ಯಃ ಕರ್ಮಕುಸುಮೇಭ್ಯ ಆಹೃತ್ಯಾಗ್ನೌ ಹುತಂ ಸೋಮಾದಿ ಪೂರ್ವವದಮೃತಭಾವಮಾಪನ್ನಮಥರ್ವಾಂಗಿರಸಮಂತ್ರಭ್ರಮರಾಃ, ತಥಾಶ್ವಮೇಧವಾಚಃಸ್ತೋಮಕರ್ಮಕುಸುಮಾತ್ ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣಮಂತ್ರಭ್ರಮರಾ ಆದಿತ್ಯಮಂಡಲಮಾನಯಂತಿ । ಅಶ್ವಮೇಧೇ ವಾಚಃಸ್ತೋಮೇ ಚ ಪಾರಿಪ್ಲವಂ ಶಂಸಂತಿ ಇತಿ ಶ್ರವಣಾದಿತಿಹಾಸಪುರಾಣಮಂತ್ರಾಣಾಮಪ್ಯಸ್ತಿ ಪ್ರಯೋಗಃ । ತದಮೃತಂ ಮರುತ ಉಪಜೀವಂತಿ । ಅಥಾಸ್ಯ ಯಾ ಆದಿತ್ಯಮಧುನ ಊರ್ಧ್ವಾ ರಶ್ಮಿನಾಡ್ಯೋ ಗೋಪ್ಯಾಸ್ತಾಭಿರುಪಾಸನಭ್ರಮರಾಃ ಪ್ರಣವಕುಸುಮಾದಾಹೃತ್ಯಾದಿತ್ಯಮಂಡಲಮಾನಯಂತಿ, ತದಮೃತಮುಪಜೀವಂತಿ ಸಾಧ್ಯಾಃ । ತಾ ಏತಾ ಆದಿತ್ಯವ್ಯಪಾಶ್ರಯಾಃ ಪಂಚ ರೋಹಿತಾದಯೋ ರಶ್ಮಿನಾಡ್ಯ ಋಗಾದಿಸಂಬದ್ಧಾಃ ಕ್ರಮೇಣೋಪದಿಶ್ಯೇತಿ ಯೋಜನಾ । ಏತದೇವಾಮೃತಂ ದೃಷ್ಟ್ವೋಪಲಭ್ಯ ಯಥಾಸ್ವಂ ಸಮಸ್ತೈಃ ಕರಣೈರ್ಯಶಸ್ತೇಜ ಇಂದ್ರಿಯಸಾಕಲ್ಯವೀರ್ಯಾನ್ನಾದ್ಯಾನ್ಯಮೃತಂ ತದುಪಲಭ್ಯಾದಿತ್ಯೇ ತೃಪ್ಯತಿ । ತೇನ ಖಲ್ವಮೃತೇನ ದೇವಾನಾಂ ವಸ್ವಾದೀನಾಂ ಮೋದನಂ ವಿದಧದಾದಿತ್ಯೋ ಮಧು । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ನ ಕೇವಲಮುಪಾಸ್ಯೋಪಾಸಕಭಾವ ಏಕಸ್ಮಿನ್ವಿರುಧ್ಯತೇ, ಅಪಿ ತು ಜ್ಞಾತೃಜ್ಞೇಯಭಾವಶ್ಚ ಪ್ರಾಪ್ಯಪ್ರಾಪಕಭಾವಶ್ಚೇತಿ ।

ತಥಾಗ್ನಿಃ ಪಾದ ಇತಿ ।

ಅಧಿದೈವತಂ ಖಲ್ವಾಕಾಶೇ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿವಿಧಾನಾರ್ಥಮುಕ್ತಮ್ । ಆಕಾಶಸ್ಯ ಹಿ ಸರ್ವಗತತ್ವಂ ರೂಪಾದಿಹೀನತ್ವೇ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಾರೂಪ್ಯಂ, ತಸ್ಯ ಚೈತಸ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚತ್ವಾರಃ ಪಾದಾ ಅಗ್ನ್ಯಾದಯಃ “ಅಗ್ನಿಃ ಪಾದಃ” ಇತ್ಯಾದಿನಾ ದರ್ಶಿತಾಃ । ಯಥಾ ಹಿ ಗೋಃ ಪಾದಾ ನ ಗವಾ ವಿಯುಜ್ಯಂತ, ಏವಮಗ್ನ್ಯಾದಯೋಽಪಿ ನಾಕಾಶೇನ ಸರ್ವಗತೇನೇತ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯ ಪಾದಾಃ ।

ತದೇವಮಾಕಾಶಸ್ಯ ಚತುಷ್ಪದೋ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿಂ ವಿಧಾಯ ಸ್ವರೂಪೇಣ ವಾಯುಂ ಸಂವರ್ಗಗುಣಕಮುಪಾಸ್ಯಂ ವಿಧಾತುಂ ಮಹೀಕರೋತಿ -

ವಾಯುರ್ವಾವ ಸಂವರ್ಗಃ ।

ತಥಾ ಸ್ವರೂಪೇಣೈವಾದಿತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಾಸ್ಯಂ ವಿಧಾತುಂ ಮಹೀಕರೋತಿ -

ಆದಿತ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದೇಶಃ

ಉಪದೇಶಃ । ಅತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮನ್ಯತ್ ॥ ೩೧ ॥

ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ನಾವಿಶೇಷೇಣ ಸರ್ವೇಷಾಂ ದೇವರ್ಷೀಣಾಂ ಸರ್ವಾಸು ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸ್ವಧಿಕಾರಃ, ಕಿಂತು ಯಥಾಸಂಭವಮಿತಿ । ತತ್ರೇದಮುಪತಿಷ್ಠತೇ -

ಜ್ಯೋತಿಷಿ ಭಾವಾಚ್ಚ ।

ಲೌಕಿಕೌ ಹ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಪ್ರತ್ಯಯೌ ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಂಡಲಾದಿಷು ದೃಷ್ಟೌ । ನ ಚೈತೇಷಾಮಸ್ತಿ ಚೈತನ್ಯಮ್ । ನಹ್ಯೇತೇಷು ದೇವದತ್ತಾದಿವತ್ತದನುರೂಪಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ ಚೇಷ್ಟಾಃ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದೇತಿಹಾಸಪುರಾಣಲೋಕೇಭ್ಯ ಇತಿ ।

ತತ್ರ “ಜಗೃಭ್ಮಾತೇ ದಕ್ಷಿಣಮಿಂದ್ರಹಸ್ತಮ್” ಇತಿ ಚ, “ಕಾಶಿರಿಂದ್ರ ಇತ್” ಇತಿ ಚ । ಕಾಶಿರ್ಮುಷ್ಟಿಃ । ತಥಾ “ತುವಿಗ್ರೀವೋ ವಪೋದರಃ ಸುಬಾಹುರಂಧಸೋ ಮದೇ । ಇಂದ್ರೋ ವೃತ್ರಾಣಿ ಜಿಘ್ನತೇ”(ಋ.ಸಂ. ೮-೭-೧೭) ಇತಿ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವಂ ದೇವತಾಯಾ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾ ಅಭಿವದಂತಿ । ತಥಾ ಹವಿರ್ಭೋಜನಂ ದೇವತಾಯಾ ದರ್ಶಯಂತಿ - “ಅದ್ಧೀಂದ್ರ ಪಿಬ ಚ ಪ್ರಸ್ಥಿತಸ್ಯ”(ಋ.ಸಂ. ೧೦-೧೧೬-೭) ಇತ್ಯಾದಯಃ । ತಥೇಶನಮ್ - “ಇಂದ್ರೋ ದಿವ ಇಂದ್ರ ಈಶೇ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಇಂದ್ರೋ ಅಪಾಮಿಂದ್ರ ಇತ್ಪರ್ವತಾನಾಮ್ । ಇಂದ್ರೋ ವೃಧಾಮಿಂದ್ರ ಇನ್ಮೇಧಿರಾಣಾಮಿಂದ್ರಃ ಕ್ಷೇಮೇ ಯೋಗೇ ಹವ್ಯ ಇಂದ್ರಃ”(ಋ.ಸಂ. ೧೦-೮೯-೧೦) ಇತಿ, ತಥಾ “ಈಶಾನಮಸ್ಯ ಜಗತಃ ಸ್ವರ್ದೃಶಮೀಶಾನಮಿಂದ್ರ ತಸ್ಥುಷಃ”(ಋ.ಸಂ. ೭-೩೨-೨೨) ಇತಿ । ತಥಾ ವರಿವಸಿತಾರಂ ಪ್ರತಿ ದೇವತಾಯಾಃ ಪ್ರಸಾದಂ ಪ್ರಸನ್ನಾಯಾಶ್ಚ ಫಲದಾನಂ ದರ್ಶಯತಿ “ಆಹುತಿಭಿರೇವ ದೇವಾನ್ ಹುತಾದಃ ಪ್ರೀಣಾತಿ ತಸ್ಮೈ ಪ್ರೀತಾ ಇಷಮೂರ್ಜಂ ಚ ಯಚ್ಛಂತಿ” ಇತಿ, “ತೃಪ್ತ ಏವೈನಮಿಂದ್ರಃ ಪ್ರಜಯಾ ಪಶುಭಿಸ್ತರ್ಪಯತಿ” ಇತಿ ಚ । ಧರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರಕಾರಾ ಅಪ್ಯಾಹುಃ - “ತೇ ತೃಪ್ತಾಸ್ತರ್ಪಯಂತ್ಯೇನಂ ಸರ್ವಕಾಮಫಲೈಃ ಶುಭೈಃ” । ಇತಿ ಪುರಾಣವಚಾಂಸಿ ಚ ಭೂಯಾಂಸಿ ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದಿಪಂಚಕಪ್ರಪಂಚಮಾಪಕ್ಷತೇ । ಲೌಕಿಕಾ ಅಪಿ ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದಿಪಂಚಕಂ ಸ್ಮರಂತಿ ಚೋಪಚರಂತಿ ಚ । ತಥಾಹಿ - ಯಮಂ ದಂಡಹಸ್ತಮಾಲಿಖಂತಿ, ವರುಣಂ ಪಾಶಹಸ್ತಮ್ , ಇಂದ್ರಂ ವಜ್ರಹಸ್ತಮ್ । ಕಥಯಂತಿ ಚ ದೇವತಾ ಹವಿರ್ಭುಜ ಇತಿ । ತಥೇಶನಾಮಿಮಾಮಾಹುಃ - ದೇವಗ್ರಾಮೋ ದೇವಕ್ಷೇತ್ರಮಿತಿ । ತಥಾಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಸಾದಂ ಚ ಪ್ರಸನ್ನಾಯಾಶ್ಚ ಫಲದಾನಮಾಹುಃ - ಪ್ರಸನ್ನೋಽಸ್ಯ ಪಶುಪತಿಃ ಪುತ್ರೋಽಸ್ಯ ಜಾತಃ । ಪ್ರಸನ್ನೋಽಸ್ಯ ಧನದೋ ಧನಮನೇನ ಲಬ್ಧಮಿತಿ ।

ತದೇತತ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ ದೂಷಯತಿ -

ನೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ನಹಿ ತಾವಲ್ಲೋಕೋ ನಾಮೇತಿ ।

ನ ಖಲುಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋ ಲೋಕೋ ನಾಮ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮಸ್ತಿ, ಕಿಂತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಮೂಲಾ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಸತ್ಯತಾಮಶ್ನುತೇ, ತದಭಾವೇ ತ್ವಂಧಪರಂಪರಾವನ್ಮೂಲಾಭಾವಾದ್ವಿಪಲ್ವತೇ । ನಚ ವಿಗ್ರಹಾದೌ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಮನ್ಯತಮಮಸ್ತಿ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ನ ಚೇತಿಹಾಸಾದಿ ಮೂಲಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ತಸ್ಯಾಪಿ ಪೌರುಷೇಯತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಣಾತ್ ।

ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಂ ಚಾತ್ರಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ -

ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣಮಪೀತಿ ।

ನನೂಕ್ತಂ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದೇಭ್ಯೋ ವಿಗ್ರಹಾದಿಪಂಚಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತಿ, ಅತ ಆಹ -

ಅರ್ಥವಾದಾ ಅಪೀತಿ ।

ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶೇನೈಕವಾಕ್ಯತಾಮಾಪದ್ಯಮಾನಾ ಅರ್ಥವಾದಾ ವಿಧಿವಿಷಯಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಲಕ್ಷಣಾಪರಾ ನ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಪ್ರಮಾಣಂ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತಿ । “ಯತ್ಪರಃ ಶಬ್ದಃ ಸ ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ” ಇತಿ ಹಿ ಶಾಬ್ದನ್ಯಾಯವಿದಃ । ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇಣ ತು ಯತ್ರ ಸ್ವಾರ್ಥೇಽಪಿ ಸಮರ್ಥ್ಯತೇ, ಯಥಾ ವಾಯೋಃ ಕ್ಷೇಪಿಷ್ಠತ್ವಮ್ , ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಶಾತ್ಸೋಽಭ್ಯುಪೇಯತೇ ನ ತು ಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ । ಯತ್ರ ತು ನ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮಸ್ತಿ, ಯಥಾ ವಿಗ್ರಹಾದಿಪಂಚಕೇ, ಸೋಽರ್ಥಃ ಶಬ್ದಾದೇವಾವಗಂತವ್ಯಃ । ಅತತ್ಪರಶ್ಚ ಶಬ್ದೋ ನ ತದವಗಮಯುತಿಮಲಮಿತಿ । ತದವಗಮಪರಸ್ಯ ತತ್ರಾಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಭ್ಯುಪೇತವ್ಯಮ್ । ನ ಚೈಕಂ ವಾಕ್ಯಮುಭಯಪರಂ ಭವತೀತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಭಿದ್ಯೇತ । ನಚ ಸಂಭವತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಭೇದೋ ಯುಜ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾನಧಿಗತಾ ವಿಗ್ರಹಾದಿಮತ್ತಾ ಅನ್ಯಪರಾಚ್ಛಬ್ದಾದವಗಂತವ್ಯೇತಿ ಮನೋರಥಮಾತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಂತ್ರಾಶ್ಚ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿವಚ್ಛ್ರುತ್ಯಾದಿಭಿಸ್ತತ್ರ ತತ್ರ ವಿನಿಯುಜ್ಯಮಾನಾಃ ಪ್ರಮಾಣಭಾವಾನನುಪ್ರವೇಶಿನಃ ಕಥಮುಪಯುಜ್ಯಂತಾಂ ತೇಷ ತೇಷು ಕರ್ಮಸ್ವಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ದೃಷ್ಟೇ ಪ್ರಕಾರೇ ಸಂಭವತಿ ನಾದೃಷ್ಟಕಲ್ಪನೋಚಿತಾ । ದೃಷ್ಟಶ್ಚ ಪ್ರಕಾರಃ ಪ್ರಯೋಗಸಮವೇತಾರ್ಥಸ್ಮಾರಣಂ, ಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಚಾನುತಿಷ್ಠಂತಿ ಖಲ್ವನುಷ್ಠಾತಾರಃ ಪದಾರ್ಥಾನ್ । ಔತ್ಸರ್ಗಿಕೀ ಚಾರ್ಥಪರತಾ ಪದಾನಾಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಪ್ರಯೋಗಸಮವೇತಾರ್ಥಸ್ಮರಣತಾತ್ಪರ್ಯಾಣಾಂ ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ನಾನಧಿಗತೇ ವಿಗ್ರಹಾದಾವಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ನ ತೇಭ್ಯೋಽಪಿ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ । ತಸ್ಮಾದ್ದೇವತಾವಿಗ್ರಹವತ್ತಾದಿಭಾವಗ್ರಾಹಕಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಷಷ್ಠಪ್ರಮಾಣಗೋಚರತಾಸ್ಯೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ॥ ೩೨ ॥

ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ -

ಭಾವಂ ತು ಬಾದರಾಯಣೋಽಸ್ತಿ ಹಿ ।

ತುಶಬ್ದಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿಇತ್ಯಂತಮ್

ಇತ್ಯಾದಿ

ಭೂತಧಾತೋರಾದಿತ್ಯಾದಿಷ್ವಚೇತನತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ

ಇತ್ಯಂತಮ್ ಅತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ।

ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾದಿವ್ಯವಹಾರಾದಿತಿ ।

ಆದಿಗ್ರಹಣೇನೇತಿಹಾಸಪುರಾಣಧರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಮಂತ್ರಾದೀನಾಂ ವ್ಯವಹಾರಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸ್ತಸ್ಯ ದರ್ಶನಾದಿತಿ ।

ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನುಭಾಷತೇ -

ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।

ಏಕದೇಶಿಮತೇನ ತಾವತ್ಪರಿಹರತಿ -

ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮ ಇತಿ ।

ತದೇತತ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ದೂಷಯತಿ -

ಅತ್ರಾಹ

ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ । ಶಾಬ್ದೀ ಖಲ್ವಿಯಂ ಗತಿಃ, ಯತ್ತಾತ್ಪರ್ಯಾಧೀನವೃತ್ತಿತ್ವಂ ನಾಮ । ನಹ್ಯನ್ಯಪರಃ ಶಬ್ದೋಽನ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ನಹಿ ಶ್ವಿತ್ರಿನಿರ್ಣೇಜನಪರಂ ಶ್ವೇತೋ ಧಾವತೀತಿ ವಾಕ್ಯಮಿತಃ ಸಾರಮೇಯಗಮನಂ ಗಮಯಿತುಮರ್ಹತಿ । ನಚ ನಞ್ವತಿ ಮಹಾವಾಕ್ಯೇಽವಾಂತರವಾಕ್ಯಾರ್ಥೋ ವಿಧಿರೂಪಃ ಶಕ್ಯೋಽವಗಂತುಮ್ । ನಚ ಪ್ರತ್ಯಯಮಾತ್ರಾತ್ಸೋಽಪ್ಯರ್ಥೋಽಸ್ಯ ಭವತಿ, ತತ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತಿತ್ವಾತ್ । ನ ಪುನಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಮಿಯಂ ಗತಿಃ । ನಹ್ಯುದಕಾಹರಣಾರ್ಥಿನಾ ಘಟದರ್ಶನಾಯೋನ್ಮೀಲಿತಂ ಚಕ್ಷುರ್ಘಟಪಟೌ ವಾ ಪಟಂ ವಾ ಕೇವಲಂ ನೋಪಲಭತೇ ।

ತದೇವಮೇಕದೇಶಿನಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಾ ದೂಷಿತೇ ಪರಮಸಿದ್ಧಾಂತವಾದ್ಯಾಹ -

ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ ವಿಷಮ ಉಪನ್ಯಾಸ ಇತಿ ।

ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ - ಲೋಕೇ ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಾಯನಾಯ ಪದಾನಿ ಪ್ರಯುಕ್ತಾನಿ ತದಂತರೇಣ ನ ಸ್ವಾರ್ಥಮಾತ್ರಸ್ಮಾರಣೇ ಪರ್ಯವಸ್ಯಂತಿ । ನಹಿ ಸ್ವಾರ್ಥಸ್ಮಾರಣಮಾತ್ರಾಯ ಲೋಕೇ ಪದಾನಾಂ ಪ್ರಯೋಗೋ ದೃಷ್ಟಪೂರ್ವಃ । ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇ ತು ದೃಶ್ಯತೇ । ನ ಚೈತಾನ್ಯಸ್ಮಾರಿತಸ್ವಾರ್ಥಾನಿ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯಿತುಮೀಶತೇ ಇತಿ ಸ್ವಾರ್ಥಸ್ಮಾರಣಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಿತಯೇಽವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರಃ ಕಲ್ಪಿತಃ ಪದಾನಾಮ್ । ನಚ ಯದರ್ಥಂ ಯತ್ತತ್ತೇನ ವಿನಾ ಪರ್ಯವಸ್ಯತೀತಿ ನ ಸ್ವಾರ್ಥಮಾತ್ರಭಿಧಾನೇ ಪರ್ಯವಸಾನಂ ಪದಾನಾಮ್ । ನಚ ನಞ್ವತಿ ವಾಕ್ಯೇ ವಿಧಾನಪರ್ಯವಸಾನಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ನಞ್ಪದಮನರ್ಥಕಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಯಥಾಹುಃ - “ಸಾಕ್ಷಾದ್ಯದ್ಯಪಿ ಕುರ್ವಂತಿ ಪದಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಮ್ । ವರ್ಣಾಸ್ತಥಾಪಿ ನೈತಸ್ಮಿನ್ಪರ್ಯವಸ್ಯಂತಿ ನಿಷ್ಫಲೇ ॥ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಿತಯೇ ತೇಷಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತೌ ನಾಂತರೀಯಮ್ । ಪಾಕೇ ಜ್ವಾಲೇವ ಕಾಷ್ಠಾನಾಂ ಪದಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಮ್” ॥ ಇತಿ । ಸೇಯಮೇಕಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಗತಿಃ । ಯತ್ರ ತು ವಾಕ್ಯಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಣ ಸಂಬಂಧಸ್ತತ್ರ ಲೋಕಾನುಸಾರತೋ ಭೂತಾರ್ಥವ್ಯುತ್ಪತ್ತೌ ಚ ಸಿದ್ಧಾಯಾಮೇಕೈಕಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತತ್ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಾಯನೇನ ಪರ್ಯವಸಿತವೃತ್ತಿನಃ ಪಶ್ಚಾತ್ಕುತಶ್ಚಿದ್ಧೇತೋಃ ಪ್ರಯೋಜನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮನ್ವಯಃ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಯಥಾ “ವಾಯುರ್ವೈ ಕ್ಷೇಪಿಷ್ಠಾ ದೇವತಾ ವಾಯುಮೇವ ಸ್ವೇನ ಭಾಗಧೇಯೇನೋಪಧಾವತಿ ಸ ಏವೈನಂ ಭೂತಿಂ ಗಮಯತಿ ವಾಯವ್ಯಂ ಶ್ವೇತಮಾಲಭೇತ”(ಕೃ.ಯ. ೨.೧.೧) ಇತ್ಯತ್ರ । ಇಹ ಹಿ ಯದಿ ನ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನವಿಧಿಃ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ವೇದರಾಶಿಂ ಪುರುಷಾರ್ಥತಾಮನೇಷ್ಯತ್ತತೋ ಭೂತಾರ್ಥಮಾತ್ರಪರ್ಯವಸಿತಾ ನಾರ್ಥವಾದಾ ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶೇನೈಕವಾಕ್ಯತಾಮಾಗಮಿಷ್ಯನ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯವಿಧಿವಶಾತ್ಕೈಮರ್ಥ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ವೃತ್ತಾಂತಾದಿಗೋಚರಾಃ ಸಂತಸ್ತತ್ಪ್ರತ್ಯಾಯನದ್ವಾರೇಣ ವಿಧೇಯಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಂ ಲಕ್ಷಯಂತಿ, ನ ಪುನರವಿವಕ್ಷಿತಸ್ವಾರ್ಥಾ ಏವ ತಲ್ಲಕ್ಷಣೇ ಪ್ರಭವಂತಿ, ತಥಾ ಸತಿ ಲಕ್ಷಣೈವ ನ ಭವೇತ್ । ಅಭಿಧೇಯಾವಿನಾಭಾವಸ್ಯ ತದ್ಬೀಜಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಗಂಗಾಯಾಂ ಘೋಷ ಇತ್ಯತ್ರ ಗಂಗಾಶಬ್ದಃ ಸ್ವಾರ್ಥಸಂಬದ್ಧಮೇವ ತೀರಂ ಲಕ್ಷಯತಿ ನ ತು ಸಮುದ್ರತೀರಂ, ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ, ಸ್ವಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ । ನ ಚೈತತ್ಸರ್ವಂ ಸ್ವಾರ್ಥಾವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಕಲ್ಪತೇ । ಅತ ಏವ ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಾ ಅರ್ಥವಾದಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ, ಯಥಾ - ‘ಆದಿತ್ಯೋ ವೈ ಯೂಪಃ’ ‘ಯಜಮಾನಃ ಪ್ರಸ್ತರಃ’ ಇತ್ಯೇವಮಾದಯಃ, ತತ್ರ ಯಥಾ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾವಿರೋಧಃ, ಯಥಾ ಚ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತಾ, ತದುಭಯಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ “ಗುಣವಾದಸ್ತು”(ಜೈ.ಸೂ. ೧।೨।೧೦ ) ಇತಿ ಚ “ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ” ಇತಿ ಚಾಸೂತ್ರಯಜ್ಜೈಮಿನಿಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಯತ್ರ ಸೋಽರ್ಥೋಽರ್ಥವಾದಾನಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರುದ್ಧಸ್ತತ್ರ ಗುಣವಾದೇನ ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಲಕ್ಷಣೇತಿ ಲಕ್ಷಿತಲಕ್ಷಣಾ । ಯತ್ರ ತು ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಸಂವಾದಸ್ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾದಿವಾರ್ಥವಾದಾದಪಿ ಸೋಽರ್ಥಃ ಪ್ರಸಿಧ್ಯತಿ, ದ್ವಯೋಃ ಪರಸ್ಪರಾನಪೇಕ್ಷಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಯೋರಿವೈಕತ್ರಾರ್ಥೇ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ । ಪ್ರಮಾತ್ರಪೇಕ್ಷಯಾ ತ್ವನುವಾದಕತ್ವಮ್ । ಪ್ರಮಾತಾ ಹ್ಯವ್ಯುತ್ಪನ್ನಃ ಪ್ರಥಮಂ ಯಥಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಭ್ಯೋಽರ್ಥಮವಗಚ್ಛತಿ ನ ತಥಾಮ್ನಾಯತಃ, ತತ್ರ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದ್ಯಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ನತು ಪ್ರಮಾಣಾಪೇಕ್ಷಯಾ, ದ್ವಯೋಃ ಸ್ವಾರ್ಥೇಽನಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನನ್ವೇವಂ ಮಾನಾಂತರವಿರೋಧೇಽಪಿ ಕಸ್ಮಾದ್ಗುಣವಾದೋ ಭವತಿ, ಯಾವತಾ ಶಬ್ದವಿರೋಧೇ ಮಾನಾಂತರಮೇವ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಬಾಧ್ಯತೇ, ವೇದಾಂತೈರಿವಾದ್ವೈತವಿಷಯೈಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಯಃ ಪ್ರಪಂಚಗೋಚರಾಃ, ಕಸ್ಮಾದ್ವಾಽರ್ಥವಾದವದ್ವೇದಾಂತಾ ಅಪಿ ಗುಣವಾದೇನ ನ ನೀಯಂತೇ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ - ಲೋಕಾನುಸಾರತೋ ದ್ವಿವಿಧೋ ಹಿ ವಿಷಯಃ ಶಬ್ದಾನಾಮ್ , ದ್ವಾರತಶ್ಚ ತಾತ್ಪರ್ಯತಶ್ಚ । ಯಥೈಕಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಪದಾನಾಂ ಪದಾರ್ಥಾ ದ್ವಾರತೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಶ್ಚ ತಾತ್ಪರ್ಯತೋ ವಿಷಯಃ ಏವಂ ವಾಕ್ಯದ್ವಯೈಕವಾಕ್ಯತಾಯಾಮಪಿ । ಯಥೇಯಂ ದೇವದತ್ತೀಯಾ ಗೌಃ ಕ್ರೇತವ್ಯೇತ್ಯೇಕಂ ವಾಕ್ಯಮ್ , ಏಷಾ ಬಹುಕ್ಷೀರೇತ್ಯಪರಂ ತದಸ್ಯ ಬಹುಕ್ಷೀರತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಂ ದ್ವಾರಮ್ । ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ತು ಕ್ರೇತವ್ಯೇತಿ ವಾಕ್ಯಾಂತರಾರ್ಥೇ । ತತ್ರ ಯದ್ದ್ವಾರತಸ್ತತ್ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರೋಧೇಽನ್ಯಥಾ ನೀಯತೇ । ಯಥಾ ವಿಷಂ ಭಕ್ಷಯೇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಮಾ ಅಸ್ಯ ಗೃಹೇ ಭುಂಕ್ಷ್ವೇತಿ ವಾಕ್ಯಾಂತರಾರ್ಥಪರಂ ಸತ್ । ಯತ್ರ ತು ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ತತ್ರ ಮಾನಾಂತರವಿರೋಧೇ ಪೌರುಷೇಯಪ್ರಮಾಣಮೇವ ಭವತಿ । ವೇದಾಂತಾಸ್ತು ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತಭೇದಪ್ರಪಂಚಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದನಪರಾ ಅಪೌರುಷೇಯತಾ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧತಾತ್ತ್ವಿಕಪ್ರಮಾಣಭಾವಾಃ ಸಂತಸ್ತ್ತಾತ್ತ್ವಿಕಪ್ರಮಾಣಭಾವಾತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಿ ಪ್ರಚ್ಯಾವ್ಯ ಸಾಂವ್ಯವಹಾರಿಕೇ ತಸ್ಮಿನ್ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯಂತಿ । ನ ಚ ‘ಆದಿತ್ಯೋ ವೈ ಯೂಪಃ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಮಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಯೂಪತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪರಮಪಿ ತು ಯೂಪಸ್ತುತಿಪರಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರೋಧೇ ದ್ವಾರೀಭೂತೋ ವಿಷಯೋ ಗುಣವಾದೇನ ನೀಯತೇ । ಯತ್ರ ತು ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಂ ವಿರೋಧಕಂ ನಾಸ್ತಿ, ಯಥಾ ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದೌ, ತತ್ರ ದ್ವಾರತೋಽಪಿ ವಿಷಯಃ ಪ್ರತೀಯಮಾನೋ ನ ಶಕ್ಯಸ್ತ್ಯಕ್ತುಮ್ । ನಚ ಗುಣವಾದೇನ ನೇತುಂ, ಕೋ ಹಿ ಮುಖ್ಯೇ ಸಂಭವತಿ ಗೌಣಮಾಶ್ರಯೇದತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಥಾ ಸತ್ಯನಧಿಗತಂ ವಿಗ್ರಹಾದಿ ಪ್ರತಿಪಾದಯತ್ ವಾಕ್ಯಂ ಭಿದ್ಯೇತೇತಿ ಚೇತ್ ಅದ್ಧಾ । ಭಿನ್ನಮೇವೈತದ್ವಾಕ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಭೇದೋಽಪೀತಿ ಚೇತ್ । ನ । ದ್ವಾರತೋಽಪಿ ತದವಗತೌ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಂತರಕಲ್ಪನಾಽಯೋಗಾತ್ । ನಚ ಯಸ್ಯ ಯತ್ರ ನ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ತಸ್ಯ ತತ್ರಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ, ತಥಾ ಸತಿ ವಿಶಿಷ್ಟಪರಂ ವಾಕ್ಯಂ ವಿಶೇಷಣೇಷ್ವಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ವಿಶಿಷ್ಟಪರಮಪಿ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ವಿಶೇಷಣಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯತ್ವೇನ ತು ತದಾಕ್ಷೇಪೇ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯತ್ವಮ್ । ಆಕ್ಷೇಪಾದ್ವಿಶೇಷಣಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯತ್ವಂ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಚ ತದಾಕ್ಷೇಪಃ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರತ್ಯಯಪರೇಭ್ಯೋಽಪಿ ವಿಶೇಷಣಾನಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನಾನಿ ತಸ್ಯೈವ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯತ್ವೇನಾನಿಚ್ಛತಾಪ್ಯಭ್ಯುಪೇಯಾನಿ ಯಥಾ, ತದ್ಯಾನ್ಯಪರೇಭ್ಯೋಽಪ್ಯರ್ಥವಾದವಾಕ್ಯೇಭ್ಯೋ ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದಯಃ ಪ್ರತೀಯಮಾನಾ ಅಸತಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರೋಧೇ ನ ಯುಕ್ತಾಸ್ತ್ಯಕ್ತುಮ್ । ನಹಿ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಸಂಭವೇ ಗುಣವಾದೋ ಯುಜ್ಯತೇ । ನಚ ಭೂತಾರ್ಥಮಪ್ಯಪೌರುಷೇಯಂ ವಚೋ ಮಾನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಂ ಸ್ವಾರ್ಥೇ, ಯೇನ ಮಾನಾಂತರಾಸಂಭವೇ ಭವೇದಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ತಾತ್ಪರ್ಯೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಯದಿ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ, ಕಥಂ ತರ್ಹ್ಯರ್ಥೈಕತ್ವಾದೇಕಂ ವಾಕ್ಯಮ್ । ನ । ತತ್ರ ತತ್ರ ಯಥಾಸ್ವಂ ತತ್ತತ್ಪದಾರ್ಥವಿಶಿಷ್ಟೈಕಪದಾರ್ಥಪ್ರತೀತಿಪರ್ಯವಸಾನಸಂಭವಾತ್ । ಸ ತು ಪದಾರ್ಥಾಂತರವಿಶಿಷ್ಟಃ ಪದಾರ್ಥ ಏಕಃ ಕ್ವಚಿದ್ದ್ವಾರಭೂತಃ ಕ್ವಚಿದ್ದ್ವಾರೀತ್ಯೇತಾವಾನ್ ವಿಶೇಷಃ । ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ ಓದನಂ ಭುಕ್ತ್ವಾ ಗ್ರಾಮಂ ಗಚ್ಛತೀತ್ಯತ್ರಾಪಿ ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಃ । ಅನ್ಯೋ ಹಿ ಸಂಸರ್ಗ ಓದನಂ ಭುಕ್ತ್ವೇತಿ, ಅನ್ಯಸ್ತು ಗ್ರಾಮಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ । ನ । ಏಕತ್ರ ಪ್ರತೀತೇರಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ । ಭುಕ್ತ್ವೇತಿ ಹಿ ಸಮಾನಕರ್ತೃಕತಾ ಪೂರ್ವಕಾಲತಾ ಚ ಪ್ರತೀಯತೇ । ನ ಚೇಯಂ ಪ್ರತೀತಿರಪರಕಾಲಕ್ರಿಯಾಂತರಪ್ರತ್ಯಯಮಂತರೇಣ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಾವತಿ ಪದಸಮೂಹೇ ಪದಾಹಿತಾಃ ಪದಾರ್ಥಸ್ಮೃತಯಃ ಪರ್ಯವಸಂತಿ ತಾವದೇಕಂ ವಾಕ್ಯಮ್ । ಅರ್ಥವಾದವಾಕ್ಯೇ ಚೈತಾಃ ಪರ್ಯವಸ್ಯಂತಿ ವಿನೈವ ವಿಧಿವಾಕ್ಯಂ ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಪ್ರತೀತೇಃ । ನ ಚ ದ್ವಾಭ್ಯಾಂ ದ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಪದಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ ಪಂಚಷಟ್ಪದವತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಾನಾತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ನಾನಾತ್ವೇಽಪಿ ವಿಶೇಷಣಾನಾಂ ವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯೈಕತ್ವಾತ್ , ತಸ್ಯ ಚ ಸಕೃಚ್ಚಛ್ರುತಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಭೂತಸ್ಯ ಗುಣಭೂತವಿಶೇಷಣಾನುರೋಧೇನಾವರ್ತನಾಯೋಗಾತ್ । ಪ್ರಧಾನಭೇದೇ ತು ವಾಕ್ಯಭೇದ ಏವ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿಧಿವಾಕ್ಯಾದರ್ಥವಾದವಾಕ್ಯಮನ್ಯದಿತಿ ವಾಕ್ಯಯೋರೇವ ಸ್ವಸ್ವವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಾವಸಿತವ್ಯಾಪಾರಯೋಃ ಪಶ್ಚಾತ್ಕುತಶ್ಚಿದಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಪರಸ್ಪರಾನ್ವಯ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।

ಅಪಿ ಚ ವಿಧಿಭಿರೇವೇಂದ್ರಾದಿದೈವತ್ಯಾನೀತಿ ।

ದೇವತಾಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಹವಿರವಮೃಶ್ಯ ಚ ತದ್ವಿಷಯಸ್ವತ್ವತ್ಯಾಗ ಇತಿ ಯಾಗಶರೀರಮ್ । ನಚ ಚೇತಸ್ಯನಾಲಿಖಿತಾ ದೇವತೋದ್ದೇಷ್ಟುಂ ಶಕ್ಯಾ । ನಚ ರೂಪರಹಿತಾ ಚೇತಸಿ ಶಕ್ಯತ ಆಲೇಖಿತುಮಿತಿ ಯಾಗವಿಧಿನೈವ ತದ್ರೂಪಾಪೇಕ್ಷಿಣಾ ಯಾದೃಶಮನ್ಯಪರೇಭ್ಯೋಽಪಿ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದೇಭ್ಯಸ್ತದ್ರೂಪಮವಗತಂ ತದಭ್ಯುಪೇಯತೇ, ರೂಪಾಂತರಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಯೋರತ್ಯಂತಪರೋಕ್ಷವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ । ಯಥಾ ಹಿ “ವ್ರಾತ್ಯೋ ವ್ರಾತ್ಯಸ್ತೋಮೇನ ಯಜತೇ” ಇತಿ ವ್ರಾತ್ಯಸ್ವರೂಪಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಯಸ್ಯ ಪಿತಾ ಪಿತಾಮಹೋ ವಾ ಸೋಮಂ ನ ಪಿಬೇತ್ ಸ ವ್ರಾತ್ಯ ಇತಿ ವ್ರಾತ್ಯಸ್ವರೂಪಮವಗತಂ ವ್ರಾತ್ಯಸ್ತೋಮವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಂ ಸದ್ವಿಧಿಪ್ರಮಾಣಕಂ ಭವತಿ, ಯಥಾ ವಾ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯ ರೂಪಮಲೌಕಿಕಂ ‘ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ’ ಇತಿ ವಿಧಿನಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ಸದರ್ಥವಾದತೋಽವಗಮ್ಯಮಾನಂ ವಿಧಿಪ್ರಮಾಣಕಮ್ , ತಥಾ ದೇವತಾರೂಪಮಪಿ । ನನೂದ್ದೇಶೋ ರೂಪಜ್ಞಾನಮಪೇಕ್ಷತೇ ನ ಪುನಾ ರೂಪಸತ್ತಾಮಪಿ, ದೇವತಾಯಾಃ ಸಮಾರೋಪೇಣಾಪಿ ಚ ರೂಪಜ್ಞಾನಮುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸಮಾರೋಪಿತಮೇವ ರೂಪಂ ದೇವತಾಯಾ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದೈರುಚ್ಯತೇ । ಸತ್ಯಂ, ರೂಪಜ್ಞಾನಮಪೇಕ್ಷತೇ । ತಚ್ಚಾನ್ಯತೋಽಸಂಭವಾನ್ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದೇಭ್ಯ ಏವ । ತಸ್ಯ ತು ರೂಪಸ್ಯಾಸತಿ ಬಾಧಕೇಽನುಭವಾರೂಢಂ ತಥಾಭಾವಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯಾನ್ಯಥಾತ್ವಮನನುಭೂಯಮಾನಮಸಾಂಪ್ರತಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದೈರನ್ಯಪರೈರಪಿ ದೇವತಾರೂಪಂ ಬುದ್ಧಾವುಪನಿಧೀಯಮಾನಂ ವಿಧಿಪ್ರಮಾಣಕಮೇವೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮನ್ಯಪರಾದಪಿ ವಾಕ್ಯಾದವಗತೋಽರ್ಥಃ ಸ್ವೀಕ್ರಿಯತೇ, ತದಪೇಕ್ಷೈವ ತು ನಾಸ್ತಿ, ಶಬ್ದರೂಪಸ್ಯ ದೇವತಾಭಾವಾತ್ , ತಸ್ಯ ಚ ಮಾನಾಂತರವೇದ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -

ನ ಚ ಶಬ್ದಮಾತ್ರಮಿತಿ ।

ನ ಕೇವಲಂ - ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದತೋ ವಿಗ್ರಹಾದಿಸಿದ್ಧಿಃ, ಅಪಿ ತು ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣಲೋಕಸ್ಮರಣೇಭ್ಯೋ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಮೂಲೇಭ್ಯೋ ವಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಮೂಲೇಭ್ಯೋ ವೇತ್ಯಾಹ -

ಇತಿಹಾಸೇತಿ । ಶ್ಲಿಷ್ಯತೇ

ಯುಜ್ಯತೇ । ನಿಗದಮಾತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮನ್ಯತ್ । ತದೇವಂ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾದಿಸಿದ್ಧೇ ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದೌ ಗುರ್ವಾದಿಪೂಜಾವದ್ದೇವತಾಪೂಜಾತ್ಮಕೋ ಯಾಗೋ ದೇವತಾಪ್ರಸಾದಾದಿದ್ವಾರೇಣ ಸಫಲೋಽವಕಲ್ಪತೇ । ಅಚೇತನಸ್ಯ ತು ಪೂಜಾಮಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ತದನುಪಪತ್ತಿಃ । ನ ಚೈವಂ ಯಜ್ಞಕರ್ಮಣೋ ದೇವತಾಂ ಪ್ರತಿ ಗುಣಭಾವಾದ್ದೇವತಾತಃ ಫಲೋತ್ಪಾದೇ ಯಾಗಭಾವನಾಯಾಃ ಶ್ರುತಂ ಫಲವತ್ತ್ವಂ ಯಾಗಸ್ಯ ಚ ತಾಂ ಪ್ರತಿ ತತ್ಫಲಾಂಶಂ ವಾ ಪ್ರತಿ ಶ್ರುತಂ ಕರಣತ್ವಂ ಹಾತವ್ಯಮ್ । ಯಾಗಭಾವನಾಯಾ ಏವ ಹಿ ಫಲವತ್ಯಾ ಯಾಗಲಕ್ಷಣಸ್ವಕರಣಾವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರತ್ವಾದ್ದೇವತಾಭೋಜನಪ್ರಸಾದಾದೀನಾಮ್ , ಕೃಷಿಕರ್ಮಣ ಇವ ತತ್ತದವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಸಸ್ಯಾಧಿಗಮಸಾಧನತ್ವಮ್ । ಆಗ್ನೇಯಾದೀನಾಮಿವೋತ್ಪತ್ತಿಪರಮಾಪೂರ್ವಾವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರಾಣಾಂ ಭವನ್ಮತೇ ಸ್ವರ್ಗಸಾಧನತ್ವಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮಣೋಽಪೂರ್ವಾವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ವಾ ದೇವತಾಪ್ರಸಾದಾವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ವಾ ಫಲವತ್ತ್ವಾತ್ ಪ್ರಧಾನತ್ವಮುಭಯಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಪಕ್ಷೇ ಸಮಾನಂ, ನತು ದೇವತಾಯಾ ವಿಗ್ರಹಾದಿಮತ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಿತಿ ನ ಧರ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಯಾಃ ಸೂತ್ರಮ್ - “ಅಪಿ ವಾ ಶಬ್ದಪೂರ್ವತ್ವಾದ್ಯಜ್ಞಕರ್ಮ ಪ್ರಧಾನಂ ಗುಣತ್ವೇ ದೇವತಾಶ್ರುತಿಃ”(ಜೈ.ಸೂ. ೯.೧.೯) ಇತಿ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಿದ್ಧೋ ದೇವತಾನಾಂ ಪ್ರಾಯೇಣ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸ್ವಧಿಕಾರ ಇತಿ ॥ ೩೩ ॥