ಶುಗಸ್ಯ ತದನಾದರಶ್ರವಣಾತ್ತದಾದ್ರವಣಾತ್ಸೂಚ್ಯತೇ ಹಿ ।

ಅವಾಂತರಸಂಗತಿಂ ಕುರ್ವನ್ನಧಿಕರಣತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -

ಯಥಾ ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರೇತಿ ।

ಶಂಕಾಬೀಜಮಾಹ -

ತತ್ರೇತಿ ।

ನಿರ್ಮೃಷ್ಟನಿಖಿಲದುಃಖಾನುಷಂಗೇ ಶಾಶ್ವತಿಕ ಆನಂದೇ ಕಸ್ಯ ನಾಮ ಚೇತನಸ್ಯಾರ್ಥಿತಾ ನಾಸ್ತಿ, ಯೇನಾರ್ಥಿತಾಯಾ ಅಭಾವಾಚ್ಛೂದ್ರೋ ನಾಧಿಕ್ರಿಯೇತ । ನಾಪ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಃ । ದ್ವಿವಿಧಂ ಹಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ನಿಜಂ ಚಾಗಂತುಕಂ ಚ । ತತ್ರ ದ್ವಿಜಾತೀನಾಮಿವ ಶೂದ್ರಾಣಾಂ ಶ್ರವಣಾದಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ನಿಜಮಪ್ರತಿಹತಮ್ । ಅಧ್ಯಯನಾಭಾವಾದಾಗಂತುಕಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವೇ ಸತ್ಯನಧಿಕಾರ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಹಂತ, ಆಧಾನಾಭಾವೇ ಸತ್ಯಗ್ನ್ಯಭಾವಾದಗ್ನಿಸಾಧ್ಯೇ ಕರ್ಮಣಿ ಮಾ ಭೂದಧಿಕಾರಃ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮಗ್ನಿಃ ಸಾಧನಮಿತಿ ಕಿಮಿತ್ಯನಾಹಿತಾಗ್ನಯೋ ನಾಧಿಕ್ರಿಯಂತೇ । ನ ಚಾಧ್ಯಯನಾಭಾವಾತ್ತತ್ಸಾಧನಾಯಾಮನಧಿಕಾರೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ಯತೋ ಯುಕ್ತಂ “ಯದಾಹವನೀಯೇ ಜುಹೋತಿ”(ಶ.ಬ್ರಾ. ೩-೫-೩-೩) ಇತ್ಯಾಹವನೀಯಸ್ಯ ಹೋಮಾಧಿಕರಣತಯಾ ವಿಧಾನಾತ್ತದ್ರೂಪಸ್ಯಾಲೌಕಿಕತಯಾನಾರಭ್ಯಾಧೀತವಾಕ್ಯವಿಹಿತಾದಾಧಾನಾದನ್ಯತೋಽನಧಿಗಮಾದಾಧಾನಸ್ಯ ಚ ದ್ವಿಜಾತಿಸಂಬಂಧಿತಯಾ ವಿಧಾನಾತ್ತತ್ಸಾಧ್ಯೋಽಗ್ನಿರಲೌಕಿಕೋ ನ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಸ್ತೀತಿ ನಾಹವನೀಯಾದಿಸಾಧ್ಯೇ ಕರ್ಮಣಿ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಧಿಕಾರ ಇತಿ । ನಚ ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮಲೌಕಿಕಮಸ್ತಿ ಸಾಧನಂ ಯಚ್ಛೂದ್ರಸ್ಯ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಧ್ಯಯನನಿಯಮ ಇತಿ ಚೇತ್ । ನ । ವಿಕಲ್ಪಾಸಹತ್ವಾತ್ । ತದಧ್ಯಯನಂ ಪುರುಷಾರ್ಥೇ ವಾ ನಿಯಮ್ಯೇತ , ಯಥಾ ಧನಾರ್ಜನೇ ಪ್ರತಿಗ್ರಹಾದಿ । ಕ್ರತ್ವರ್ಥೇ ವಾ, ಯಥಾ ‘ವ್ರೀಹೀನವಹಂತಿ’ ಇತ್ಯವಘಾತಃ । ನ ತಾವತ್ಕ್ರತ್ವರ್ಥೇ । ನಹಿ “ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋಽಧ್ಯೇತವ್ಯಃ” (ತೈ.ಆ. ೨.೧೫.೧) ಇತಿ ಕಂಚಿತ್ಕ್ರತುಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ಪಠ್ಯತೇ, ಯಥಾ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ‘ವ್ರೀಹೀನವಹಂತಿ’ ಇತಿ । ನ ಚಾನಾರಭ್ಯಾಧೀತಮಪ್ಯವ್ಯಭಿಚರಿತಕ್ರತುಸಂಬಂಧಿತಯಾ ಕ್ರತುಮುಪಸ್ಥಾಪಯತಿ, ಯೇನ ವಾಕ್ಯೇನೈವ ಕ್ರತುನಾ ಸಂಬಧ್ಯೇತಾಧ್ಯಯನಮ್ । ನಹಿ ಯಥಾ ಜುಹ್ವಾದಿ ಅವ್ಯಭಿಚರಿತಕ್ರತುಸಂಬದ್ಧಮೇವಂ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನೈವ ಕ್ರತ್ವರ್ಥೇ ನಿಯಮಃ । ನಾಪಿ ಪುರುಷಾರ್ಥೇ । ಪುರುಷೇಚ್ಛಾಧೀನಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ಹಿ ಪುರುಷಾರ್ಥೋ ಭವತಿ, ಯಥಾ ಫಲಂ ತದುಪಾಯೋ ವಾ । ತದುಪಾಯೇಽಪಿ ಹಿ ವಿಧಿತಃ ಪ್ರಾಕ್ ಸಾಮಾನ್ಯರೂಪಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಪುರುಷೇಚ್ಛಾನಿಬಂಧನೈವ । ಇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಸು ತು ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ವಿಶೇಷತಶ್ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ವಿಧಿಪರಾಧೀನೈವ । ನಹ್ಯನಧಿಗತಕರಣಭೇದ ಇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಸು ಘಟತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿಧ್ಯಧೀನಪ್ರವೃತ್ತಿತಯಾಂಗಾನಾಂ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತಾ । ಕ್ರತುರಿತಿ ಹಿ ವಿಧಿವಿಷಯೇಣ ವಿಧಿಂ ಪರಾಮೃಶತಿ ವಿಷಯಿಣಮ್ । ತೇನಾರ್ಥ್ಯತೇ ವಿಷಯೀಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಃ । ನ ಚಾಧ್ಯಯನಂ ವಾ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋ ವಾ ತದರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ವಾ ಪ್ರಾಗ್ವಿಧೇಃ ಪುರುಷೇಚ್ಛಾಧೀನಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ಯೇನ ಪುರುಷಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಯದಿ ಚಾಧ್ಯಯನೇನೈವಾರ್ಥಾವಬೋಧರೂಪಂ ನಿಯಮ್ಯೇತ ತತೋ ಮಾನಾಂತರವಿರೋಧಃ । ತದ್ರೂಪಸ್ಯ ವಿನಾಪ್ಯಧ್ಯಯನಂ ಪುಸ್ತಕಾದಿಪಾಠೇನಾಪ್ಯಧಿಗಮಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ “ಸುವರ್ಣಂ ಭಾರ್ಯಂ” ಇತಿವದಧ್ಯಯನಾದೇವ ಫಲಂ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ । ತಥಾ ಚಾಧ್ಯಯನವಿಧೇರನಿಯಾಮಕತ್ವಾಚ್ಛೂದ್ರಸ್ಯಾಧ್ಯಯನೇನ ವಾ ಪುಸ್ತಕಾದಿಪಾಠೇನ ವಾ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಸ್ತೀತಿ ಸೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮಧಿಕ್ರಿಯೇತ । ಮಾ ಭೂದ್ವಾಧ್ಯಯನಾಭಾವಾತ್ಸರ್ವತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮಧಿಕಾರಃ, ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಂ ತು ಭವಿಷ್ಯತಿ । “ಅಹ ಹಾರೇತ್ವಾ ಶೂದ್ರ” ಇತಿ ಶೂದ್ರಂ ಸಂಬೋಧ್ಯ ತಸ್ಯಾಃ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ । ನ ಚೈಷ ಶೂದ್ರಶಬ್ದಃ ಕಯಾಚಿದವಯವವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾಽಶೂದ್ರೇ ವರ್ತನೀಯಃ, ಅವಯವಪ್ರಸಿದ್ಧಿತಃ ಸಮುದಾಯಪ್ರಸಿದ್ಧೇರನಪೇಕ್ಷತಯಾ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾನಧೀಯಾನಸ್ಯೇಷ್ಟೌ ನಿಷಾದಸ್ಥಪತೇರಧಿಕಾರೋ ವಚನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇವಂ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಧಿಕಾರೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ।

ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ - ನ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಧಿಕಾರಃ ವೇದಾಧ್ಯಯನಾಭಾವಾದಿತಿ ।

ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ - ಯದ್ಯಪಿ “ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋಽಧ್ಯೇತವ್ಯಃ” ಇತ್ಯಧ್ಯಯನವಿಧಿರ್ನ ಕಿಂಚಿತ್ಫಲವತ್ಕರ್ಮಾರಭ್ಯಾಮ್ನಾತಃ, ನಾಪ್ಯವ್ಯಭಿಚರಿತಕ್ರತುಸಂಬಂಧಪದಾರ್ಥಗತಃ, ನಹಿ ಜುಹ್ವಾದಿವತ್ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋಽವ್ಯಭಿಚರಿತಕ್ರತುಸಬಂಧಃ, ತಥಾಪಿ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯಾಧ್ಯಯನಸಂಸ್ಕಾರವಿಧಿರಧ್ಯಯನಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತೋಪಾಯತಾಮವಗಮಯನ್ ಕಿಂ ಪಿಂಡಪಿತೃಯಜ್ಞವತ್ ಸ್ವರ್ಗಂ ವಾ, ಸುವರ್ಣಂ ಭಾರ್ಯಮಿತಿವದಾರ್ಥವಾದಿಕಂ ವಾ ಫಲಂ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾ ವಿನಿಯೋಗಭಂಗೇನ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇನಾಧೀಯೀತೇತ್ಯೇವಮರ್ಥಃ ಕಲ್ಪತಾಂ, ಕಿಂವಾ ಪರಂಪರಯಾಪ್ಯನ್ಯತೋಽಪೇಕ್ಷಿತಮಧಿಗಮ್ಯ ನಿರ್ವೃಣೋತ್ವಿತಿ ವಿಷಯೇ, ನ ದೃಷ್ಟದ್ವಾರೇಣ ಪರಂಪರಯಾಪ್ಯನ್ಯತೋಽಪೇಕ್ಷಿತಪ್ರತಿಲಂಭೇ ಚ ಯಥಾಶ್ರುತಿವಿನಿಯೋಗೋಪಪತ್ತೌ ಚ ಸಂಭವಂತ್ಯಾಂ ಶ್ರುತಿವಿನಿಯೋಗಭಂಗೇನಾಧ್ಯಯನಾದೇವಾಶ್ರುತಾದೃಷ್ಟಫಲಕಲ್ಪನೋಚಿತಾ । ದೃಷ್ಟಶ್ಚ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನಸಂಸ್ಕಾರಃ । ತೇನ ಹಿ ಪುರುಷೇಣ ಸ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ, ಪ್ರಾಪ್ತಶ್ಚ ಫಲವತ್ಕರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಾವಬೋಧಮಭ್ಯುದಯನಿಃಶ್ರೇಯಸಪ್ರಯೋಜನಮುಪಜನಯತಿ, ನತು ಸುವರ್ಣಧಾರಣಾದೌ ದೃಷ್ಟದ್ವಾರೇಣ ಕಿಂಚಿತ್ಪರಂಪರಯಾಪ್ಯಸ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಂ ಪುರುಷಸ್ಯ, ತಸ್ಮಾದ್ವಿಪರಿವೃತ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಧಾರಣಾದೇವ ವಿನಿಯೋಗಭಂಗೇನ ಫಲಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಯದಾ ಚಾಧ್ಯನಸಂಸ್ಕೃತೇನ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇನ ಫಲವತ್ಕರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಾವಬೋಧೋ ಭಾವ್ಯಮಾನೋಽಭ್ಯುದಯನಿಃಶ್ರೇಯಸಪ್ರಯೋಜನ ಇತಿ ಸ್ಥಾಪಿತಂ ತದಾ ಯಸ್ಯಾಧ್ಯಯನಂ ತಸ್ಯೈವ ಕರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಾವಬೋಧೋಽಭ್ಯುದಯನಿಃಶ್ರೇಯಸಪ್ರಯೋಜನೋ ನಾನ್ಯಸ್ಯ, ಯಸ್ಯ ಚೋಪನಯನಸಂಸ್ಕಾರಸ್ತಸ್ಯೈವಾಧ್ಯಯನಂ, ಸ ಚ ದ್ವಿಜಾತೀನಾಮೇವೇತ್ಯುಪನಯನಾಭಾವೇನಾಧ್ಯಯನಸಂಸ್ಕಾರಾಭಾವಾತ್ ಪುಸ್ತಕಾದಿಪಠಿತಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಜನ್ಯೋಽರ್ಥಾವಬೋಧಃ ಶೂದ್ರಾಣಾಂ ನ ಫಲಾಯ ಕಲ್ಪತ ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾನ್ನ ಶೂದ್ರೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮಧಿಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।

ಯಜ್ಞೇಽನವಕೢಪ್ತ ಇತಿ ।

ಯಜ್ಞಗ್ರಹಣಮುಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ । ವಿದ್ಯಾಯಾಮನವಕೢಪ್ತ ಇತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಸಿದ್ಧವದಭಿಧಾನಸ್ಯ ನ್ಯಾಯಪೂರ್ವಕತ್ವಾನ್ನ್ಯಾಯಸ್ಯ ಚೋಭಯತ್ರ ಸಾಮ್ಯಾತ್ ।

ದ್ವಿತೀಯಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನುಭಾಷತೇ -

ಯತ್ಪುನಃ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಮಿತಿ ।

ದೂಷಯತಿ -

ನ ತಲ್ಲಿಂಗಮ್ ।

ಕುತಃ ।

ನ್ಯಾಯಾಭಾವಾತ್ ।

ನ ತಾವಚ್ಛೂದ್ರಃ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಚೋದ್ಯತೇ, ಯಥಾ “ಏತಯಾ ನಿಷಾದಸ್ಥಪತಿಂ ಯಾಜಯೇತ್” ಇತಿ ನಿಷಾದಸ್ಥಪತಿಃ । ಕಿಂತ್ವರ್ಥವಾದಗತೋಽಯಂ ಶೂದ್ರಶಬ್ದಃ, ಸ ಚಾನ್ಯತಃ ಸಿದ್ಧಮರ್ಥವದ್ಯೋತಯತಿ ನ ತು ಪ್ರಾಪಯತೀತ್ಯಧ್ವರಮೀಮಾಂಸಕಾಃ । ಅಸ್ಮಾಕಂ ತು ಅನ್ಯಪರಾದಪಿ ವಾಕ್ಯಾದಸತಿ ಬಾಧಕೇ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇಣಾರ್ಥೋಽವಗಮ್ಯಮಾನೋ ವಿಧಿನಾ ಚಾಪೇಕ್ಷಿತಃ ಸ್ವೀಕ್ರಿಯತ ಏವ । ನ್ಯಾಯಶ್ಚಾಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಉಕ್ತೋ ಬಾಧಕಃ । ನಚ ವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಾಸ್ತಿ, ದ್ವಿಜಾತ್ಯಧಿಕಾರಪ್ರತಿಲಂಭೇನ ವಿಧೇಃ ಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ । ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶಗತತ್ವೇ ತ್ವಯಂ ನ್ಯಾಯೋಽಪೋದ್ಯತೇ ವಚನಬಲಾನ್ನಿಷಾದಸ್ಥಪತಿವನ್ನ ತ್ವೇಷ ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶಗತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾರ್ಥವಾದಮಾತ್ರಾಚ್ಛೂದ್ರಾಧಿಕಾರಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಅಪಿ ಚ ಕಿಮರ್ಥವಾದಬಲಾದ್ವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರೇಽಧಿಕಾರಃ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ಕಲ್ಪತೇ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಂ ವಾ ನ ತಾವದ್ವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರ ಇತ್ಯಾಹ -

ಕಾಮಂ ಚಾಯಮಿತಿ ।

ನಹಿ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಮರ್ಥವಾದಃ ಶ್ರುತೋ ವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರೇಽಧಿಕಾರಿಣಮುಪನಯತ್ಯತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಮೇವ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಧಿಕಾರ ಇತ್ಯತ ಆಹ -

ಅರ್ಥವಾದಸ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ।

ತತ್ಕಿಮೇತಚ್ಛೂದ್ರಪದಂ ಪ್ರಮತ್ತಗೀತಂ, ನ ಚೈತ್ಯದ್ಯುಕ್ತಂ, ತುಲ್ಯಂ ಹಿ ಸಾಂಪ್ರದಾಯಿಕಮಿತ್ಯತ ಆಹ -

ಶಕ್ಯತೇ ಚಾಯಂ ಶೂದ್ರಶಬ್ದ ಇತಿ ।

ಏವಂ ಕಿಲಾತ್ರೋಪಾಖ್ಯಾಯತೇ - ಜಾನಶ್ರುತಿಃ ಪೌತ್ರಾಯಣೋ ಬಹುದಾಯೀ ಶ್ರದ್ಧಾದೇಯೋ ಬಹುಪಾಕ್ಯಃ ಪ್ರಿಯಾತಿಥಿರ್ಬಭೂವ । ಸ ಚ ತೇಷು ತೇಷು ಗ್ರಾಮನಗರಶೃಂಗಾಟಕೇಷು ವಿವಿಧಾನಾಮನ್ನಪಾನಾನಾಂ ಪೂರ್ಣಾನತಿಥಿಭ್ಯ ಆವಸಥಾನ್ ಕಾರಯಾಮಾಸ । ಸರ್ವತ ಏತ್ಯೈತೇಷ್ವಾವಸಥೇಷು ಮಮಾನ್ನಪಾನಮರ್ಥಿನ ಉಪಯೋಕ್ಷ್ಯಂತ ಇತಿ । ಅಥಾಸ್ಯ ರಾಜ್ಞೋ ದಾನಶೌಂಡಸ್ಯ ಗುಣಗರಿಮಸಂತೋಷಿತಾಃ ಸಂತೋ ದೇವರ್ಷಯೋ ಹಂಸರೂಪಮಾಸ್ಥಾಯ ತದನುಗ್ರಹಾಯ ತಸ್ಯ ನಿದಾಘಸಮಯೇ ದೋಷಾ ಹರ್ಮ್ಯತಲಸ್ಥಸ್ಯೋಪರಿ ಮಾಲಾಮಾಬಧ್ಯಾಜಗ್ಮುಃ । ತೇಷಾಮಗ್ರೇಸರಂ ಹಂಸಂ ಸಂಬೋಧ್ಯ ಪೃಷ್ಠತಃ ಪತನ್ನೇಕತಮೋ ಹಂಸಃ ಸಾದ್ಭುತಮಭ್ಯುವಾದ । ಭೋ ಭೋ ಭಲ್ಲಾಕ್ಷ ಭಲ್ಲಾಕ್ಷ, ಜಾನಶ್ರುತೇರಸ್ಯ ಪೌತ್ರಾಯಣಸ್ಯ ದ್ಯುನಿಶಂ ದ್ಯುಲೋಕ ಆಯತಂ ಜ್ಯೋತಿಸ್ತನ್ಮಾ ಪ್ರಸಾಂಕ್ಷೀರ್ಮೈತತ್ತ್ವಾ ಧಾಕ್ಷೀದಿತಿ । ತಮೇವಮುಕ್ತವಂತಮಗ್ರಗಾಮೀ ಹಂಸಃ ಪ್ರತ್ಯುವಾಚ । ಕಂ ವರಮೇನಮೇತತ್ಸಂತಂ ಸಯುಗ್ವಾನಮಿವ ರೈಕ್ವಮಾತ್ಥ । ಅಯಮರ್ಥಃ - ವರ ಇತಿ ಸೋಪಹಾಸಮವರಮಾಹ । ಅಥವಾ ವರೋ ವರಾಕೋಽಯಂ ಜಾನಶ್ರುತಿಃ । ಕಮಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪೇ । ಯಸ್ಮಾದಯಂ ವರಾಕಸ್ತಸ್ಮಾತ್ಕಮೇನಂ ಕಿಂಭೂತಮೇತಂ ಸಂತಂ ಪ್ರಾಣಿಮಾತ್ರಂ ರೈಕ್ವಮಿವ ಸಯುಗ್ವಾನಮಾತ್ಥ । ಯುಗ್ವಾ ಗಂತ್ರೀ ಶಕಟೀ ತಯಾ ಸಹ ವರ್ತತ ಇತಿ ಸ ಯುಗ್ವಾ ರೈಕ್ವಸ್ತಮಿವ ಕಮೇನಂ ಪ್ರಾಣಿಮಾತ್ರಂ ಜಾನಶ್ರುತಿಮಾತ್ಥ । ರೈಕ್ವಸ್ಯ ಹಿ ಜ್ಯೋತಿರಸಹ್ಯಂ ನತ್ವೇತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಿಮಾತ್ರಸ್ಯ । ತಸ್ಯ ಹಿ ಭಗವತಃ ಪುಣ್ಯಜ್ಞಾನಸಂಭಾರಸಂಭೃತಸ್ಯ ರೈಕ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ಧರ್ಮೇ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯೋದರವರ್ತಿಪ್ರಾಣಭೃನ್ಮಾತ್ರಧರ್ಮೋಽಂತರ್ಭವತಿ ನ ಪುನಾ ರೈಕ್ವಧರ್ಮಕಕ್ಷಾಂ ಕಸ್ಯಚಿದ್ಧರ್ಮೋಽವಗಾಹತ ಇತಿ । ಅಥೈಷ ಹಂಸವಚನಾದಾತ್ಮನೋಽತ್ಯಂತನಿಕರ್ಷಮುತ್ಕರ್ಷಕಾಷ್ಠಾಂ ಚ ರೈಕ್ವಸ್ಯೋಪಶ್ರುತ್ಯ ವಿಷಣ್ಣಮಾನಸೋ ಜಾನಶ್ರುತಿಃ ಕಿತವ ಇವಾಕ್ಷಪರಾಜಿತಃ ಪೌನಃಪುನ್ಯೇನ ನಿಃಶ್ವಸನ್ನುದ್ವೇಲಂ ಕಥಂ ಕಥಮಪಿ ನಿಶೀಥಮತಿವಾಹಯಾಂಬಭೂವ । ತತೋ ನಿಶಾವಸಾನಪಿಶುನಮನಿಭೃತವಂದಾರುವೃಂದಪ್ರಾರಬ್ಧಸ್ತುತಿಸಹಸ್ರಸಂವಲಿತಂ ಮಂಗಲತೂರ್ಯನಿರ್ಘೋಷಮಾಕರ್ಣ್ಯ ತಲ್ಪತಲಸ್ಥ ಏವ ರಾಜಾ ಏಕಪದೇ ಯಂತಾರಮಾಹೂಯಾದಿದೇಶ, ವಯಸ್ಯ, ರೈಕ್ವಾಹ್ವಯಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಮೇಕರತಿಂ ಸಯುಗ್ವಾನಮತಿವಿವಿಕ್ತೇಷು ತೇಷು ತೇಷು ವಿಪಿನನಗನಿಕುಂಜನದೀಪುಲಿನಾದಿಪ್ರದೇಶೇಷ್ವನ್ವಿಷ್ಯ ಪ್ರಯತ್ನತೋಽಸ್ಮಭ್ಯಮಾಚಕ್ಷ್ವೇತಿ । ಸ ಚ ತತ್ರ ತತ್ರಾನ್ವಿಷ್ಯನ್ ಕ್ವಚಿದತಿವಿವಿಕ್ತೇ ದೇಶೇ ಶಕಟಸ್ಯಾಧಸ್ತಾತ್ ಪಾಮಾನಂ ಕಂಡೂಯಮಾನಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಯನಮದ್ರಾಕ್ಷೀತ್ । ತಂ ಚ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ರೈಕ್ವೋಽಯಂ ಭವಿತೇತಿ ಪ್ರತಿಭಾವಾನುಪವಿಶ್ಯ ಸವಿನಯಮಪ್ರಾಕ್ಷೀತ್ , ತ್ವಮಸಿ ಹೇ ಭಗವನ್ , ಸಯುಗ್ವಾ ರೈಕ್ವ ಇತಿ । ತಸ್ಯ ಚ ರೈಕ್ವಭಾವಾನುಮತಿಂ ಚ ತೈಸ್ತೈರಿಂಗಿತೈರ್ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯೇಚ್ಛಾಂ ಧನಾಯಾಂ ಚೋನ್ನೀಯ ಯಂತಾ ರಾಜ್ಞೇ ನಿವೇದಯಾಮಾಸ । ರಾಜಾ ತು ತಂ ನಿಶಮ್ಯ ಗವಾಂ ಷಟ್ಶತಾನಿ ನಿಷ್ಕಂ ಚ ಹಾರಂ ಚಾಶ್ವತರೀರಥಂ ಚಾದಾಯ ಸತ್ವರಂ ರೈಕ್ವಂ ಪ್ರತಿಚಕ್ರಮೇ । ಗತ್ವಾ ಚಾಭ್ಯುವಾದ । ಹೈ ರೈಕ್ವ, ಗವಾಂ ಷಟ್ಶತಾನೀಮಾನಿ ನಿಷ್ಕಶ್ಚ ಹಾರಶ್ಚಾಯಮಶ್ವತರೀರಥಃ, ಏತದಾದತ್ಸ್ವ, ಅನುಶಾಧಿ ಮಾಂ ಭಗವನ್ನಿತಿ । ತಮೇವಮುಕ್ತವಂತಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಟೋಪಂ ಚ ಸಸ್ಪೃಹಂ ಚೋವಾಚ ರೈಕ್ವಃ । ಅಹ ಹಾರೇತ್ವಾ ಶೂದ್ರ, ತವೈವ ಸಹ ಗೋಭಿರಸ್ತ್ವಿತಿ । ಅಹೇತಿ ನಿಪಾತಃ ಸಾಟೋಪಮಾಮಂತ್ರಣೇ । ಹಾರೇಣ ಯುಕ್ತಾ ಇತ್ವಾ ಗಂತ್ರೀ ರಥೋ ಹಾರೇತ್ವಾ ಸ ಗೋಭಿಃ ಸಹ ತವೈವಾಸ್ತು, ಕಿಮೇತನ್ಮಾತ್ರೇಣ ಮಮ ಧನೇನಾಕಲ್ಪವರ್ತಿನೋ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಸ್ಯ ನಿರ್ವಾಹಾನುಪಯೋಗಿನೇತಿ ಭಾವಃ । ಆಹರೇತ್ವೇತಿ ತು ಪಾಠೋಽನರ್ಥಕತಯಾ ಚ ಗೋಭಿಃ ಸಹೇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರತಿಸಂಬಂಧ್ಯನುಪಾದಾನೇನ ಚಾಚಾರ್ಯೈರ್ದೂಷಿತಃ । ತದಸ್ಯಾಮಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಯಾಂ ಶಕ್ಯಃ ಶೂದ್ರಶಬ್ದೇನ ಜಾನಶ್ರುತೀ ರಾಜನ್ಯೋಽಪ್ಯವಯವವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ವಕ್ತುಮ್ । ಸ ಹಿ ರೈಕ್ವಃ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞತಾಂ ಚಿಖ್ಯಾಪಯಿಷುರಾತ್ಮನೋ ಜಾನಶ್ರುತೇಃ ಶೂದ್ರೇತಿ ಶುಚಂ ಸೂಚಯಾಮಾಸ । ಕಥಂ ಪುನಃ ಶೂದ್ರಶಬ್ದೇನ ಶುಗುತ್ಪನ್ನಾ ಸೂಚ್ಯತ ಇತಿ ।

ಉಚ್ಯತೇ -

ತದಾದ್ರವಣಾತ್ ।

ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ - ಶುಚಮಭಿದುದ್ರಾವ ಜಾನಶ್ರುತಿಃ । ಶುಚಂ ಪ್ರಾಪ್ತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶುಚಾ ವಾ ಜಾನಶ್ರುತಿಃ ದುದ್ರುವೇ । ಶುಚಾ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ ಶುಚಾ ರೈಕ್ವಂ ಜಾನಶ್ರುತಿರ್ದುದ್ರಾವ ಗತವಾನ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತದಾದ್ರವಣಾದಿತಿ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಶುಗ್ವಾ ಜಾನಶ್ರುತಿರ್ವಾ ರೈಕ್ವೋ ವಾ ಪರಾಮೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೩೪ ॥

ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಗತೇಶ್ಚೋತ್ತರತ್ರ ಚೈತ್ರರಥೇನ ಲಿಂಗಾತ್ ।

ಇತಶ್ಚ ನ ಜಾತಿಶೂದ್ರೋ ಜಾನಶ್ರುತಿಃ - ಯತ್ಕಾರಣಂ

ಪ್ರಕರಣನಿರೂಪಣೇ ಕ್ರಿಯಮಾಣೇ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಮಸ್ಯ ಜಾನಶ್ರುತೇರವಗಮ್ಯತೇ ಚೈತ್ರರಥೇನ ಲಿಂಗಾದಿತಿ ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣಃ ಪ್ರಕರಣಂ ನಿರೂಪಯತಿ -

ಉತ್ತರತ್ರ ಹಿ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ।

ಚೈತ್ರರಥೇನಾಭಿಪ್ರತಾರಿಣಾ ನಿಶ್ಚಿತಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವೇನ ಸಮಾನಾಯಾಂ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾಲ್ಲಿಂಗಾತ್ಸಂದಿಗ್ಧಕ್ಷತ್ರಿಯಭಾವೋ ಜಾನಶ್ರುತಿಃ ಕ್ಷತ್ರಿಯೋ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । “ಅಥ ಹ ಶೌನಕಂ ಚ ಕಾಪೇಯಮಭಿಪ್ರತಾರಿಣಂ ಚ ಕಾಕ್ಷಸೇನಿಂ ಸೂದೇನ ಪರಿವಿಷ್ಯಮಾಣೌ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ ಬಿಭಿಕ್ಷೇ”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೫) ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಯಾಜಕತ್ವೇನ ಕಾಪೇಯೇನಾಭಿಪ್ರತಾರಿಣೋ ಯೋಗಃ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಭಿಕ್ಷಯಾ ಚಾಸ್ಯಾಶೂದ್ರತ್ವಮವಗಮ್ಯತೇ । ನಹಿ ಜಾತು ಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ ಶೂದ್ರಾನ್ ಭಿಕ್ಷತೇ । ಯಾಜಕೇನ ಚ ಕಾಪೇಯೇನ ಯೋಗಾದ್ಯಾಜ್ಯೋಽಭಿಪ್ರತಾರೀ । ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಂ ಚಾಸ್ಯ ಚೈತ್ರರಥಿತ್ವಾತ್ । “ತಸ್ಮಾಚ್ಚೈತ್ರರಥೋ ನಾಮೈಕಃ ಕ್ಷತ್ರಪತಿರಜಾಯತ” ಇತಿ ವಚನಾತ್ । ಚೈತ್ರರಥಿತ್ವಂ ಚಾಸ್ಯ ಕಾಪೇಯೇನ ಯಾಜಕೇನ ಯೋಗಾತ್ ।

ಏತೇನ ವೈ ಚಿತ್ರರಥಂ ಕಾಪೇಯಾ ಅಯಾಜಯನ್ನಿತಿ

ಛಂದೋಗಾನಾಂ ದ್ವಿರಾತ್ರೇ ಶ್ರೂಯತೇ । ತೇನ ಚಿತ್ರರಥಸ್ಯ ಯಾಜಕಾಃ ಕಾಪೇಯಾಃ । ಏಷ ಚಾಭಿಪ್ರತಾರೀ ಚಿತ್ರರಥಾದನ್ಯಃ ಸನ್ನೇವ ಕಾಪೇಯಾನಾಂ ಯಾಜ್ಯೋ ಭವತಿ । ಯದಿ ಚೈತ್ರರಥಿಃ ಸ್ಯಾತ್ ಸಮಾನಾನ್ವಯಾನಾಂ ಹಿ ಪ್ರಾಯೇಣ ಸಮಾನಾನ್ವಯಾ ಯಾಜಕಾ ಭವಂತಿ । ತಸ್ಮಾಚ್ಚೈತ್ರರಥಿತ್ವಾದಭಿಪ್ರತಾರೀ ಕಾಕ್ಷಸೇನಿಃ ಕ್ಷತ್ರಿಯಃ । ತತ್ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾಚ್ಚ ಜಾನಶ್ರುತಿರಪಿ ಕ್ಷತ್ರಿಯಃ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ ।

ಇತಶ್ಚ ಕ್ಷತ್ರಿಯೋ ಜಾನಶ್ರುತಿರಿತ್ಯಾಹ -

ಕ್ಷತ್ತೃಪ್ರೇಷಣಾದ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಯೋಗಾಚ್ಚ ।

ಕ್ಷತ್ತೃಪ್ರೇಷಣೇ ಚಾರ್ಥಸಂಭವೇ ಚ ತಾದೃಶಸ್ಯ ವದಾನ್ಯಪ್ರಷ್ಠಸ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಂ ಪ್ರಾಯೇಣ ಕ್ಷತ್ರಿಯಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಂ ಯುಧಿಷ್ಠಿರಾದಿವದಿತಿ ॥ ೩೫ ॥

ಸಂಸ್ಕಾರಪರಾಮರ್ಶಾತ್ತದಭಾವಾಭಿಲಾಪಾಚ್ಚ ।

ನ ಕೇವಲಮುಪನೀತಾಧ್ಯಯನವಿಧಿಪರಾಮರ್ಶೇನ ನ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಧಿಕಾರಃ ಕಿಂತು ತೇಷು ತೇಷು ವಿದ್ಯೋಪದೇಶಪ್ರದೇಷೂಪನಯನಸಂಸ್ಕಾರಪರಾಮರ್ಶಾತ್ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ತದಭಾವಾಭಿಧಾನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮನಧಿಕಾರ ಇತಿ ।

ನನ್ವನುಪನೀತಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೋಪದೇಶಃ ಶ್ರೂಯತೇ - “ತಾನ್ಹಾನುಪನೀಯೈವ” (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೧ । ೭) ಇತಿ । ತಥಾ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾನುಪನೀತಸ್ಯೈವಾಧಿಕಾರೋ ಭವೀಷ್ಯತೀತ್ಯತ ಆಹ -

ತಾನ್ಹಾನುಪನೀಯೈವೇತ್ಯಪಿ ಪ್ರದರ್ಶಿತೈವೋಪನಯನಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ।

ಪ್ರಾಪ್ತಿಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯ ಯೇಷಾಮುಪನಯನಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ತೇಷಾಮೇವ ತನ್ನಿಷಿಧ್ಯತೇ । ತಚ್ಚ ದ್ವಿಜಾತೀನಾಮಿತಿ ದ್ವಿಜಾತಯ ಏವ ನಿಷಿದ್ಧೋಪನಯನಾ ಅಧಿಕ್ರಿಯಂತೇ ನ ಶೂದ್ರ ಇತಿ ॥ ೩೬ ॥

ತದಭಾವನಿರ್ಧಾರಣೇ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ।

ಸತ್ಯಕಾಮೋ ಹ ವೈ ಜಾಬಾಲಃ ಪ್ರಮೀತಪಿತೃಕಃ ಸ್ವಾಂ ಮಾತರಂ ಜಬಾಲಾಂ ಪಪ್ರಚ್ಛ, ಅಹಮಾಚಾರ್ಯಕುಲೇ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಚರಿಷ್ಯಾಮಿ, ತದ್ಬ್ರವೀತು ಭವತೀ ಕಿಂಗೋತ್ರೋಽಹಮಿತಿ । ಸಾಬ್ರವೀತ್ । ತ್ವಜ್ಜನಕಪರಿಚರಣಪರತಯಾ ನಾಹಮಜ್ಞಾಸಿಷಂ ಗೋತ್ರಂ ತವೇತಿ । ಸ ತ್ವಾಚಾರ್ಯಂ ಗೌತಮಮುಪಸಸಾದ । ಉಪಸದ್ಯೋವಾಚ, ಹೇ ಭಗವನ್ , ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮುಪೇಯಾಂ ತ್ವಯೀತಿ । ಸ ಹೋವಾಚ, ನಾವಿಜ್ಞಾತಗೋತ್ರ ಉಪನೀಯತ ಇತಿ ಕಿಂಗೋತ್ರೋಽಸೀತಿ । ಅಥೋವಾಚ ಸತ್ಯಕಾಮೋ ನಾಹಂ ವೇದ ಸ್ವಂ ಗೋತ್ರಂ, ಸ್ವಾಂ ಮಾತರಂ ಜಬಾಲಾಮಪೃಚ್ಛಂ, ಸಾಪಿ ನ ವೇದೇತಿ । ತದುಪಶ್ರುತ್ಯಾಭ್ಯಧಾದ್ಗೌತಮಃ, ನಾದ್ವಿಜನ್ಮನ ಆರ್ಜವಯುಕ್ತಮೀದೃಶಂ ವಚಃ, ತೇನಾಸ್ಮಿನ್ನ ಶೂದ್ರತ್ವಸಂಭಾವನಾಸ್ತೀತಿ ತ್ವಾಂ ದ್ವಿಜಾತಿಜನ್ಮಾನಮುಪನೇಷ್ಯ ಇತ್ಯುಪನೇತುಮನುಶಾಸಿತುಂ ಚ ಜಾಬಾಲಂ ಗೌತಮಃ ಪ್ರವೃತ್ತಃ । ತೇನಾಪಿ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ನಾಧಿಕಾರ ಇತಿ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ ।

ನ ಸತ್ಯಾದಗಾ ಇತಿ ।

ನ ಸತ್ಯಮತಿಕ್ರಾಂತವಾನಸೀತಿ ॥ ೩೭ ॥

ಶ್ರವಣಾಧ್ಯಯನಾರ್ಥಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ಸಮೃತೇಶ್ಚ ।

ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಅತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮನ್ಯತ್ ॥ ೩೮ ॥