ಕಂಪನಾತ್ ।
ಪ್ರಾಣವಜ್ರಶ್ರುತಿಬಲಾದ್ವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಕರಣಂ ಚ ಭಂಕ್ತ್ವಾ ವಾಯುಃ ಪಂಚವೃತ್ತಿರಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕೋ ಬಾಹ್ಯಶ್ಚಾತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಃ । ತಥಾಹಿ - ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೋ ಮುಖ್ಯೋ ವಾಯಾವಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕೇ, ವಜ್ರಶಬ್ದಶ್ಚಾಶನೌ । ಅಶನಿಶ್ಚ ವಾಯುಪರಿಣಾಮಃ । ವಾಯುರೇವ ಹಿ ಬಾಹ್ಯೋ ಧೂಮಜ್ಯೋತಿಃಸಲಿಲಸಂವಲಿತಃ ಪರ್ಜನ್ಯಭಾವೇನ ಪರಿಣತೋ ವಿದ್ಯುತ್ಸ್ತನಯಿತ್ನುವೃಷ್ಟ್ಯಶನಿಭಾವೇನ ವಿವರ್ತತೇ । ಯದ್ಯಪಿ ಚ ಸರ್ವಂ ಜಗದಿತಿ ಸವಾಯುಕಂ ಪ್ರತೀಯತೇ ತಥಾಪಿ ಸರ್ವಶಬ್ದ ಆಪೇಕ್ಷಿಕೋಽಪಿ ನ ಸ್ವಾಭಿಧೇಯಂ ಜಹಾತಿ ಕಿಂತು ಸಂಕುಚದ್ವೃತ್ತಿರ್ಭವತಿ । ಪ್ರಾಣವಜ್ರಶಬ್ದೌ ತು ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವೇ ಸ್ವಾರ್ಥಮೇವ ತ್ಯಜತಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸ್ವಾರ್ಥತ್ಯಾಗಾದ್ವರಂ ವೃತ್ತಿಸಂಕೋಚಃ, ಸ್ವಾರ್ಥಲೇಶಾವಸ್ಥಾನಾತ್ । ಅಮೃತಶಬ್ದೋಽಪಿ ಮರಣಾಭಾವವಚನೋ ನ ಸಾರ್ವಕಾಲಿಕಂ ತದಭಾವಂ ಬ್ರೂತೇ, ಜ್ಯೋತಿರ್ಜೀವಿತಯಾಪಿ ತದುಪಪತ್ತೇಃ । ಯಥಾ ಅಮೃತಾ ದೇವಾ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣವಜ್ರಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧಾದ್ವಾಯುರೇವಾತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ -
ಕಂಪನಾತ್ ।
ಸವಾಯುಕಸ್ಯ ಜಗತಃ ಕಂಪನಾತ್ , ಪರಮಾತ್ಮೈವ ಶಬ್ದಾತ್ಪ್ರಮಿತ ಇತಿ ಮಂಡೂಕಪ್ಲುತ್ಯಾನುಷಜ್ಜತೇ । ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹಿ ಬಿಭ್ಯದೇತಜ್ಜಗತ್ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರೇ ನಿಯಮೇನ ಪ್ರವರ್ತತೇ ನ ತು ಮರ್ಯಾದಾಮತಿವರ್ತತೇ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ನ ಶ್ರುತಿಸಂಕೋಚಮಾತ್ರಂ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಪರಿತ್ಯಾಗೇ ಹೇತುಃ, ಅಪಿ ತು ಪೂರ್ವಾಪರವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತಾಪ್ರಕರಣಾಭ್ಯಾಂ ಸಂವಲಿತಃ ಶ್ರುತಿಸಂಕೋಚಃ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಪೂರ್ವಾಪರಯೋರ್ಗ್ರಂಥಭಾಗಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಮಾನಮುಪಲಭಾಮಹೇ । ಇಹೈವ ಕಥಮಂತರಾಲೇ ವಾಯುಂ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಮಾನಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇಮಹೀತಿ ।
ತದನೇನ ವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತಾ ದರ್ಶಿತಾ ।
ಪ್ರಕರಣಾದಪಿ
ಇತಿ ಭಾಷ್ಯೇಣ ಪ್ರಕರಣಮುಕ್ತಮ್ । ಯತ್ಖಲು ಪೃಷ್ಟಂ ತದೇವ ಪ್ರಧಾನಂ ಪ್ರತಿವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಮ್ । ಪೃಷ್ಟಾದನ್ಯಸ್ಮಿಂಸ್ತೂಚ್ಯಮಾನೇ ಶಾಸ್ತ್ರಮಪ್ರಮಾಣಂ ಭವೇದಸಂಬದ್ಧಪ್ರಲಾಪಿತ್ವಾತ್ ।
ಯತು ವಾಯುವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಕ್ವಚಿದಮೃತತ್ವಮಭಿಹಿತಮಾಪೇಕ್ಷಿಕಂ ತದಿತಿ ।
'ಅಪಪುನರ್ಮೃತ್ಯುಂ ಜಯತಿ” ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಹ್ಯಪಮೃತ್ಯೋರ್ವಿಜಯ ಉಕ್ತೋ ನತು ಪರಮಮೃತ್ಯುವಿಜಯ ಇತ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿಕತ್ವಂ, ತಚ್ಚ ತತ್ರೈವ ಪ್ರಕರಣಾಂತರಕರಣೇನ ಹೇತುನಾ । ನ ಕೇವಲಮಪಶ್ರುತ್ಯಾ ತದಾಪೇಕ್ಷಿಕಮಪಿ ತು ಪರಮಾತ್ಮಾನಮಭಿಧಾಯ “ಅತೋಽನ್ಯದಾರ್ತಮ್” (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೪ । ೨) ಇತಿ ವಾಯ್ವಾದೇರಾರ್ತತ್ವಾಭಿಧಾನಾತ್ । ನಹ್ಯಾರ್ತಾಭ್ಯಾಸಾದನಾರ್ತೋ ಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ॥ ೩೯ ॥
ಕಂಪನಾತ್॥೩೯॥ ಅಸ್ಯಾನುಪ್ರಸಕ್ತೇನಾಪಶೂದ್ರವಿಚಾರೇಣ ನ ಸಂಗತಿರಿತಿ ವ್ಯವಹಿತೇನೋಚ್ಯತೇ। ಶಬ್ದಾದೇವ ಪ್ರಮಿತ ಇತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯೇ ಜೀವಾನುವಾದೋ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಬೋಧೇತ್ಯುಕ್ತಮ್। ಇಹ ತು ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ನ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಸಂಭವೋ ಯತೋಽನೂದ್ಯೇತ, ತತಸ್ತದುಪಾಸ್ತಿವಿಧಿರಿತಿ ಪ್ರತ್ಯವಸ್ಥೀಯತೇ। ಪ್ರಾಣಮೇವಾಭಿಸಂವಿಶಂತೀತ್ಯತ್ರ ನಿರವೇಕ್ಷಕಾರಣತ್ವಪರೈವಕಾರಶ್ರವಣಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಮ್, ಇಹ ತದಭಾವದತ ಏವ ಪ್ರಾಣ ಇತ್ಯನೇನಾಗತಾರ್ಥತ್ವಮೋಪಸಂಹಾರೈಕರೂಪ್ಯಸ್ಯಾಸ್ಪಷ್ಟತ್ವಾಚ್ಚ ಪ್ರಾತರ್ದನವಿಚಾರೇಣಪೀತಿ। ಸ್ಯಾದೇತತ್ - ತದೇವ ಶುಕ್ರಂ ತದ್ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚ ಭಯಾದಸ್ಯಾಗ್ನಿಸ್ತಪತೀತಿ ಚ ಪ್ರಾಚೀನಪರಾಚೀನವಚನಸಂದಷ್ಟತಯಾ ಽಸ್ಯ ತದೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಾದನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾದಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕರಣಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಾವಗತೇಃ ಕಥಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋತ್ಥಾನಮತ ಆಹ –
ಪ್ರಾಣವಜ್ರೇತಿ ।
ವಾಯುಪರಿಗ್ರಹೇ ವಜ್ರಶಬ್ದಃ ಶ್ರುತಿವೃತ್ತಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶ್ರುತಿಃ। ಪ್ರಾಣಶ್ರುತಿಬಲಾದ್ವಾಯುರಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಃ ಶಾರೀರೋ ವಜ್ರಶ್ರುತಿಬಲಾದ್ವಾಹ್ಯಶ್ಚ ವಾಯುರತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಃ। ನ ಹಿ ಪ್ರಾಣಮಾತ್ರಸ್ಯ ವಜ್ರೋದ್ಯಮನಹೇತುನಾ। ಉಭಯೋಶ್ಚ ಚಿಂತನಮೇಕಂ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾವದಿತಿ ನ ವಾಕ್ಯಭೇದ ಇತಿ ಭಾವಃ।
ಸರ್ವಶಬ್ದಶ್ರುತಿವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ ಪೂರ್ವವಾದೀ –
ಯದ್ಯಪಿ ಚೇತಿ ।
ಮಂಡೂಕಪ್ಲುತ್ಯೇತಿ ।
ಯಥಾ ಮಂಡೂಕೋ ಬಹೂನ್ ವಿಹಾಯ ಸ್ವಪಂಕ್ತಿಗತಮಂಡೂಕಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ಲವತೇ ಏವಂ ಶಬ್ದಾದಿತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ವ್ಯವಹಿತಾಽಪಿ ಹೇತುನಾಽನುಷಜ್ಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಶಬ್ದೋಽತ್ರ ಸರ್ವಶಬ್ದಃ।
ಸವಾಯುಕಸ್ಯ ಜಗತಃ ಕಂಪಯಿತೃತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹೀತಿ ।
ನನು ಪ್ರಾಣವಜ್ರಶ್ರುತ್ಯೋಃ ಸ್ವಾರ್ಥತ್ಯಾಗಭಯಾತ್ಸರ್ವಶಬ್ದಸಂಕೋಚ ಉಕ್ತಃ, ಕಥಂ ಸವಾಯುಕಜಗತ್ಪ್ರತೀತಿರತ ಆಹ –
ಏತದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಂಕ್ಷಸ್ಯ ವಚನಂ ಪ್ರಕರಣಮಿತಿ ಪ್ರಕರಣಲಕ್ಷಣಂ ಪ್ರಸ್ತುತೇ ವರ್ತಯತಿ –
ಯತ್ಖಲ್ವಿತಿ ।
ಪೃಷ್ಟಂ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವಾತ್ಪ್ರಧಾನಂ ತಸ್ಯ ನಿಯಂತೃತ್ವಾದೀನಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತಾವಂಗಾನಿ ಪ್ರತಿವಚನೇನ ನಿರುಪ್ಯಂತ ಇತಿ ಪ್ರಕರಣಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಯದಿದಂ ಕಿಂ ಚ ಜಗತ್ ತತ್ಸರ್ವಂ ಪ್ರಾಣೇ ನಿಮಿತ್ತೇ ಏಜತಿ ಚೇಷ್ಟತೇ। ತಚ್ಚ ತತ ಏವ ನಿಃಸೃತಮ್ ಉತ್ಪನ್ನಮ್। ತಚ್ಚ ಪ್ರಾಣಸಂಜ್ಞಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ಮಹತ್। ವಿಮೇತ್ಯಸ್ಮಾಜ್ಜಗದಿತಿ ಭಯಮ್।
ಭಯಹೇತುತ್ವಂ ರೂಪಯತಿ –
ವಜ್ರಮಿತಿ ।
ಉದ್ಯತಂ ವಜ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ತು ಪ್ರಾಣೇ ನಿಮಿತ್ತೇ ಮಹದ್ಭಯಹೇತುರ್ವಜ್ರಮುದ್ಯತಂ ಭವತೀತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್। ತಥಾ ಚ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥೋ ವಜ್ರಶಬ್ದಃ। ಯದಿ ತು ಸಿದ್ಧಾಂತೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಿಮಿತ್ತೇ ವಜ್ರಮುದ್ಯತಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯೇತ, ತದಾಽಪಿ ವಜ್ರಶಬ್ದ ಉಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾದ್; ವಜ್ರಬ್ರಹ್ಮಣೋರಸಾಧಾರಣಸಂಬಂಧಾಭಾವಾದಿತಿ। ವಾಯುರೇವ ವ್ಯಷ್ಟಿರ್ವಿಶೇಷಃ। ಸಮಷ್ಟಿಃ ಸಾಮಾನ್ಯಮ್। ಶುಕ್ರಂ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಮತ್। ಅಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ಭಯಾದಗ್ನಿಸೂರ್ಯೌ ತಪತಃ। ಇಂದ್ರಾದಯಸ್ತು ಧಾವಂತಿ ಸ್ವಸ್ವಕಾರ್ಯೇಷು। ನಿರ್ವಿಷ್ಟಾನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಮೃತ್ಯುಃ ಪಂಚಮಃ। ಭೀಷಾ ಭಯೇನ॥೩೯॥