ಆಕಾಶೋಽರ್ಥಾಂತರತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ।
ಯದ್ಯಪಿ “ಆಕಾಶಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್” (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೨೨) ಇತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗದರ್ಶನಾದಾಕಾಶಃ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಂ, ತಥಾಪಿ ತದ್ವದತ್ರ ಪರಮಾತ್ಮಲಿಂಗದರ್ಶನಾಭಾವಾನ್ನಾಮರೂಪನಿರ್ವಹಣಸ್ಯ ಭೂತಾಕಾಶೇಽಪ್ಯವಕಾಶದಾನೇನೋಪಪತ್ತೇರಕಸ್ಮಾಚ್ಚ ರೂಢಿಪರಿತ್ಯಾಗಸ್ಯಾಯೋಗಾತ್ , ನಾಮರೂಪೇ ಅಂತರಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚ ನಾಕಾಶಸ್ಯ ನಾಮರೂಪಯೋರ್ನಿರ್ವಹಿತುರಂತರಾಲತ್ವಮಾಹ, ಅಪಿ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಃ, ತೇನ ಭೂತಾಕಾಶೋ ನಾಮರೂಪಯೋರ್ನಿರ್ವಹಿತಾ । ಬ್ರಹ್ಮ ಚೈತಯೋರಂತರಾಲಂ ಮಧ್ಯಂ ಸಾರಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ನ ತು ನಿರ್ವೋಢೈವ ಬ್ರಹ್ಮ, ಅಂತರಾಲಂ ವಾ ನಿರ್ವಾಢೃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ಭೂತಾಕಾಶೋ ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ - ಪರಮೇವಾಕಾಶಂ ಬ್ರಹ್ಮ,
ಕಸ್ಮಾತ್ , ಅರ್ಥಾಂತರತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ।
ನಾಮರೂಪಮಾತ್ರನಿರ್ವಾಹಕಮಿಹಾಕಾಶಮುಚ್ಯತೇ । ಭೂತಾಕಾಶಂ ಚ ವಿಕಾರತ್ವೇನ ನಾಮರೂಪಾಂತಃಪಾತಿ ಸತ್ ಕಥಮಾತ್ಮಾನಮುದ್ವಹೇತ್ । ನಹಿ ಸುಶಿಕ್ಷಿತೋಽಪಿ ವಿಜ್ಞಾನೀ ಸ್ವೇನ ಸ್ಕಂಧೇನಾತ್ಮಾನಂ ವೋಢುಮುತ್ಸಹತೇ । ನಚ ನಾಮರೂಪಶ್ರುತಿರವಿಶೇಷತಃ ಪ್ರವೃತ್ತಾ ಭೂತಾಕಾಶವರ್ಜಂ ನಾಮರೂಪಾಂತರೇ ಸಂಕೋಚಯಿತುಂ ಸತಿ ಸಂಭವೇ ಯುಜ್ಯತೇ । ನಚ ನಿರ್ವಾಹಕತ್ವಂ ನಿರಂಕುಶಮವಗತಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಂ ಕಥಂಚಿತ್ಕ್ಲೇಶೇನ ಪರತಂತ್ರೇ ನೇತುಮುಚಿತಮ್ “ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೨) ಇತಿ ಚ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮತಿಸ್ಫುಟಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮತ್ರ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತಯಾ ಚ ಜೀವಸ್ಯ ವ್ಯಾಕರ್ತೃತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ವ್ಯಾಕರ್ತೃತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಏವಂ ಚ ನಿರ್ವಹಿತುರೇವಾಂತರಾಲತೋಪಪತ್ತೇರನ್ಯೋ ನಿರ್ವಹಿತಾಽನ್ಯಚ್ಚಾಂತರಾಲಮಿತ್ಯರ್ಥಭೇದಕಲ್ಪನಾಪಿ ನ ಯುಕ್ತಾ । ತಥಾ ಚ ತೇ ನಾಮರೂಪೇ ಯದಂತರೇತ್ಯಯಮರ್ಥಾಂತರವ್ಯಪದೇಶ ಉಪಪನ್ನೋ ಭವತ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯ । ತಸ್ಮಾದರ್ಥಾಂತರವ್ಯಪದೇಶಾತ್ , ತಥಾ “ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತದಮೃತಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೪ । ೧) ಇತಿ ವ್ಯಪದೇಶಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಕಾಶಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೪೧ ॥
ಆಕಾಶೋಽರ್ಥಾಂತರತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾತ್॥೪೧॥ ಅತ್ರಾಕಾಶಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಃ। ‘‘ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನ್ಯಾಕಾಶಾದೇವ ಸಮುತ್ಪದ್ಯಂತೇ’’ ಇತ್ಯತ್ರ ಹಿ ಸರ್ವಜಗದುತ್ಪತ್ತೇಃ, ಏವಕಾರಾವಗತೇರ್ನಿರಪೇಕ್ಷಕಾರಣತ್ವಸ್ಯ, ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಿಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ಚ ದರ್ಶನಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಮ್, ನೈವಮಿಹೇತ್ಯಗತಾರ್ಥತ್ವಮಾಹ –
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಹೇತೂನಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ಭೂತಾಕಾಶೋ ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇನಾನ್ವಯಃ।
ಅನಂತರಾಧಿಕರಣೇನಾಗತಾರ್ಥತ್ವಸಂಗತಿಂ ವಕ್ತಿ –
ಅಕಸ್ಮಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಪೂರ್ವತ್ರ ಹಿ ಪ್ರಕರಣಾದಾನರ್ಥಕ್ಯಹತಶ್ರುತಿರ್ನೀತಾ, ಇಹ ತು ನ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕರಣಮ್; ನಾಪ್ಯಾಕಾಶಶ್ರುತೇರಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್, ನಾಮರೂಪಾಧಿಷ್ಠಾನಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್ ಆಕಾಶಸ್ಯೇತಿ ಭಾವಃ।
ತರ್ಹಿ ನಾಮರೂಪಾನ್ಯತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಿಂಗಮ್, ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಶ್ರುತಿಶ್ಚ ನೇತ್ಯಾಹ –
ನಾಮರೂಪೇ ಇತಿ ।
ನಾಮರೂಪೇ ಅಂತರಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಶ್ರುತಿರ್ನಾಮರೂಪಯೋರ್ನಿರ್ವಹಿತುರಾಕಾಶಸ್ಯಾಂತರಾಲತ್ವಂ ನಾಚಷ್ಟೇ, ಕಿಂತು ಬ್ರಹ್ಮಣಃ।
ತತಃ ಕಿಮತ ಆಹ –
ತೇನೇತಿ ।
ನಿಷೇಧಮುಖೇನೈತದೇವ ವಿಶದಯತಿ –
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ನಿರ್ವೋಢಾ ಯ ಆಕಾಶಃ ಸ ನೈವ ಬ್ರಹ್ಮ। ಅಂತರಾಲಭೂತಂ ವಾ ಯದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ತದಪಿ ನೈವ ನಿರ್ವೋಢ್ರಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಏವಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಶ್ರುತಿರಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ನಾಕಾಶ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್।
ಅಭಿಧಾನಾಭಿಧೇಯನಾಮರೂಪನಿರ್ವಾಹಕತ್ವಂ ನಿಯಂತೃತ್ವಮ್, ತನ್ನ ನಭಸಿ ಸತ್ಯಪ್ಯವಕಾಶದಾತೃತ್ವೇ ಘಟತ ಇತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ನಾಮರೂಪಕರ್ತೃತ್ವೇನ ವಾಕ್ಯಾಂತರಗತಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಮಾಹ –
ಅನೇನೇತಿ ।
ನನ್ವನೇನ ಜೀವನೇತ್ಯತ್ರಾನುಪ್ರವೇಶವ್ಯಾಕರಣಯೋಃ ಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯೇನೈಕಕರ್ತೃಕತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತೇ, ಅನುಪ್ರವೇಶೇ ಚ ಜೀವಃ ಕರ್ತೇತಿ ಸ ಏವ ವ್ಯಾಕರಣೇಽಪಿ ಕರ್ತಾ ಸ್ಯಾತ್ತಥಾ ಚ ನ ವ್ಯಾಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಹ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ, ಅತ ಆಹ –
ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತಯಾ ಚೇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ವ್ಯಾಕರ್ತೃತ್ವಪ್ರತೀತಾವಪಿ ನ ವಿರೋಧಸ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೪೧॥