ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯೋರ್ಭೇದೇನ ।

'ಆದಿಮಧ್ಯಾವಸಾನೇಷು ಸಂಸಾರಿಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ । ತತ್ಪರೇ ಗ್ರಂಥಸಂದರ್ಭೇ ಸರ್ವಂ ತತ್ರೈವ ಯೋಜ್ಯತೇ” ॥ ಸಂಸಾರ್ಯೇವ ತಾವದಾತ್ಮಾಹಂಕಾರಾಸ್ಪದಪ್ರಾಣಾದಿಪರೀತಃ ಸರ್ವಜನಸಿದ್ಧಃ । ತಮೇವ ಚ “ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪ್ರಾಣೇಷು”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೭) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಂದರ್ಭ ಆದಿಮಧ್ಯಾವಸಾನೇಷ್ವಾಮೃಶತೀತಿ ತದನುವಾದಪರೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಏವಂ ಚ ಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮೈವ ಕಿಂಚಿದಪೇಕ್ಷ್ಯ ಮಹಾನ್ , ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಚಾನಾದಿತ್ವೇನಾನಾದಿತ್ವಾದಜ ಉಚ್ಯತೇ, ನ ತು ತದತಿರಿಕ್ತಃ ಕಶ್ಚಿದತ್ರ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಃ । ಯತ್ತು ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯೋಃ ಪ್ರಾಜ್ಞೇನಾತ್ಮನಾ ಸಂಪರಿಷ್ವಕ್ತ ಇತಿ ಭೇದಂ ಮನ್ಯಸೇ, ನಾಸೌ ಭೇದಃ ಕಿಂತ್ವಯಮಾತ್ಮಶಬ್ದಃ ಸ್ವಭಾವವಚನಃ, ತೇನ ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ವಿಶೇಷವಿಷಯಾಭಾವಾತ್ಸಂಪಿಂಡಿತಪ್ರಜ್ಞೇನ ಪ್ರಾಜ್ಞೇನಾತ್ಮನಾ ಸ್ವಭಾವೇನ ಪರಿಷ್ವಕ್ತೋ ನ ಕಿಂಚಿದ್ವೇದೇತ್ಯಭೇದೇಽಪಿ ಭೇದವದುಪಚಾರೇಣ ಯೋಜನೀಯಮ್ । ಯಥಾಹುಃ - “ಪ್ರಾಜ್ಞಃ ಸಂಪಿಂಡಿತಪ್ರಜ್ಞಃ” ಇತಿ । ಪ್ರತ್ಯಾದಯಶ್ಚ ಶಬ್ದಾಃ ಸಂಸಾರಿಣ್ಯೇವ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಜಗತೋ ಜೀವಕರ್ಮಾರ್ಜಿತತಯಾ ತದ್ಭೋಗ್ಯತಯಾ ಚ ಯೋಜನೀಯಾಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಂಸಾರ್ಯೇವಾನೂದ್ಯತೇ ನ ತು ಪರಮಾತ್ಮಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ - ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯೋರ್ಭೇದೇನ ವ್ಯಪದೇಶಾದಿತ್ಯನುವರ್ತತೇ । ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ - ಕಿಂ ಸಂಸಾರಿಣೋಽನ್ಯಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ನಾಸ್ತಿ, ತಸ್ಮಾತ್ಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮಪರಂ “ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪ್ರಾಣೇಷು”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೭) ಇತಿ ವಾಕ್ಯಮ್ , ಆಹೋಸ್ವಿದಿಹ ಸಂಸಾರಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಸಂಕೀರ್ತನಾತ್ಸಂಸಾರಿಣಶ್ಚಾದಿಮಧ್ಯಾವಸಾನೇಷ್ವವಮರ್ಶನಾತ್ಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮಪರಂ, ನ ತಾವತ್ಸಂಸಾರ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ತಸ್ಯಾಭಾವಃ । ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕಾ ಹಿ ಶತಶ ಆಗಮಾಃ “ಈಕ್ಷತೇರ್ನಾಶಬ್ದಮ್”(ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೫) “ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಾತ್”(ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೧೦) ಇತ್ಯಾದಿಭಿಃ ಸೂತ್ರಸಂದರ್ಭೈರುಪಪಾದಿತಾಃ । ನ ಚಾತ್ರಾಪಿ ಸಂಸಾರ್ಯತಿರಿಕ್ತಪರಮಾತ್ಮಸಂಕೀರ್ತನಾಭಾವಃ, ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯೋಸ್ತತ್ಸಂಕೀರ್ತನಾತ್ । ನಚ ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಜೀವಾದ್ಭೇದೇನ ಸಂಕೀರ್ತನಂ ಸತಿ ಸಂಭವೇ ರಾಹೋಃ ಶಿರ ಇತಿವದೌಪಚಾರಿಕಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ನಚ ಪ್ರಾಜ್ಞಶಬ್ದಃ ಪ್ರಜ್ಞಾಪ್ರಕರ್ಷಶಾಲಿನಿ ನಿರೂಢವೃತ್ತಿಃ ಕಥಂಚಿದಜ್ಞವಿಷಯೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮುಚಿತಃ । ನಚ ಪ್ರಜ್ಞಾಪ್ರಕರ್ಷೋಽಸಂಕುಚದ್ವೃತ್ತಿರ್ವಿದಿತಸಮಸ್ತವೇದಿತವ್ಯಾತ್ಸರ್ವವಿದೋಽನ್ಯತ್ರ ಸಂಭವತಿ । ನ ಚೇತ್ಥಂಭೂತೋ ಜೀವಾತ್ಮಾ । ತಸ್ಮಾತ್ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯೋರ್ಭೇದೇನ ಜೀವಾತ್ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ವ್ಯಪದೇಶಾತ್ “ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೭) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಜೀವಾತ್ಮಾನಂ ಲೋಕಸಿದ್ಧಮನೂದ್ಯ ತಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಭಾವೋಽನಧಿಗತಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ । ನಚ ಜೀವಾತ್ಮಾನುವಾದಮಾತ್ರಪರಾಣ್ಯೇತಾನಿ ವಚಾಂಸಿ । ಅನಧಿಗತಾರ್ಥಾವಬೋಧನಪರಂ ಹಿ ಶಾಬ್ದಂ ಪ್ರಮಾಣಂ, ನ ತ್ವನುವಾದಮಾತ್ರನಿಷ್ಠಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಅತ ಏವ ಚ ಸಂಸಾರಿಣಃ ಪರಮಾತ್ಮಭಾವವಿಧಾನಾಯಾದಿಮಧ್ಯಾವಸಾನೇಷ್ವನುವಾದ್ಯತಯಾಽವಮರ್ಶ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಏವಂ ಚ ಮಹತ್ತ್ವಂ ಚಾಜತ್ವಂ ಚ ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸಂಭವಾನ್ನಾಪೇಕ್ಷಿಕಂ ಕಲ್ಪಯಿಷ್ಯತೇ ।

ಯಸ್ತು ಮಧ್ಯೇ ಬುದ್ಧಾಂತಾದ್ಯವಸ್ಥೋಪನ್ಯಾಸಾದಿತಿ ।

ನಾನೇನಾವಸ್ಥಾವತ್ತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಅಪಿ ತ್ವವಸ್ಥಾನಾಮುಪಜನಾಪಾಯಧರ್ಮಕತ್ವೇನ ತದತಿರಿಕ್ತಮವಸ್ಥಾರಹಿತಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ವಿವಕ್ಷತಿ, ಉಪರಿತನವಾಕ್ಯಸಂದರ್ಭಾಲೋಚನಾದಿತಿ ॥ ೪೨ ॥

ಪತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇಭ್ಯಃ ।

ಸರ್ವಸ್ಯ ವಶೀ ।

ವಶಃ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗತಃ ಪ್ರಭವತ್ಯಯಮ್ , ವ್ಯೂಹಾವಸ್ಥಾನಸಮರ್ಥ ಇತಿ । ಅತ ಏವ ಸರ್ವಸ್ಯೇಶಾನಃ, ಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನ ಹ್ಯಯಮುಕ್ತೇನ ಸರ್ವಸ್ಯೇಷ್ಟೇ, ತದಿಚ್ಛಾನುವಿಧಾನಾಜ್ಜಗತಃ । ಅತ ಏವ ಸರ್ವಸ್ಯಾಧಿಪತಿಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ನಿಯಂತಾ । ಅಂತರ್ಯಾಮೀತಿ ಯಾವತ್ । ಕಿಂಚ ಸ ಏವಂಭೂತೋ ಹೃದ್ಯಂತರ್ಜ್ಯೋತಿಃ ಪುರುಷೋ ವಿಜ್ಞಾನಮಯೋ ನ ಸಾಧುನಾ ಕರ್ಮಣಾ ಭೂಯಾನುತ್ಕೃಷ್ಟೋ ಭವತೀತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯೋಽಸಂಸಾರಿಣಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮೇವ ಪ್ರತಿಪಾದಯಂತಿ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಾತ್ಮಾನಂ ಮಾನಾಂತರಸಿದ್ಧಮನೂದ್ಯ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಪ್ರತಿಪಾದನಪರೋ “ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೭) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸಂದರ್ಭ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೪೩ ॥

ಇತಿ ಶ್ರೀಮದ್ವಾಚಸ್ಪತಿಮಿಶ್ರವಿರಚಿತಶಾರೀರಕಭಗವತ್ಪಾದಭಾಷ್ಯವಿಭಾಗೇ ಭಾಮತ್ಯಾಂ ಪ್ರಥಮಸ್ಯಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ತೃತೀಯಃ ಪಾದಃ ॥ ೩ ॥

॥ ಇತಿ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದಕಾಸ್ಪಷ್ಟಶ್ರುತಿಸಮನ್ವಯಾಖ್ಯಸ್ತೃತೀಯಃ ಪಾದಃ ॥