ಆನುಮಾನಿಕಮಪ್ಯೇಕೇಷಾಮಿತಿ ಚೇನ್ನ ಶರೀರರೂಪಕವಿನ್ಯಸ್ತಗೃಹೀತೇರ್ದರ್ಶಯತಿ ಚ॥೧॥ ಅರ್ವಾಚೀನಮಹತ್ತತ್ತ್ವಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪೂರ್ವಕಾಲತ್ವಮವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಮವ್ಯಕ್ತಸ್ಯ ಪರಶಬ್ದ ಆಹ –

ತಥಾ ಚ ಕಾರಣತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ನಿಯತಪ್ರಕ್ಸತ್ತ್ವಂ ಹಿ ತದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ನನು ಸಿದ್ಧೇ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯೇ ಕಾ ಶಂಕಾ? ಮಹತಃ ಪರಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನಿರ್ಣಯೇ ವಾ ಕಥಂ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ? ಉಚ್ಯತೇ – ಅಸಾಧಿ ಪ್ರತಿವೇದಾಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣತಾಗತಿಃ। ಪ್ರತಿವಾಕ್ಯಂ ನ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ ಕ್ವ ಚಿದನ್ಯಾರ್ಥದರ್ಶನಾತ್॥ ಪೂರ್ವತ್ರ ಹಿ ಪ್ರಧಾನಾದ್ಯೇವ ಸರ್ವವೇದಾಂತಾರ್ಥ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯವಸ್ಥಿತೇ ತನ್ನಿಷೇಧೇನ ಸರ್ವವೇದಾಂತೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತಿಃ ಸಾಧಿತಾ, ಇಹ ತು ತಾಮುಪೇತ್ಯ ಪ್ರಧಾನಾದ್ಯಪಿ ಕಾರಣತ್ವೇನ ಸಮನ್ವಯವಿಷಯಃ। ನ ಚಾನೇಕಕಾರಣವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್; ಕಲ್ಪಭೇದೇನ ವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಪ್ರತ್ಯವಸ್ಥೀಯತೇ। ಸೂತ್ರಕಾರೋಽಪ್ಯಪಿಧಬ್ದಮೇಕಶಬ್ದಂ ಚ ಪ್ರಯುಂಜಾನೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಂಗೀಕಾರೇಣ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ಕ್ಚಾಚಿತ್ಕಶ್ಚಾಯಂ ವಿಚಾರ ಇತಿ ಸೂಚಯಾಂಬಭೂವ। ಅವ್ಯಕ್ತಪದಂ ಪ್ರಧಾನಪರಂ ಶರೀರಪರಂ ವೇತಿ ಸ್ಮಾರ್ತಕ್ರಮಶ್ರೌತಪಾರಿಶೇಪ್ಯಾಭ್ಯಾಮ್ ಉಭಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ಸಂಶಯಃ। ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರನುಮಾನಸಿದ್ಧಾನುವಾದಿತ್ವೇನ ತುಲ್ಯತಾ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಸ್ಮೃತಿಶಬ್ದಃ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಸಾಂಖ್ಯೇತಿ ।

ಶಬ್ದಾದಿಹೀನತ್ವಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಗುಣವೈಷಮ್ಯೋತ್ತರಕಾಲಭಾವಿಶಬ್ದಾದಿಹೀನತ್ವಮುಕ್ತಂ ಪ್ರಧಾನಕಾಲೇಽಪಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮಶಬ್ದಾದಿಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ –

ಶಾಂತೇತಿ ।

ಶಾಂತಃ ಸಾತ್ತ್ವಿಕೋ ಘೋರೋ ರಾಜಸೋ ಮೂಢಸ್ತಾಮಸಃ।

ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯೇತಿಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ –

ಶ್ರುತಿರಿತಿ ।

ಭೇದಾನಾಂ ಮಹದಾದಿವಿಶೇಷಾಣಾಂ ಕಾರಣಮವ್ಯಕ್ತಮಸ್ತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ। ಕುತಃ?

ಪರಿಮಾಣಾತ್ ।

ಮಹದಾದಿ, ಅವ್ಯಕ್ತಕಾರಣಕಮ್, ಅವ್ಯಾಪಿತ್ವಾದ್ ಘಟವತ್। ಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದೇ ಪ್ರಾಕ್ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತೇರವ್ಯಕ್ತಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ಕಾರಣೇಽವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಃ। ತಾವೇವ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತೌ। ಸಮನ್ವಯಾತ್ತದನುರಾಗವಿಜ್ಞಾನವೇದನೀಯತ್ವಾತ್। ಯದ್ಯೇನ ಸಮನ್ವಿತಮಿತಿ ಸಾಮಾನ್ಯೇನಾತ್ರ ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ। ಕಾರಣಶಕ್ತಿತಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಕಾರಣಗತಾವ್ಯಕ್ತಕಾರ್ಯಂ ಹಿ ಶಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಇದಮಸ್ಯ ಕಾರಣಮಿದಮಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ವಿಭಾಗಾತ್। ಅವ್ಯಕ್ತಕಾರ್ಯಸತ್ತ್ವರಹಿತಸ್ಯ ನೃಶೃಂಗವತ್ಕಾರಣತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಪ್ರಲಯಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ವೈಶ್ವರೂಪ್ಯಸ್ಯಾವಿಭಾತ್ ಲೀನಾನಭಿವ್ಯಕ್ತಕಾರ್ಯಾಶ್ರಯೋಽಸ್ತ್ಯವ್ಯಕ್ತಮಿತಿ॥ ಅವ್ಯಕ್ತಪದೇನ ಕಿಂ ರೂಢೇಃ ಪ್ರಧಾನಪ್ರತೀತಿರ್ಯೋಗಾದ್ವಾ ಸ್ಮಾರ್ತಕ್ರಮಾನುಗೃಹೀತಯೋಗಾದ್ವಾ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಲೌಕಿಕೀ ಹೀತಿ ।

ಯ ಏವ ಲೌಕಿಕಾ ಇತಿ ಶಾಬರಂ ವಚಃ। ಲೋಕವೇದಯೋಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥಭೇದಃ; ಲೌಕಿಕಾ ವೈದಿಕಾ ಇತಿ ವ್ಯಪದೇಶಭೇದಾದೇತದ್ವೈ ದೈವ್ಯಂ ಮಧು ಯದ್ ಘೃತಮಿತಿ ದೇವಮಧುನೋ ಘೃತತ್ವಾಭಿಧಾನಾಚ್ಚೇತಿ ಪ್ರಾಪಯ್ಯ ರಾದ್ಧಾಂತಿತಮ್। ಲೋಕಾವಗತಸಂಬಂಧಶಬ್ದಾನಾಂ ವೇದೇ ಬೋಧಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇರೈಕ್ಯೇನ ಚ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದ್ ಘೃತೇ ಮಧುತ್ವಸ್ಯ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚೈಕ್ಯಂ ಶಬ್ದಾರ್ಥಯೋರಿತಿ।

ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –

ಯೋಗಾಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ತೃತೀಯಂ ನಿರಾಕರೋತಿ –

ಪ್ರಕರಣೇತಿ ।

ಅಯಂ ಭಾವಃ, ಇಹ ವಿಷ್ಣೋಃ ಪದಂ ಪುರುಷಃ ಪ್ರಧಾನಂ ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಂಗಾನಿ ಇಂದ್ರಿಯಾದೀನಿ ‘‘ಇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಃ ಪರಾ’’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಂತೇ। ತಾನಿ ‘‘ಚಾತ್ಮಾನಂ ರಥಿನ’’ಮಿತಿ ವಾಕ್ಯೇ ರಥಾದಿರೂಪಿತಾನ್ಯೇವ ಗೃಹ್ಯಂತೇ। ಏವಂ ಸ್ಥಿತೇ ‘‘ಮಹತಃ ಪರಮವ್ಯಕ್ತಮಿತ್ಯತ್ರ ಪೌರುಷೇಯವಾಕ್ಯಸ್ಥಪದಾರ್ಥತತ್ಕ್ರಮಾಪೇಕ್ಷಪ್ರಧಾನಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ದುರ್ಬಲಾ। ಪ್ರಕರಣಾಧೀತಪದಾರ್ಥಾಶ್ರಯತ್ವಾದಿಭಿಧೇಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಶ್ರಯತ್ವಾಚ್ಚ ಪಾರಿಶೇಷ್ಯನಿಮಿತ್ತಾ ಶರೀರಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ಪ್ರಬಲಾ। ತಥಾ ಹಿ - ರಥತ್ವೇನ ರೂಪಿತಂ ಶರೀರಂ ಪುರುಷಪರತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕವಾಕ್ಯಾನ್ವಯಮಪೇಕ್ಷತೇ; ಇತರಥಾ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾತ್, ನ ಚ ಸ್ವಾಭಿಧೇಯಾವರುದ್ಧಾ ಇಂದ್ರಿಯಾದಿಶಬ್ದಾಸ್ತದಭಿದಧತೀತಿ ಅಸ್ತಿ ಅವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಾಪೇಕ್ಷಾ ಶರೀರಸ್ಯ।

ಅವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದೋಽಪಿ ಯೌಗಿಕತ್ವಾದಭಿಧೇಯವಿಶೇಷಾಕಾಂಕ್ಷೀ ಸ್ವಶಬ್ದೋಪಾತ್ತೇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯಭಿಧಾತುಮಕ್ಷಮಃ ಶರೀರಾಕಾಂಕ್ಷೀತಿ ಶರೀರಮೇವಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತಿ।। ‘‘ವಿಷಯಾಂಸ್ತೇಷು ಗೋಚರಾ’’ ನಿತಿ ಶ್ರುತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ತೇಷ್ವಿತಿ ।

ವಿಷಯಾನುದ್ದಿಶ್ಯ ಮಾರ್ಗತ್ವಂ ವಿಧೇಯಮ್।

ಸ್ವಗೋಚರಮಾಲಂಬ್ಯ ಚಲಂತೀತಿ ವಿಪರಿಣತಾನುಷಂಗಃ। ‘‘ಆತ್ಮೇಂದ್ರಿಯಮನೋಯುಕ್ತಂ ಭೋಕ್ತೇತ್ಯಾಹುರ್ಮನೀಷಿಣ’’ ಇತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಆತ್ಮೇತಿ ।

ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವೇ ನಿಷ್ಠಾ, ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಂ ಚೈತತ್ತದೇವ ದರ್ಶಯತಿ –

ಯೋಗ ಇತಿ ।

ಪ್ರಕರಣಪರಿಶೇಷಾಭ್ಯಾಮಿತ್ವುಕ್ತಮ್।

ನನು ಪ್ರಕರಣಂ ಕರ್ತವ್ಯಸ್ಯೇತಿಕರ್ತವ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಸ್ಯ ವಚನಮ್, ಕಥಮಿಹ ತದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೇತಿ ।

ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತೇಽರ್ಥಾದಾಕಾಂಕ್ಷಾಽಂಗವಿಷಯೇತಿ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ। ಕಾಂಡದ್ವಯಾನುಗತಂ ಲಕ್ಷಣಮಿದಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಕಿಂ ಪ್ರಧಾನಮತ ಆಹ –

ಗಂತವ್ಯಮಿತಿ ।

ಇಂದ್ರಿಯಾದಯಶ್ಚ ತಸ್ಯ ಪರತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತಾವಂಗಮ್। ಸಂಯತೋಶ್ಚೇತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಾವಪಿ।

ಯಸ್ತ್ವವಿಜ್ಞಾನವಾನಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೌ ಭಾಷ್ಯೇ ಚಾಸಂಯಮಾಭಿಧಾನಮನುಪಯೋಗೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಅಸಂಯಮೇತಿ ।

ಸಂಯಮಾಭಾವೇ ಮೋಕ್ಷಾಭಾವೇನ ತದ್ಭಾವ ಏವ ದೃಢೀಕೃತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಯದುಕ್ತಂ ಪೂರ್ವವಾದಿನಾ ಮಹತಃ ಪರಮಿತ್ಯತ್ರ ಪರಶಬ್ದಃ ಕಾರಣವಚನ ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ –

ಪರಶಬ್ದ ಇತಿ ।

ಮನ ಆದೌ ಅರ್ಥಾದಿಕಾರಣತ್ವಾಸಂಭವಾದಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಕರಣೇ ಪರಶಬ್ದಃ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯವಚನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಇಹಾಧ್ಯಾತ್ಮಪ್ರಕರಣೇ ಆಂತರತ್ವಾತ್ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್, ತದರ್ಥೇಷು ನಾಸ್ತೀತಿ ಶಂಕತೇ –

ನನ್ವಿತಿ ।

ನಾಮೈವ ಶಬ್ದೋ ವಾಗಭಿವ್ಯಂಗ್ಯಃ। ಸ ಏವ ಶ್ರೋತ್ರೇಣ ಗ್ರಾಹ್ಯ ಇತಿ ದ್ವಿರುಪಾತ್ತಃ। ಕಾಮೋ ಮನಸೋ ವಿಷಯಃ, ಕರ್ಮ ಹಸ್ತಯೋಃ।

ನನು ಮನಸ ಇಂದ್ರಿಯತ್ವೇನ ಅರ್ಥೇಭ್ಯೋಽಪರಸ್ಯ ಕಥಂ ತೇಭ್ಯ ಏವ ಪರತ್ವಮ್? ಅತ ಆಹ –

ಗ್ರಹತ್ವೇನೇತಿ ।

‘ಆತ್ಮಾನಂ ರಥಿನಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ಯ ಆತ್ಮಶಬ್ದಃ ಸ ಏವ ‘ಬುದ್ಧೇರಾತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾತ್ಮಶಬ್ದಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯಮ್, ಅನ್ಯಥಾಽಽತ್ಮಶಬ್ದಮಾತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತರಥಿಗ್ರಹಣಹೇತುತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ –

ತತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದಿತಿ ।

ಇಂದ್ರಿಯದ್ವಾರಾ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಾ ಭೋಗ್ಯಾಸ್ತತಃ ಪುರುಸ್ವಾಮ್ಯಂ ಭೋಗ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಮ್। ಆಯನಾದ್ ವ್ಯಾಪ್ತೇಃ। ಬುದ್ಧಿಮಾತ್ರಾದಸ್ಮದಾದಿಬುದ್ಧೇಃ।

ನನು ರಥಿನಃ ಸಂಸಾರಿಣಃ ಕಥಮಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮತ್ವೇನ ನಿರ್ದೇಶೋಽತ ಆಹ –

ಯಥಾ ಹೀತಿ ।

ಅಂಚತ್ಯವಗಚ್ಛತಿ। ಭಾಷ್ಯೋದಾಹೃತಾಯಾಂ ‘ಯಚ್ಛೇದ್ವಾ ನಸೀ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೌ ವಾಕ್ಚ್ಛಬ್ದೇ ದ್ವಿತೀಯಾಲೋಪಶ್ಛಾಂದಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಶರೀರಮೇವ ರೂಪಕೇಣ ರಥೇನ ವಿನ್ಯಸ್ತಂ ರೂಪಿತಮ್ ಇತಿ ಸೂತ್ರಪದಾರ್ಥಃ॥೧॥ ಅನುಶಯಃ ಅಸಂತೋಷಃ। ಭತ್ಸರಂ ಸೋಮಮ್, ಶ್ರೀಣೀತ ಮಿಶ್ರಯೇತ್। ಏವಂ ಸತೀತಿ। ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾಭೇದೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ। ಸೇಶ್ವರಾಣಾಮೀಶ್ವರಾದ್, ಅನೀಶ್ವರಾಣಾಂ ಜೀವೇಭ್ಯ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ। ಪ್ರಮಾಣೈರ್ನ ವ್ಯಜ್ಯತೇ ನ ನಿರೂಪ್ಯತ ಇತ್ಯವ್ಯಕ್ತತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೨॥ ತದಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಆಧಾರವಾಚೀ ಆಶ್ರಯಶಬ್ದಃ।

ಅವಿದ್ಯಾಽಪ್ಯೇಕೇತಿ ಭ್ರಮಾದಾಶಂಕತೇ –

ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।

ಅವಿದ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಗತಾ ನಿವರ್ತತೇ, ನ ವಾ।

ಪ್ರಥಮೇ ಸರ್ವಮುಕ್ತಿಃ, ದ್ವಿತೀಯೇ ಮುಕ್ತಾನಾಂ ಪುನರ್ಬಂಧ ಇತಿ ಅವಿದ್ಯಾದಾಹಮುಪೇತ್ಯ ಸರ್ವಮುಕ್ತೇರಾಪಾದನಾದಪರಿಹಾರತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ಭಾಷ್ಯಭಾವಮಾಹ –

ಅಯಮಿತಿ ।

ಪೂರ್ವಭ್ರಮಕ್ಲೃಪ್ತೇನ ಅಪ್ರಧಾನೇನಾತ್ಮನೋಽವಿವೇಕಸಂಭವಾದವಿವೇಕಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇನಾಪಿ ಕೃತಂ ಪ್ರಧಾನೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಯದ್ಯವಿದ್ಯಾ ನಾನಾ, ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಶ್ರುತಾವವ್ಯಕ್ತಮಿತ್ಯೇಕವಚನಮಿತ್ಯತ ಆಹ –

ಅವಿದ್ಯಾತ್ವೇತಿ ।

ನಿಮಿತ್ತತಯೇತಿ ।

ಪ್ರೇರಕತಯಾ, ಅವಿದ್ಯಾವಿಷಯತ್ವೇನ ಚ ತತ್ಪ್ರೇರಕತ್ವಂ ಗಂಧಸ್ಯೇವ ಘ್ರಾಣಂ ಪ್ರತಿ।

ಉಪಾದಾನತಯೇತಿ ।

ಜಗದ್ಭ್ರಮಾಧಿಷ್ಠಾನತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ।

ವಿದ್ಯಾಸ್ವಭಾವೇ ಇತಿ ।

ನಿರವದ್ಯಮಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯವಗತನಿರ್ದೋಷಜ್ಞಾನಾತ್ಮತ್ವಂ ವಿದ್ಯಾಸ್ವಭಾವತ್ವಮ್। ಏವಂ ಚಿದ್ರೂಪತ್ವಂ ಜೀವೋಽಪಿ ಸಮಮ್, ವಾಕ್ಯಜಂ ಪ್ರಮಾರೂಪತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಕೇಷಾಂ ಚಿದಾಕ್ಷೇಪೋಽನವಕಾಶಃ। ಸ್ವರೂಪಮವಿದ್ಯಾಶ್ರಯೋ ಬಿಂಬಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮನಿರವದ್ಯಮಿತಿ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇದ್, ನ; ಬಿಂಬಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಾತಿರೇಕೇ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾತ್, ಅನತಿರೇಕೇ ಸ್ವರೂಪಸ್ಯೈವ ನಿರವಧಿತ್ವಾತ್। ಮುಖಮಾತ್ರಸ್ಯ ತೂಪಾಧಿಯೋಗಃ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾದವಿರುದ್ಧಃ। ಅಪಿ ಚ ದರ್ಪಣಾದ್ಯುಪಾಧೇರ್ವಿಷಯ ಏವ ಮುಖಂ ನಾಶ್ರಯಃ। ನ ತು ನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಸಂಬಂಧಸಂಭವಃ, ಇತ್ಯನಾದಿನ್ಯೌ ಜೀವಾವಿದ್ಯೇ ಪರಸ್ಪರಾಧೀನತಯಾ ಅವಿದ್ಯಾತತ್ಸಂಬಂಧವದುಪೇಯೇ ಇತಿ। ಯೇ ತ್ವಾಹುಃ - ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜೀವಭ್ರಮಗೋಚರಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತಯೋಪಾದಾನತ್ವೇ ಸೋಽಕಾಮಯತ ಸ್ವಯಮಕುರುತೇತಿ ಚ ನ ಸ್ಯಾತ್, ಪ್ರತಿಜೀವಂ ಚ ಭ್ರಮಾಸಾಧಾರಣ್ಯಾದ್ ಜಗತ್ಸಾಧಾರಣ್ಯಾನುಭವವಿರೋಧಃ, ಭ್ರಮಜಸ್ಯ ಚಾಕಾಶಾದೇರಜ್ಞಾತಸತ್ತ್ವಾಯೋಗಃ, ತಸ್ಮಾದೀಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಧಾರಿಣೀ ಸಾಧಾರಣೀ ಮಾಯಾ। ತದ್ಯಷ್ಟಶ್ಚ ಜೀವೋಪಾಧಯೋಽವಿದ್ಯಾ ಮಂತವ್ಯಾ ಇತಿ। ತಾನ್ ಪ್ರತಿ ಭ್ರೂಮಃ। ಅಕಾಮಯತಾಕುರುತೇತಿ ಚ ಕಾಮಕೃತೀ ಜೀವಾವಿದ್ಯಾವಿವರ್ತಃ। ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿಕ್ರಿಯಾ; ವಿವರ್ತಶ್ಚ ವಿವರ್ತೇ ಹೇತುಃ ಸರ್ಪ ಇವ ವಿಸರ್ಪಣಸ್ಯ। ಪ್ರತಿಮಾಣವಕವರ್ತ್ಯವಿದ್ಯಾಭಿರ್ವರ್ಣೇಷು ಸ್ವರಾದಿವೈಶಿಷ್ಟ್ಯೇನ ಕ್ಲೃಪ್ತೋಪಾಧ್ಯಾಯವಕ್ರೋದ್ವತವೇದಸ್ಯೇವ ಪ್ರಪಂಚಸಾಧಾರಣ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ। ಅಧಿಷ್ಠಾನವರ್ಣಸಾಧಾರಣ್ಯತ್ತತ್ಸಾಧಾರಣ್ಯಂ ಪ್ರಸ್ತುತೇಽಪಿ ಸಮಂ ಸರ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ। ಅಜ್ಞಾತಸತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ತ್ವಾತ್। ನ ಚ ಜೀವಾವಿದ್ಯಾಜತ್ವೇ ತದಯೋಗಃ; ಸ್ವೇಂದ್ರಿಯಾದಿವದುಪಪತ್ತೇಃ। ಯತ್ತು ಜೀವಸ್ಯ ಮನೋವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಂ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಾವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಂ ಚ ದೂಷಿತಮ್, ತದಸ್ಮದಿಷ್ಟಮೇವ ಚೇಷ್ಟಿತಮ್; ಅಸ್ಮಾಭಿರ್ಜೀವಸ್ಯಾನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾವಚ್ಛೇದಾಭ್ಯುಪಗಮಾದಿತಿ। ಅಪಿ ಚ – ನ ಮಾಯಾಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ವಿಮುಕ್ತೈರುಪಸೃಪ್ಯತಾ। ಅವಚ್ಛೇದಾನ್ನ ತಜ್ಜ್ಞಾನಾತ್ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಸಂಭವಃ।। ಅಧಿಷ್ಠಾನೇ ತು ಜೈವೀಭಿರವಿದ್ಯಾ ಭಿರಪಾವೃತೇ। ಜಗದ್ಭ್ರಮಪ್ರಸಿದ್ಧೌ ಕಿಂ ಸಾಧಾರಣ್ಯೇಹ ಮಾಯಯಾ।। ಗ್ರಹೀತೃಸ್ಥಾಯಾ ಅಪ್ಯವಿದ್ಯಾಯಾ ಗ್ರಾಹ್ಯೇ ಸ್ವಸಮಜಡಾವಭಾಸಹೇತುತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮ್, ಪಿತ್ತಸ್ಯೇವ ಶಂಖೇ ಪೀತಿಮಪ್ರತಿಭಾಸಹೇತುತೇತಿ ವಿಶದಮಶೇಷಮ್। ಯತ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಾವಿದ್ಯಾವಿಷಯೋಽತ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಬೋಧರಾಹಿತ್ಯಂ ಜೀವಾನಾಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಉಪಾಧಿಭೂತಾವಿದ್ಯೈವಾಪ್ರಬೋಧೇಽಪಿ ಹೇತುರಿತ್ಯಾಹ –

ಸತ್ಯಾಮಿತಿ ।

ಜೀವಾವ್ಯಕ್ತಯೋರನಾದಿತ್ವೇನ ನಿಯತಂ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ನ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯೇ ಚ ತನ್ನಿಯಮ ಇತಿ ಯದ್ಯಪಿ; ತಥಾಪಿ ಜೀವತ್ವನಿಯಾಮಕೇಽವ್ಯಕ್ತೇ ಪೂರ್ವತ್ವಮುಪಚರಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಯಥಾ ಬಲೀವರ್ದಮಾನಯೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಗಾಮಾನಯೇತಿ ಪ್ರಯೋಗೇ ಗೋಪದಮಿತರಗೋವಿಷಯಮೇವಮವ್ಯಕ್ತಪದಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಪ್ರಕೃತೇತಿ ।

ಅಪ್ರಸಂಗೇನೇತಿ ಚ್ಛೇದಃ। ಅವ್ಯಕ್ತಪದಸ್ಯ ಸ್ಥೂಲೇ ದೇಹೇ ಮುಖ್ಯತ್ವಾಭಾವಾದೌಪಚಾರಿಕತ್ವಂ ಸ್ಯಾನ್ನ ಚ ತದ್ಯುಕ್ತಮ್।

ಸಕೃಚ್ಛ್ರುತಸ್ಯ ಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ಥೂಲದೇಹವಿಷಯತಯಾ ಮುಖ್ಯಗೌಣತ್ವೇವೈರುಪ್ಯಾಪಾತಾದತ ಆಹ –

ನ ಚ ಮುಖ್ಯಯೇತಿ ।

ಅತತ್ಪರಮಿತಿ ಚ್ಛೇದಃ। ಅನ್ನೋಪಘಾತಿನಿರಾಕರಣಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ವಕ್ತುಸ್ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಕಾಕಪದಂ ಕಾಕಗತೋಪಘಾತಕತ್ವಂ ಲಕ್ಷಯದ್ಯಥಾ ಕಾಕತದಿತರಸಾಧಾರಣಮೇವಂ ಪುರುಷಪರತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ತುಲ್ಯವದಾಕಾಂಕ್ಷಿತಪ್ರಸ್ತುತಶರೀರದ್ವಯಂ ಛತ್ರಿನ್ಯಾಯೇನ ಲಕ್ಷಯತ್ಯವ್ಯಕ್ತಪದಂ ನ ಸೂಕ್ಷ್ಮಮೇವಾಭಿಧತ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಪೂರ್ವಂ ಮಾಯಾಽಭಿಧಾನದ್ವಾರಾ ಶರೀರಲಕ್ಷಣೋಕ್ತಾ, ಇದಾನೀಂ ತು ಸೂಕ್ಷ್ಮಶರೀರಾಭಿಧಾನದ್ವಾರೇಣ, ಏವಮಪಿ ಹಿ ಪ್ರಧಾನಂ ನಿರಸ್ತಂ ಭವತೀತಿ।

ತ್ವಙ್ಮಾಂಸರುಧಿರಾಣಿ ಮಾತೃತಃ, ಅಸ್ಥಿಸ್ತ್ರಾಯುಮಜ್ಜಾನಃ ಪಿತೃತಃ, ಏತೈಃ ಘಟ್ಕೋಶೈರಾರಬ್ಧಂ ಷಾಟ್ಕೌಶಿಕಮ್॥೩॥೪॥೫॥ ವ್ಯವಹಿತಂ ಜೀವವಿಷಯಂ ಪ್ರತಿವಚನಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಥವ್ಯವಹಿತಪದಾರ್ಥಮಾಹ –

ಇತ್ಯನೇನೇತಿ ।

ಹಂತೇತ್ಯಾದಿ ಸನಾತನಮಿತ್ಯಂತಂ ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರತಿವಚನಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಾಕ್ಯಂ ತೇನ ವ್ಯವಹಿತಂ ಯಥೇತ್ಯಾದಿ ಜೀವಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಪ್ರಶ್ನಾಭೇದೇ ದೂಷಣಮಾಹ –

ಏಕತ್ವೇ ಇತಿ ।

ಅಗ್ನ್ಯಾತ್ಮವಿದ್ಯಯೋಃ ದ್ವಿತ್ವಾತ್ಸೂತ್ರಸ್ಥತ್ರಿಶಬ್ದವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಜೀವಪ್ರಶ್ನಾದ್ಭೇದೇ ಪಿತುಃ ಸೌ ಸೌಮನಸ್ಯಾಗ್ನಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಜ್ಞಾನವಿಷಯಂ ಯದ್ವರತ್ರಯಪ್ರದಾನಂ ತತ್ರಾನಂತರ್ಭಾವೋಽನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾದಿತ್ಯಾದೇಃ ಸ್ಯಾಚ್ಚತುರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಅಥ ಪ್ರಶ್ನಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ವರಾಂತರಂ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ, ತತ್ರಾಹ –

ತುರೀಯೇತಿ ।

ಸಂತು ತ್ರಯೋ ವರಾಃ ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರಶ್ನಃ ತೇಷ್ವನಂತರ್ಭೂತೋಽಸ್ತು ಯಥಾ ಸೃಂಕಾಂ ಚ ಗೃಹಾಣೇತ್ಯವೃತಾಮಪಿ ರತ್ನಮಾಲಾಂ ಪ್ರೀತ್ಯಾ ದದೌ ನೇತ್ಯಾಹ –

ವರಪ್ರದಾನಾಂತರ್ಭಾವೇ ಇತಿ ।

ಮಹತಃ ಪರಮವ್ಯಕ್ತಮಿತಿ ಪ್ರಧಾನಾಖ್ಯಾನಮಸ್ತ್ವಿತಿ ಯೋಜನಾ। ಸೃಂಕಾಂ ಚೇತಿ ಚ ಶಬ್ದ ಏವಾಽವೃತೈವ ಮಾಲಾ ದತ್ತೇತಿ ಗಮಯತಿ, ನೈವಂ ಮಹತಃ ಪರಮಿತ್ಯತ್ರ। ಅತೋ ವರಪ್ರದಾನಾನುಸಾರೇಣೈವಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಮ್। ಏಕ ಏವ ಸನ್ ದೇಹಾದಿವ್ಯತಿರೇಕಧರ್ಮಾದ್ವ್ಯತ್ಯಯಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭೇದಾದ್ ದ್ವಿಃಕೃತಃ ಪ್ರಶ್ನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಅತ ಏವೇತಿ ।

ಜೀವಪರಯೋರಭೇದಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಶತಾಯುಷಃ ಪುತ್ರಪೌತ್ರಾನ್ ವೃಣೀಷ್ವೇತ್ಯಾದಿಸ್ತತ್ತತ್ಕಾಮಃ। ತ್ವಾದೃಙ್ನೋ ಭೂಯಾನ್ನಚಿಕೇತಃ ಪ್ರಷ್ಟೇತಿ ವಿಶೇಷಣಪರತ್ವಾತ್ತದೀಯಪ್ರಶ್ನಪ್ರಶಂಸಾ। ಜೀವೇ ಪೃಷ್ಟೇ ತಂ ದುರ್ದರ್ಶಮಿತಿ ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಪರಮಾತ್ಮಾತ್ಮಪ್ರತಿವಚನಮ್ ಆತ್ಮಪ್ರಶ್ನೇ ಕೋಚಿದಾರಪ್ರತಿವಚನವದಸಂಗತಮ್।

ಅತ ಏವ ಜೀವಪ್ರಶ್ನತತ್ಕರ್ತೃಪ್ರಶಂಸಾಽಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಾಭೇದಪ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –

ಯದಿ ಪುನರಿತಿ ।

ಏವಂ ಪ್ರತಿವಕ್ತೃಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾ ಜೀವಪರಾಭೇದಂ ಸಾಧಯಿತ್ವಾ ಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ಯಾಽಪಿ ಸಾಧಯತಿ –

ಅಪಿ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತದುತ್ತರೇ ತಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯೋತ್ತರೇ। ತಮೇವ ವಿಷಯಂ ಯದ್ಯವದಧ್ಯಾಜ್ಜಾನೀಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಯತ್ಪ್ರಶ್ನೇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಯಚ್ಛಬ್ದೋ ವಿಷಯಪರೋ ನ ಪ್ರಶ್ನಪರಃ।

ವಿಷಯಗೌರವಾದ್ಧಿ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರಶಂಸೇತ್ಯಾಹ –

ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ॥೬॥

ಅಧಿಕರಣಾದಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಸ್ಯ ಪೌರುಷೇಯೀ ರೂಢಿರ್ವೋದಾನುಪಯೋಗಿನೀತ್ಯುಕ್ತಮ್, ಇದಾನೀಂ ಮಹಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯೇವ ವೇದವಿರೋಧಾದ್ಬಾಧ್ಯಾ ಚ।

ಅವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಾದಿನಾ ವೇದೇ ಶರೀರಪರತ್ವಾವಧಾರಣಾದಿತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –

ಅನೇನೇತಿ ।

ಸಾಂಖ್ಯೈಃ ಸತ್ತಾಮಾತ್ರೇ ಮಹಚ್ಛಬ್ದಃ ಪ್ರಯುಕ್ತ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಮಯುಕ್ತಮ್; ತೈರ್ಬುದ್ಧೇರ್ಮಹತ್ತ್ವೇನ ಸ್ವೀಕಾರಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಪುರುಷಾರ್ಥೇತಿ ।

ಅರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿಣಿ ಸಚ್ಛಬ್ದಃ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ, ಪುರುಷಾಪೇಕ್ಷಿತಪ್ರಯೋಜನಕಾರಿ ಮಹತ್ತತ್ವಂ ಸತ್ತತ್ಪ್ರತ್ಯಯೋಽಪಿ ಸ್ವರೂಪಪರೋ ನ ಸಾಮಾನ್ಯವಾಚೀತ್ಯರ್ಥಃ। ಕಾರ್ಯಾನುಮೇಯಂ ಮಹನ್ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಿತಿ ಮಾತ್ರಶಬ್ದಃ॥೭॥

ಗೂಢ ಆತ್ಮಾ, ಅಗ್ನ್ಯಾ ಇವಾಗ್ನ್ಯಾ, ಸೂಕ್ಷ್ಮವಸ್ತುವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾ॥

ಅಶಬ್ದಮಿತಿ।

ಶಬ್ದಾದಿಗುಣರಹಿತಮ್। ಅಭೂತಭೌತಿಕಮಿತ್ಯೇತತ್। ಅವ್ಯಯಮಪಕ್ಷಯರಹಿತಮ್। ಪ್ರಾಕ್ ಪ್ರಧ್ವಂಸಾಭಾವವರ್ಜಿತಮ್। ಅನಾದ್ಯನಂತಮ್ ಅತ ಏವ ನಿತ್ಯಮ್। ಮಹತಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾತ್ಪರಮ್। ಧ್ರುವಮಪರಿಣಾಮಿ। ನಿಚಾಯ್ಯ ಜ್ಞಾತ್ವಾ। ಮೃತ್ಯುರಜ್ಞಾನಂ ತನ್ಮುಖಂ ಸಂಸಾರಃ। ಸ್ವರ್ಗಾಯ ಹಿತಂ ಸ್ವರ್ಗ್ಯಮ್। ಅಧ್ಯೇಷಿ ಜಾನಾಸಿ। ಲೋಕಕಾರಣವಿರಾಡ್ ದೃಷ್ಠ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವಾಲ್ಲೋಕಾದಿಶ್ರಿತ್ಯೋಽಗ್ನಿಃ। ಯಾಃ ಸ್ವರೂಪತಃ, ಯಾವತೀಃ ಸಂಖ್ಯಾತಃ, ಯಥಾ ವಾಽಗ್ನಿಶ್ಚೀಯತೇ ತತ್ಸರ್ವಂ ತಸ್ಮೈ ನಚಿಕೇತಸೇ ಉವಾಚ। ಹಂತ ಇದಾನೀಂ ಗುಹ್ಯಂ ಗೋಪ್ಯಂ, ಸನಾತನಂ ಚಿರಂತನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಹೇ ಗೌತಮ ತೇ ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮೀತಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿವಚನಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಜೀವಂ ಚಾಹ। ಆತ್ಮಾ ಮರಣಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಯಥಾ ಭವತಿ ತಥಾ ಚ ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮೀತಿ। ಯೋನಿಮನ್ಯೇ ದೇಹಿನಃ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ ಮಾನುಷಾದಿಶರೀರಗ್ರಹಣಾಯ ಅನ್ಯೇ ಸ್ಥಾವರಂ ಸ್ಥಾಣುಂ ಸಂಯಂತಿ ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಾನುಸಾರೇಣ। ಸ್ವಪ್ನಜಾಗ್ರತೋರಂತೌ ಮಧ್ಯೇ ಉಭೇ ಯೇನಾತ್ಮನಾಽನುಪಶ್ಯತಿ ಲೋಕಃ। ಇಹ ದೇಹೇ ಯಚ್ಚೈತನ್ಯಂ ತದೇವಾಮುತ್ರ ಪರತ್ರ। ಅಸಂಸಾರಿ ಬ್ರಹ್ಮ। ಯಚ್ಚಾಮುತ್ರ ತದೇವೇಹ ದೇಹೇ ಅನುಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ವರ್ತತೇ ಯ ಇಹ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಿ ನಾನೇವ ಮಿಥ್ಯಾ ಭೇದಂ ಪಶ್ಯತಿ ಸ ಮರಣಾನ್ಮರಣಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ। ಪುನಃ ಪುನರ್ಮ್ರಿಯತೇ। ತ್ವಾಂ ಬಹವಃ ಕಾಮಾ ನ ಲೋಲುಪಂತ, ಲುಪ್ಲೃ ಚ್ಛೇದನೇ ಶ್ರೇಯಸೋ ವಿಚ್ಛೇದಂ ನ ಕೃತವಂತಃ, ತತೋ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿನಂ ತ್ವಾಂ ಮನ್ಯೇ ವೇದ ಜಾನೇಽಹಂ ಪುರುಷಮ್॥

ಇತಿ ಪ್ರಥಮಮಾನುಮಾನಿಕಾಽಧಿಕರಣಮ್॥