ಚಮಸವದವಿಶೇಷಾತ್ ।

ಅಜಾಶಬ್ದೋ ಯದ್ಯಪಿ ಛಾಗಾಯಾಂ ರೂಢಸ್ತಥಾಪ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಾನ್ನ ತತ್ರ ವರ್ತಿತುಮರ್ಹತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ರೂಢೇರಸಂಭವಾದ್ಯೋಗೇನ ವರ್ತಯಿತವ್ಯಃ । ತತ್ರ ಕಿಂ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಪ್ರಧಾನಮನೇನ ಮಂತ್ರವರ್ಣೇನಾನೂದ್ಯತಾಮುತ ಪಾರಮೇಶ್ವರೀ ಮಾಯಾಶಕ್ತಿಸ್ತೇಜೋಽಬನ್ನವ್ಯಾಕ್ರಿಯಾಕಾರಣಮುಚ್ಯತಾಂ ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಂ, ಪ್ರಧಾನಮೇವೇತಿ । ತಥಾಹಿ - ಯಾದೃಶಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಸಾಂಖ್ಯೈಃ ಸ್ಮರ್ಯತೇ ತಾದೃಶಮೇವಾಸ್ಮಿನ್ನನ್ಯೂನಾನತಿರಿಕ್ತಂ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಸಾ ಹಿ ಪ್ರಧಾನಲಕ್ಷಣಾ ಪ್ರಕೃತಿರ್ನ ಜಾಯತ ಇತ್ಯಜಾ ಚ ಏಕಾ ಚ ಲೋಹಿತಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣಾ ಚ । ಯದ್ಯಪಿ ಲೋಹಿತತ್ವಾದಯೋ ವರ್ಣಾ ನ ರಜಃಪ್ರಭೃತಿಷು ಸಂತಿ, ತಥಾಪಿ ಲೋಹಿತಂ ಕುಸುಂಭಾದಿ ರಂಜಯತಿ, ರಜೋಽಪಿ ರಂಜಯತೀತಿ ಲೋಹಿತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಸನ್ನಂ ಪಾಥಃ ಶುಕ್ಲಂ, ಸತ್ತ್ವಮಪಿ ಪ್ರಸನ್ನಮಿತಿ ಶುಕ್ಲಮ್ । ಏವಮಾವರಕಂ ಮೇಘಾದಿ ಕೃಷ್ಣಂ, ತಮೋಽಪ್ಯಾವರಕಮಿತಿ ಕೃಷ್ಣಮ್ । ಪರೇಣಾಪಿ ನಾವ್ಯಾಕೃತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಲೋಹಿತತ್ವಾದಿಯೋಗ ಆಸ್ಥೇಯಃ, ಕಿಂತು ತತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ತೇಜೋಽಬನ್ನಸ್ಯ ರೋಹಿತತ್ವಾದಿಕಾರಣ ಉಪಚರಣೀಯಮ್ । ಕಾರ್ಯಸಾರೂಪ್ಯೇಣ ವಾ ಕಾರಣೇ ಕಲ್ಪನೀಯಂ, ತದಸ್ಮಾಕಮಪಿ ತುಲ್ಯಮ್ । “ಅಜೋ ಹ್ಯೇಕೋ ಜುಷಮಾಣೋಽನುಶೇತೇ ಜಹಾತ್ಯೇನಾಂ ಭುಕ್ತಭೋಗಾಮಜೋಽನ್ಯಃ” (ಶ್ವೇ. ಉ. ೪ । ೫) ಇತಿ ತ್ವಾತ್ಮಭೇದಶ್ರವಣಾತ್ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತೇರೇವಾತ್ರ ಮಂತ್ರವರ್ಣೇ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ನ ತ್ವವ್ಯಾಕೃತಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಃ । ತಸ್ಯಾಮೈಕಾತ್ಮ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮೇನಾತ್ಮಭೇದಾಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಪ್ರಧಾನಂ ನಾಶಬ್ದಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ।

ತೇಷಾಂ ಸಾಮ್ಯಾವಸ್ಥಾವಯವಧರ್ಮೈರಿತಿ ।

ಅವಯವಾಃ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಾಂಸಿ ತೇಷಾಂ ಧರ್ಮಾ ಲೋಹಿತತ್ವಾದಯಸ್ತೈರಿತಿ ।

ಪ್ರಜಾಸ್ತ್ರೈಗುಣ್ಯಾನ್ವಿತಾ ಇತಿ ।

ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಿಕಾಃ । ತಥಾಹಿ - ಮೈತ್ರದಾರೇಷು ನರ್ಮದಾಯಾಂ ಮೈತ್ರಸ್ಯ ಸುಖಂ, ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ, ತಂ ಪ್ರತಿ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಸಮುದ್ಭವಾತ್ । ತಥಾಚ ತತ್ಸಪತ್ನೀನಾಂ ದುಃಖಂ, ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ, ತಾಃ ಪ್ರತಿ ರಜಃಸಮುದ್ಭವಾತ್ , ತಥಾ ಚೈತ್ರಸ್ಯ ತಾಮವಿಂದತೋ ಮೋಹೋ ವಿಷಾದಃ, ಸ ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ, ತಂ ಪ್ರತಿ ತಮಃಸಮುದ್ಭವಾತ್ । ನರ್ಮದಯಾ ಚ ಸರ್ವೇ ಭಾವಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ । ತದಿದಂ ತ್ರೈಗುಣ್ಯಾನ್ವಿತತ್ವಂ ಪ್ರಜಾನಾಮ್ ।

ಅನುಶೇತ ಇತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -

ತಾಮೇವಾವಿದ್ಯಯೇತಿ ।

ವಿಷಯಾ ಹಿ ಶಬ್ದಾದಯಃ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಸ್ತ್ರೈಗುಣ್ಯೇನ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಾನ ಇಂದ್ರಿಯಮನೋಽಹಂಕಾರಪ್ರಣಾಲಿಕಯಾ ಬುದ್ಧಿಸತ್ತ್ವಮುಪಸಂಕ್ರಾಮಂತಿ । ತೇನ ತದ್ಬುದ್ಧಿಸತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಧಾನವಿಕಾರಃ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಕಂ ಶಬ್ದಾದಿರೂಪೇಣ ಪರಿಣಮತೇ । ಚಿತಿಶಕ್ತಿಸ್ತ್ವಪರಿಣಾಮಿನ್ಯಪ್ರತಿಸಂಕ್ರಮಾಪಿ ಬುದ್ಧಿಸತ್ತ್ವಾದಾತ್ಮನೋ ವಿವೇಕಮಬುಧ್ಯಮಾನಾ ಬುದ್ಧಿವೃತ್ತ್ಯೈವ ವಿಪರ್ಯಾಸೇನಾವಿದ್ಯಯಾ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಾನ್ಸುಖಾದೀನಾತ್ಮನ್ಯಭಿಮನ್ಯಮಾನಾ ಸುಖಾದಿಮತೀವ ಭವತಿ ।

ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -

ಸುಖೀ ದುಃಖೀ ಮೂಢೋಽಹಮಿತ್ಯವಿವೇಕತಯಾ ಸಂಸರತಿ ।

ಏಕಃ । ಸತ್ತ್ವಪುರುಷಾನ್ಯತಾಖ್ಯಾತಿಸಮುನ್ಮೂಲಿತನಿಖಿಲವಾಸನಾವಿದ್ಯಾನುಬಂಧಸ್ತ್ವನ್ಯೋ ಜಹಾತ್ಯೇನಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಮ್ ।

ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -

ಅನ್ಯಃ ಪುನರಿತಿ ।

ಭುಕ್ತಭೋಗಾಮಿತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -

ಕೃತಭೋಗಾಪವರ್ಗಾಮ್ ।

ಶಬ್ದಾದ್ಯುಪಲಬ್ಧಿರ್ಭೋಗಃ । ಗುಣಪುರುಷಾನ್ಯತಾಖ್ಯಾತಿರಪವರ್ಗಃ । ಅಪವೃಜ್ಯತೇ ಹಿ ತಯಾ ಪುರುಷ ಇತಿ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ - ನ ತಾವತ್ “ಅಜೋ ಹ್ಯೇಕೋ ಜುಷಮಾಣೋಽನುಶೇತೇ ಜಹಾತ್ಯೇನಾಂ ಭುಕ್ತಭೋಗಾಮಜೋಽನ್ಯಃ”(ಶ್ವೇ. ಉ. ೪ । ೫) ಇತ್ಯೇತದಾತ್ಮಭೇದಪ್ರತಿಪಾದನಪರಮಪಿ ತು ಸಿದ್ಧಮಾತ್ಮಭೇದಮನೂದ್ಯ ಬಂಧಮೋಕ್ಷೌ ಪ್ರತಿಪಾದಯತೀತಿ । ಸ ಚಾನೂದಿತೋ ಭೇದಃ “ಏಕೋ ದೇವಃ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಗೂಢಃ ಸರ್ವವ್ಯಾಪೀ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ”(ಶ್ವೇ.ಉ. ೬ । ೧೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿರಾತ್ಮೈಕತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪರಾಭಿರ್ವಿರೋಧಾತ್ಕಲ್ಪನಿಕೋಽವತಿಷ್ಠತೇ । ತಥಾಚ ನ ಸಾಂಖ್ಯಪ್ರಕ್ರಿಯಾಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಜಾವಾಕ್ಯಂ ಚಮಸವಾಕ್ಯವತ್ಪರಿಪ್ಲವಮಾನಂ ನ ಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರಧಾನನಿಶ್ಚಯಾಯ ಪರ್ಯಾಪ್ತಮ್ । ತದಿದಮುಕ್ತಂ ಸೂತ್ರಕೃತಾ - “ಚಮಸವದವಿಶೇಷಾತ್”(ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೪ । ೮) ಇತಿ ॥ ೮ ॥

ಉತ್ತರಸೂತ್ರಮವತಾರಯಿತುಂ ಶಂಕತೇ -

ತತ್ರ ತ್ವಿದಂ ತಚ್ಛಿರ ಇತಿ ।

ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -

ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ । ಜ್ಯೋತಿರುಪಕ್ರಮಾ ತು ತಥಾ ಹ್ಯಧೀಯತ ಏಕೇ ।

ಸರ್ವಶಾಖಾಪ್ರತ್ಯಯಮೇಕಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸ್ಥಿತೌ ಶಾಖಾಂತರೋಕ್ತರೋಹಿತಾದಿಗುಣಯೋಗಿನೀ ತೇಜೋಽಬನ್ನಲಕ್ಷಣಾ ಜರಾಯುಜಾಂಡಜಸ್ವೇದಜೋದ್ಭಿಜ್ಜಚತುರ್ವಿಧಭೂತಗ್ರಾಮಪ್ರಕೃತಿಭೂತೇಯಮಜಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಾ, “ರೋಹಿತಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣಾಮ್” (ಶ್ವೇ. ಉ. ೪ । ೫) ಇತಿ ರೋಹಿತಾದಿರೂಪತಯಾ ತಸ್ಯಾ ಏವ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ । ನ ತು ಸಾಂಖ್ಯಪರಿಕಲ್ಪಿತಾ ಪ್ರಕೃತಿಃ । ತಸ್ಯಾ ಅಪ್ರಾಮಾಣಿಕತಯಾ ಶ್ರುತಹಾನ್ಯಶ್ರುತಕಲ್ಪನಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ರಂಜನಾದಿನಾ ಚ ರೋಹಿತಾದ್ಯುಪಚಾರಸ್ಯ ಸತಿ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಸಂಭವೇಽಯೋಗಾತ್ ।

ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -

ರೋಹಿತಾದೀನಾಂ ಶಬ್ದಾನಾಮಿತಿ ।

ಅಜಾಪದಸ್ಯ ಚ ಸಮುದಾಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ನ ಜಾಯತ ಇತ್ಯವಯವಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾಶ್ರಯಣೇ ದೋಷಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅತ್ರ ತು ರೂಪಕಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಸಮುದಾಯಪ್ರಸಿದ್ಧೇರೇವಾನಪೇಕ್ಷಾಯಾಃ ಸ್ವೀಕಾರಾತ್ ।

ಅಪಿ ಚಾಯಮಪಿ ಶ್ರುತಿಕಲಾಪೋಽಸ್ಮದ್ದರ್ಶನಾನುಗುಣೋ ನ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತ್ಯನುಗುಣ ಇತ್ಯಾಹ -

ತಥೇಹಾಪೀತಿ ।

ಕಿಂ ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯೇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ತಾವಜ್ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ನ ಭವತಿ, ವಿಶುದ್ಧತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ । ಯಥಾಹುಃ - “ಪುರುಷಸ್ಯ ತು ಶುದ್ಧಸ್ಯ ನಾಶುದ್ಧಾ ವಿಕೃತಿರ್ಭವೇತ್” ಇತ್ಯಾಶಯವತೀವ ಶ್ರುತಿಃ ಪೃಚ್ಛತಿ । ಕಿಂಕಾರಣಮ್ । ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿಸ್ತತ್ಕಿಂಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ಧ್ಯಾನಯೋಗೇನಾತ್ಮಾನಂ ಗತಾಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಅಪಶ್ಯನ್ನಿತಿ ಯೋಜನಾ ।

ಯೋ ಯೋನಿಂ ಯೋನಿಮಿತಿ ।

ಅವಿದ್ಯಾ ಶಕ್ತಿರ್ಯೋನಿಃ, ಸಾ ಚ ಪ್ರತಿಜೀವಂ ನಾನೇತ್ಯುಕ್ತಮತೋ ವೀಪ್ಸೋಪಪನ್ನಾ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೯ ॥

ಸೂತ್ರಾಂತರಮವತಾರಯಿತುಂ ಶಂಕತೇ -

ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।

ಅಜಾಕೃತಿರ್ಜಾತಿಸ್ತೇಜೋಽಬನ್ನೇಷು ನಾಸ್ತಿ ।

ನ ಚ ತೇಜೋಽಬನ್ನಾನಾಂ ಜನ್ಮಶ್ರವಣಾದಜನ್ಮನಿಮಿತ್ತೋಽಪ್ಯಜಾಶಬ್ದಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ -

ನ ಚ ತೇಜೋಽಬನ್ನಾನಾಮಿತಿ ।

ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -

ಅತ ಉತ್ತರಂ ಪಠತಿ ।

ಕಲ್ಪನೋಪದೇಶಾಚ್ಚ ಮಧ್ವಾದಿವದವಿರೋಧಃ ।

ನನು ಕಿಂ ಛಾಗಾ ಲೋಹಿತಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣೈವಾನ್ಯಾದೃಶೀನಾಮಪಿ ಛಾಗಾನಾಮುಪಲಂಭಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -

ಯದೃಚ್ಛಯೇತಿ ।

ಬಹುಬರ್ಕರಾ ಬಹುಶಾವಾ । ಶೇಷಂ ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ॥ ೧೦ ॥