ನ ಸಂಖ್ಯೋಪಸಂಗ್ರಹಾದಪಿ ನಾನಾಭಾವಾದತಿರೇಕಾಚ್ಚ॥೧೧॥ ಪಂಚ ಪಂಚಜನಾ ಇತಿ ಸಾಂಖ್ಯೀಯತತ್ತ್ವಪರಮ್ ಉತ ಅರ್ಥಾಂತರಪರಮಿತಿ ಯೋಗರೂಢ್ಯವಿನಿಗಮಾದ್ವಿಶಯಃ। ಪೂರ್ವತ್ರಾಧ್ಯಾತ್ಮಪ್ರಕರಣೇ ರೂಢಚ್ಛಾಗಾಯಾ ಅಸಂಬಂಧಾದ್ ಅಜಾ ತೇಜಆದಿಕೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ಇಹಾಪಿ ರೂಢೇರ್ಮನುಷ್ಯಗ್ರಹೇ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನಿಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಪ್ರಸಂಗಾದವಯವವೃತ್ತ್ಯಾ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತತತ್ತ್ವಪರತೇತ್ಯವಾಂತರಸಂಗತಿಮ್ ಅಧಿಕರಣಸಂಗತಿಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ। ನನೂಪಸರ್ಜನಸ್ಯ ಸಂಖ್ಯಾಯಾಃ ಸಂಖ್ಯಾಂತರೇಣ ವಿಶೇಷಣಾಯೋಗಾತ್ ಕಥಂ ಪಂಚವಿಶತಿಲಾಭೋಽತ ಆಹ –

ಪಂಚಜನಾ ಇತಿ ।

ಹೀತಿ ವಿಶೇಷ್ಯಜನೈಃ ಸಂಖ್ಯಾಂತರಾನ್ವಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ನ ಚ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾವಚ್ಛೇದಾದ್ ಜನಾನಾಂ ನೈರಾಕಾಂಕ್ಷ್ಯಮ್; ಸಂಖ್ಯಾಂತರಶ್ರವಣೇ ಸತಿ ರಕ್ತಪಟನ್ಯಾಯೇನ ಆಕಾಂಕ್ಷೋತ್ಥಾಪನಾದಿತಿ।

ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನಿಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವೇ ಹೇತುರುಕ್ತಃ –

ಸರ್ವಸ್ಯೈವೇತಿ ।

ಜಾಯಂತ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ಯಾ ಜನಶಬ್ದವ್ಯಾಖ್ಯಾ।

ನನು ರೂಢ್ಯತ್ಯಾಗೇನ ಮನುಷ್ಯಸಂಬಂಧಿನಃ ಪ್ರಾಣಾದಯೋ ಲಕ್ಷ್ಯಂತೇ, ತಥಾ ಚ ನ ನಿಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮತ ಆಹ –

ತತ್ರಾಪೀತಿ ।

ರೂಢ್ಯರ್ಥಗ್ರಹೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ।

ವಾಕ್ಯವಿರೋಧಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ –

ಏಕತ್ರ ಹೀತಿ ।

ಆತ್ಮಾಕಾಶವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಾಂ ತ್ರಯೋವಿಂಶತಿತತ್ತ್ವಾನಾಮಪಿ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ತ್ರಿಧಾಕರಣಾತ್ ಪಂಚವಿಂಶತಿತ್ವಂ ಶ್ರುತೌ।

ಸ್ಮೃತೌ ತು ತತ್ತ್ವೇಷ್ವಾತ್ಮಾಕಾಶಾವಂತರ್ಭಾವ್ಯ ಪ್ರಧಾನಂ ಚಾಭಿತ್ವಾ ಪಂಚವಿಂಶತಿತತ್ತ್ವಗಣನೇತ್ಯವಿರೋಧಮಾಹ –

ನ ಚಾಧಾರತ್ವೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಹಿರುಗ್ಭಾವೇನ ಪೃಥಗ್ಭಾವೇನ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಉದಾಹೃತಾಂ ಮಾಯಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ–

ಮೂಲೇತಿ ।

ಮಹಾನಿತ್ಯಧ್ಯವಸಾಯಾತ್ಮಿಕಾ ಬುದ್ಧಿರುಚ್ಯತೇ। ಅಹಂಕಾರೋಽಭಿಮಾನಾಲಕ್ಷಣಃ। ತನ್ಮಾತ್ರಾಣಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮಭೂತಾನಿ, ಪಂಚ ಭೂತಾನಿ ಸ್ಥೂಲಾನಿ। ಅಹಂಕಾರತತ್ತ್ವಮ್ ಉದ್ಭೂತತಮಸ್ಕಮ್। ಪ್ರಕೃತಿಸ್ತನ್ಮಾತ್ರಾಣಾಮ್। ಉತ್ಕಟಸತ್ತ್ವಂ ತ್ವಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಮ್। ರಜಸ್ತ್ವಹಂಕಾರಂಗಂ ಗುಣದ್ವಯಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುರ್ನಾರಂಭಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ನನು ಷೋಡಶಕೋ ವಿಕಾರ ಏವೇತಿ ಕಥಂ? ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಂ ಘಟಾದಿಪ್ರಕೃತಿತ್ವಾದತ ಆಹ –

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ನ ತೇ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಭ್ಯಃ ತತ್ತ್ವಾಂತರಮಿತಿ ।

ಉಭಯೇಷಾಂ ಸ್ಥೂಲತೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯತಾ ಚ ಸಮೇತಿ ನ ತತ್ತ್ವಾಂತರತೇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಆಕಾಶಾತ್ಮನೌ ವಿಹಾಯ ಯಾ ಪಂಚವಿಂಶತಿರುದಿತಾ ತಸ್ಯಾಂ ನಾವಂತರತ್ವೇನ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾನಿವೇಶ ಇತ್ಯಾಹ –

ನ ಖಲ್ವಿತಿ ।

ಉದ್ರಿಕ್ತಾಕಾಶಾನಾಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಂ ಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯೋ ಘ್ರಾಣಮಾದಾಯ ಪೂರಣಮಯುಕ್ತಮ್, ತೇಷಾಂ ತಸ್ಯ ಚ ಸಾಧಾರಣೋಪಾಧ್ಯಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ –

ನಾಪೀತಿ ।

ತಥಾ ಘ್ರಾಣಾತಿರಿಕ್ತಾನಾಂ ಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯೋ ವಾಚಮಾಹೃತ್ಯ ನ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾ ನಿವೇಶ್ಯೇತ್ಯಾಹ –

ನಾಪಿ ರಸನೇತಿ ।

ತಥೋದ್ರೇಚಿತವಾಚಾಂ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ನ ಮನಸಾ ಪಂಚತ್ವಲಾಭ ಇತ್ಯಾಹ –

ನಾಪಿ ಪಾಣೀತಿ ।

ಸಮಾಸಾರ್ಥಸಂಖ್ಯಾಂತರೇಣ ವಿಶಿಷ್ಯತ ಇತಿ ।

ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪೂರ್ವವಾದಿನಿ ನಿರಸ್ತೇ ಸಮಾಸಂ ಪಂಚಜನಶಬ್ದೇಽನಭ್ಯುಪಗಚ್ಛಂತಮುತ್ಥಾಪಯತೀತ್ಯಾಹ –

ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೈಕದೇಶಿನಮಿತಿ ।

ಅಸ್ಯಾಯಮಭಿಪ್ರಾಯಃ - ಯದ್ಯಪ್ಯತ್ರ ನಾನಾಭಾವಾನ್ನ ಸಂತಿ ಪಂಚ ಸಂಖ್ಯಾಃ, ತಥಾಪಿ ಪಂಚ ಪಂಚ ಪೂಲ್ಯ ಇತ್ಯಾದೌ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾಯಾಃ ಪಂಚಭಿಃ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಭಿರವಿನಾಭಾವಾದಿಹ ತಾ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಮಾನಾಃ ಸ್ವಾವ್ಯಾಪ್ತಾಂ ಮಹಾಸಂಖ್ಯಾಂ ಲಕ್ಷಯಂತೀತಿ।

ನನು ತತ್ರಾಪಿ ಕಥಂ ಮಹಾಸಂಖ್ಯಾಯಾ ಅವಾಂತರಸಂಖ್ಯಾಭಿಃ ಸಂಬಂಧಃ? ಅಪೇಕ್ಷಾಬುದ್ಧಿನಾಶೇ ತನ್ನಾಶಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಾಹಚರ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವೋಸ್ತಿ ಸಂಬಂಧೋ ಲಕ್ಷಣಾಬೀಜಮಿತ್ಯಾಹ –

ಯದ್ಯಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅಪಿಶಬ್ದೇನ ವಿದ್ಯತ ಏವ ಅರ್ಥಾತ್ಮನಾ ಮಹಾಸಂಖ್ಯಾಸ್ವವಾಂತರಸಂಖ್ಯಾ, ಪರಂ ತ್ವಪರಿಚ್ಛೇದಿಕೇತಿ ಸೂಚಿತಮ್।

ಏವಮಸಮಾಸಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ಲಕ್ಷಣೈವ ದೋಷ ಇತ್ಯಭಿಧಾಯಾಭ್ಯುಪಗಮಂ ತ್ಯಜತಿ –

ನ ಚ ಪಂಚಶಬ್ದ ಇತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಭಾಷಿಕೇಣ ಸ್ವರೇಣೇತಿ । ತಸ್ಯಾರ್ಥಃ; ಅತ್ರ ಮಂತ್ರೇ ಪ್ರಥಮಃ ಪಂಚಶಬ್ದ ಆದ್ಯುದಾತ್ತಃ। ದ್ವಿತೀಯಃ ಸರ್ವಾನುದಾತ್ತಃ। ಜನಶಬ್ದಶ್ಚಾಂತೋದಾತ್ತಃ। ತಥಾ ನ ದ್ವಿತೀಯಪಂಚಶಬ್ದಜನಶಬ್ದಯೋಃ ಸಮಾಸಾದೃತೇ ಆಕಾರಸ್ಯಾಂತ್ಯಸ್ಯೋದಾತ್ತತ್ವಮಿತರೇಷಾಂ ಚಾನುದಾತ್ತತ್ವಂ ಘಟತೇ; ಸಾಮಾಸಸ್ಯೇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಸಮಾಸಸ್ಯಾಂತೋದಾತ್ತತ್ವವಿಧಾನಾತ್, ಅನುದಾತ್ತಂ ಪದಮೇಕವರ್ಜಮಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಯಸ್ಮಿನ್ ಪದೇ ಉದಾತ್ತಃ ಸ್ವರಿತೋ ವಾ ವಿಧೀಯತೇ ತಮೇಕಂ ವಿಹಾಯ ಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾನುದಾತ್ತತ್ವಸ್ಮರಣಾಚ್ಚ। ಏವಂ ಮಂತ್ರಾಂತೋದಾತ್ತಸ್ವರಬಲಾತ್ ಸಮಾಸೋ ನಿರಣಾಯಿ। ಭಾಷಿಕಸಂಜ್ಞಕೇ ತು ಶತಪಥಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ವರವಿಧಾಯಕಗ್ರಂಥೇ ಸ್ವರಿತೋಽನುದಾತ್ತೋ ವೇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಯೋ ಮಂತ್ರದಶಾಯಾಮನುದಾತ್ತಃ ಸ್ವರಿತೋ ವಾ ಸ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಉದಾತ್ತೋ ಭವತೀತ್ಯಪವಾದ ಆಶ್ರಿತಃ। ತತ ಆಕಾರಾದಿತರೇಷಾಮನುದಾತ್ತಾನಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಉದಾತ್ತತ್ವಮ್। ಉದಾತ್ತಮನುದಾತ್ತಮನಂತ್ಯಮಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಚ ಮಂತ್ರದಶಾಯಾಮುದಾತ್ತಸ್ಯಾನಂತ್ಯಸ್ಯ ಪರಲಗ್ನತಯಾ ಉಚ್ಚಾರ್ಯಾಸ್ಯಾನುದಾತ್ತತ್ವಂ ವಿಹಿತಮ್। ತತಶ್ಚ ನಕಾರೋಪರಿತನ ಆಕಾರ ಆಕಾಶಶ್ಚೇತ್ಯನೇನ ಸಂಲಗ್ನತ್ವೇನೋಚ್ಚಾರ್ಯಮಾಣೋಽನುದಾತ್ತೋ ಭವತಿ। ಸತಿ ಚೈವಮಂತಾನುದಾತ್ತಸ್ವರೋ ಭಾಷಿಕಗ್ರಂಥಸಿದ್ಧೋ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಉಕ್ತಮ್। ಯೇ ತು – ಛಂದೋಗಾ ಬಹ್ವೃಚಾಶ್ಚೈವ ತಥಾ ವಾಜಸನೇಯಿನಃ। ಉಚ್ಚನೀಚಸ್ವರಂ ಪ್ರಾಹುಃ ಸ ವೈ ಭಾಷಿಕ ಉಚ್ಯತೇ॥ ಇತಿ ವಚನಮುದಾಹೃತ್ಯಾಂತೋದಾತ್ತೋ ಭಾಷಿಕ ಇತಿ ವ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ; ತೇಷಾಮಧ್ಯಯನವಿರೋಧಃ। ಅಂತಾನುದಾತ್ತಂ ಹಿ ಸಮಾಮ್ನಾತಾರಃ ಪಂಚಜನಪದಮಧೀಯತೇ ಇತಿ॥ ಹೇ ಆಜ್ಯ ತ್ವಾ ಪಂಚಜನಾನಾಂ ಕೃತೇ ಗೃಹ್ಣಾಮೀತಿ ಮಂತ್ರೈಕದೇಶಸ್ಯಾರ್ಥಃ। ಅಸಮಾಸಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯೈವ ದ್ವಿಃ ಪಂಚಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇ ದಶಾನಾಮೇವ ಲಾಭಾನ್ನ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾಹೇತಿ ಯೋಜನಾ।

ಅಸಮಾಸಪಕ್ಷೇ ಏವ ವೀಪ್ಸಾಂ ವಿಹಾಯ ವಿಶೇಷಣಪಕ್ಷಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಚೈಕೇತಿ ।

ಶುಕ್ಲಾದಿಶಬ್ದವತ್ ಪಂಚಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂಖ್ಯಾಮುಪಸರ್ಜನಂ ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ದ್ರವ್ಯಪರತ್ವಾತ್ ಗುಣೀಭೂತಸಂಖ್ಯಾಯಾ ನ ಸಂಖ್ಯಾಂತರೇಣ ವಿಶೇಷಣಮ್। ತಥಾ ಸತಿ ವಿಶೇಷ್ಯೇಣ ದ್ರವ್ಯೇಣ ವಿಶೇಷಣೇನ ಚ ಸಂಖ್ಯಯಾ ಯುಗಪದಾಕೃಷ್ಯಮಾಣಾ ಸಂಖ್ಯಾ ನೈಕೇನಾಪ್ಯನ್ವಿಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ತದೇವಮಿತಿ ।

ನಾನಾಭಾವೇನ ದೂಷಿತಮಪಿ ಪರಮಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಂ ಸಂಖ್ಯಾಂತರಾನಾಕಾಂಕ್ಷಾನೋಪಸರ್ಜನನ್ಯಾಯಾಭ್ಯಾಂ ದೂಷಯಿತುಂ ಪುನರುತ್ಥಾಪಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ।

ರೂಢೌ ಸತ್ಯಾಮಿತಿ ।

ತದ್ದ್ವಾರಾ ಪ್ರಾಣಾದಿಷು ಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ಚ ಸತ್ಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಅನಾಕಾಂಕ್ಷಾಂ ದರ್ಶಯತಿ –

ಪಂಚಪೂಲಿತ್ಯತ್ರೇತಿ ।

ಪೃಥಕ್ತ್ವೈನ ಸಹೈಕಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಯಾ ಸಮವೈತಿ ಸಾ ತಥೋಕ್ತಾ। ಈಬಂತದ್ವಿಗುಸಮಾಸೇನ ಸಮಾಹಾರಾಭಿಧಾನಾತ್ ಪದಾಂತರೋಪಾತ್ತಸಂಖ್ಯಯಾ ಸಮಾಹಾರೋಽವಚ್ಛೇದ್ಯಃ, ಉತ್ಪತ್ತಿಶಿಷ್ಟಯಾ ತು ಸಮಾನಪದಸ್ಥಯಾ ಸಮಾಹಾರಿಣಃ ಪೂಲಾ ಅವಚ್ಛೇದ್ಯಾ ಇತಿ ಪಂಚಪೂಲೀತ್ಯತ್ರಾಸ್ತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾ, ಪಂಚಜನಾ ಇತ್ಯತ್ರ ತ್ವೀಬಂತತ್ವಾಶ್ರವಣಾತ್ ಸಮಾಹಾರಾಪ್ರತೀತೇರ್ಜನಾನಾಂ ಚ ಸ್ವಪದಗತಸಂಖ್ಯಾಯಾಽವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾನ್ನ ಸಂಖ್ಯಾಂತರಾಕಾಂಕ್ಷೇತ್ಯರ್ಥಃ। ವಿಜಾತೀಯವಿಶೇಷಣಾಂತರಪ್ರಯೋಗೇ ಚ ರಕ್ತಪಟನ್ಯಾಯೋ ನ ಸಜಾತೀಯೇ ಪ್ರಯೋಗೇ, ನ ಹಿ ಭವತಿ ರಕ್ತಪಟೋ ರಕ್ತ ಇತಿ।

ಇಹಾಪಿ ಪಕ್ಷೇ ನೋಪಸರ್ಜನನ್ಯಾಯಮವತಾರಯಿಷ್ಯನ್ನಾಶಂಕತೇ –

ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।

ನ ಹಿ ಸಾಪೀತಿ ।

ಆತ್ಮಾಶ್ರಯಪ್ರಸಂಗಾನ್ನ ಸಂಖ್ಯಾ ತಯಾಽವಚ್ಛಿದ್ಯತೇ। ಅತಃ ಸಂಖ್ಯಾಂತರಾಕಾಂಕ್ಷೇತ್ಯರ್ಥಃ।

ತತ್ರ ಚೋಕ್ತೋ ದೋಷ ಇತಿ ಪರಿಹಾರಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –

ಉಕ್ತ ಇತಿ ।

ಪಂಚಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂಖ್ಯೋಪಸರ್ಜನದ್ರವ್ಯವಾಚಕತ್ವಾದುಪಸರ್ಜನಸಂಖ್ಯಾಯಾ ನ ಶಬ್ದಾಂತರೋಕ್ತಸಂಖ್ಯಾಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯಸಮಾಸವತ್ ಸಮಾಸೇಽಪಿ ದೋಷಃ। ಸಮಾಸೇ ತು ಪಂಚಶಬ್ದೋಪಾತ್ತಸಂಖ್ಯಾಯಾ ಜನಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಪ್ರತಿ ವಿಶೇಷಣತತ್ವಾಚ್ಚ ನ ವಿಶೇಷಣಾನ್ವಯಃ।

ನನೂಪಸರ್ಜನಸ್ಯಾಪಿ ವಿಶೇಷಣನ್ವಯಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –

ವಿಶೇಷಣಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ತ್ವಿತಿ ।

ನೈರಪೇಕ್ಷ್ಯಂ ಹಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ, ಸಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವೇ ಸತಿ ಸ್ವವಿಶೇಷಣೇನಾಕೃಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ನ ವಿಶೇಷ್ಯಾಂತರಾನ್ವಯ ಇತ್ಯಸಮಾಸಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಸಾಪೇಕ್ಷಸ್ಯಾಸಮಾಸೇ ಉದಾಹರಣಮಾಹ –

ನ ಹಿ ಭವತೀತಿ ।

ಋದ್ಧವಿಶೇಷಣಾಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ರಾಜ್ಞೋ ನ ಪುರುಷೇಣ ಸಮಾಸಃ, ಅಪಿ ತು ಪದವೃತ್ತಿರೇವಂಪ್ರಕಾರಾ ಋದ್ಧಸ್ಯ ರಾಜ್ಞ ಇತೀತಿ।

ಉದಾಹೃತಭಾಷ್ಯಸ್ಯಾಯಮರ್ಥಃ ಇತ್ಯಾಹ –

ಇತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।

ಪ್ರಧಾನಂ ತ್ರಿಧಾ ಭಿತ್ತ್ವಾ ಅತಿರೇಕಸಮಾಧಾನಾದಭ್ಯುಚ್ಚಯಮಾತ್ರತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ ಕಾ ತರ್ಹಿ ಗಮನಿಕಾಽತ ಆಹ –

ಯದೀತಿ ।

ಪ್ರಧಾನಂ ಭಿತ್ತ್ವಾ ಸಂಖ್ಯೋಪಪಾದನೇಽಪಿ ತವ ನೋಪಾಸ್ತಿಪರಂ ವಚನಮಿತಿ ಯಥಾವಸ್ತು ವಕ್ತವ್ಯಮ್। ತತ್ರಾಧಾರತ್ವೇನ ಭೋಕ್ತುರಾತ್ಮನೋ ಭೋಗ್ಯಪ್ರತಿಷ್ಠಾಹೇತುತ್ವೇನ ಪೃಥಕ್ಕಾರೇಽಪ್ಯಾಕಾಶಪೃಥಕ್ಕಾರೋ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಕಥಂ ಚೇತಿ ಭಾಷ್ಯಮಯುಕ್ತಮ್; ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾದ್ವಯಾತ್ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ದಿಕ್ಸಂಖ್ಯೇ ಇತಿ ।

ದಿಕ್ಸಂಖ್ಯಾವಾಚಿಶಬ್ದೌ ಸಂಜ್ಞಾಯಾಂ ಗಮ್ಯಮಾನಾಯಾಮ್ ಉತ್ತರಪದೇನ ಸಮಸ್ಯೇತೇ ಯಥಾ ದಕ್ಷಿಣಾಗ್ನಿಃ ಸಪ್ತಋಷಯಃ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ। ಏವಂ ಚ ಏಕೈವ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾ ದ್ವಿತೀಯಪಂಚಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂಜ್ಞಾ ಸಮಾಸಗತಸ್ಯ ನ ಸಂಖ್ಯಾರ್ಥತೇತಿ ಗ್ರಂಥಾರ್ಥಃ।

ಯದ್ಯಪ್ಯವಯವಾಭಿಧಾನಸಾಪೇಕ್ಷಯೋಗಾತ್ ನಿರಪೇಕ್ಷರೂಢಿರ್ಬಲೀಯಸೀ; ತಥಾಪೀಹ ರೂಢಮನುಷ್ಯಗ್ರಹಣಂ ನಿಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮುಕ್ತಮಿತ್ಯತ ಆಹ –

ತದ್ಯದೀತಿ ।

ಇಹ ಮನುಷ್ಯಾ ವಾಕ್ಯೇ ನ ಸಂಬಂಧಾರ್ಹಾ ಅಜಾಮಂತ್ರೇ ತ್ವಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿಕಾರಾಚ್ಛಾಗಾ ಪೂರ್ವಾಪರವಾಕ್ಯವಿರೋಧಿನೀತಿ।

ರೂಢೇರ್ಯೋಗೇ ಽಪಹೃತೇ ರೂಢ್ಯರ್ಥಸಂಬಂಧಾತ್ ತದ್ಗುಣಾದ್ವಾ ಅರ್ಥಾಂತರವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧೌ ಶಬ್ದಸ್ಯ ನ ಯೋಗಃ ಕಲ್ಪ್ಯ ಇತ್ಯತ್ರೋದಾಹರಣಮಾಹ –

ಯಥೇತಿ ।

ಉಕ್ತಂ ಹ್ಯರ್ಥವಾದೇನ ಯಥಾ ವೈ ಶ್ಯೇನೋ ನಿಪತ್ಯಾದತ್ತ ಏವಮಯಂ ದ್ವಿಷಂತಂ ಭ್ರಾತೃತ್ವಂ ನಿಪತ್ಯಾದತ್ತೇ ಯಮಭಿಚರತಿ ಶ್ಯೇನೇನೇತಿ।

ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ –

ತಥೇತಿ ।

ಅವಯವಾರ್ಥಭೂತಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಸಂಬಂಧಾನಪೇಕ್ಷ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಮನುಷ್ಯೇ ವರ್ತತೇ। ‘‘ಸ್ಯುಃ ಪುಮಾಂಸಃ ಪಂಚಜನಾಃ ಪುರುಷಾಃ ನರಾ’’ ಇತ್ಯಮರೋ ಹಿ ಜಗೌ। ಮನುಷ್ಯೇ ರೂಢಶ್ಚ ಪಂಚಜನಶಬ್ದಸ್ತತ್ಸಂಬಂಧಾತ್ಪ್ರಾಣಾದಿಷು ಲಕ್ಷಣಯಾ ವರ್ತ್ಸ್ಯತೀತಿ ವಕ್ಷ್ಯತೀತಿ।

ನನು ರೂಢಿರಪಿ ತತ್ತ್ವೇಷ್ವಸ್ತು, ಕಿಂ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಽತ ಆಹ ನ ಚೈಷ ಇತಿ॥೧೧॥ ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ತತ್ತ್ವೇಷು ಲಾಕ್ಷಣಿಕಃ ಪಂಚಜನಶಬ್ದೋ ನೇತ್ಯಾಹ –

ಏವಂ ಚೇತಿ ।

ಯಚ್ಚೋಕ್ತಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷಯೋರ್ವಿರೋಧಾನ್ನ ಪ್ರಾಣಾದಯಃ ಪಂಚಜನಾ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ –

ನ ಚ ಕಾಣ್ವೇತಿ ।

ಯಚ್ಚ ವಸ್ತುನಿ ನ ವಿಕಲ್ಪ ಇತಿ, ತತ್ರಾಪ್ಯಾಹ –

ನ ಚೇಯಮಿತಿ ।

ಉತ್ತರೇ ಮಂತ್ರೇ ವಿಧಿಶ್ರವಣಂ, ತತ್ರಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧತಯಾಽನೂದಿತಾಽಪ್ಯುಪಾಸ್ತಿಃ ಪುಂಸಾ ವಿಕಲ್ಪೇನ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಜನಾನಾಂ ವಾಚಕತ್ವೇನ ಸಂಬಂಧೀ ಶಬ್ದೋ ಜನಶಬ್ದ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಭಾವೇ ದೋಷಮಾಹ –

ಅನ್ಯಥೇತಿ ।

ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಮಿತೋಽವಯವಾರ್ಥೋ ಯಸ್ಮಿನ್ ಸಮುದಾಯಶಬ್ದಾರ್ಥೇ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯಭಿಮತೇ ಪ್ರಾಣಾದೌ ಜನಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಮುದಾಯೈಕದೇಶಸ್ಯಾರ್ಥೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಜನಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾದೌ ಕಥಂ ಪ್ರಯೋಗ ಇತಿ ಯಚ್ಚೋದ್ಯಂ ತದಚೋದ್ಯಂ ಸ್ಯಾದನುಕ್ತೋಪಾಲಂಭತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಭಾಷ್ಯೇ ಸಮಾನೇ ರೂಢ್ಯತಿಕ್ರಮೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷವಶಾತ್ ಪ್ರಾಣಾದಯೋ ಗ್ರಹೀತವ್ಯಾ ಇತಿ ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಂ ಲಕ್ಷಣಾರ್ಹತ್ವಮುಕ್ತಮ್। ವಾಕ್ಯಗ್ರಹಣಂ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಮಿತತ್ವಾರ್ಥಮ್। ಶೇಷಗ್ರಹಣಂ ಸನ್ನಿಹಿತತ್ವಾಯೇತಿ ಲಕ್ಷಣಾಂ ದರ್ಶಯತಿ।

ಜನಸಂಬಂಧಾಚ್ಚೇತಿ ಭಾಷ್ಯಮ್ ತಸ್ಯ ಭಾವಮಾಹ –

ರೂಢ್ಯಪರಿತ್ಯಾಗೇನೇತಿ ।

ರೂಢಾರ್ಥಸಂಬಂಧಾದರ್ಥಾಂತರಪ್ರತೀತಿಸಿದ್ಧೌ ನ ಯೋಗವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಧಾನಾದೌ ಕಲ್ಪ್ಯೇತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಃ।

ಕಲ್ಪ್ಯಾ ರೂಢಿರ್ಯೋಗಾದ್ ದುರ್ಬಲೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸೂತ್ರಾತ್ ಕ್ಲೃಪ್ತಿಮಾಹ –

ನನು ಸತ್ಯಾಮಿತಿ ।

ನೋಪಸರ್ಜನನ್ಯಾಯಾತಿರೇಕೌ ಕರೇಣಾಪಿಧಾಯ ಸಂಭವತಿ ಚೇತ್ಯುಕ್ತಮ್।

ಪ್ರಯೋಗಾನುಸಾರಿತ್ವಾದ್ ವ್ಯಾಕರಣಸ್ಯ ತದಭಾವಾನ್ನ ರೂಢಿರಿತ್ಯಾಶಂಕತೇ –

ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।

ಮನುಷ್ಯೇಷು ಪಂಚಜನಶಬ್ದಸ್ಯ ಲೋಕೇ ಏವ ಪ್ರಯೋಗಾತ್ತತ್ಸಂಬಂಧಾತ್ಪ್ರಾಣಾದಿಷು ವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತಿಂ ಸ್ಫುಟಾಂ ಜನಸಂಬಂಧಾಚ್ಚೇತಿ ಭಾಷ್ಯಾಸೂಚಿತಾಂ ಪೃಥಙ್ನ ವಕ್ತಿ ಭಗವಾನ್ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ, ಪ್ರೌಢ್ಯಾ ತು ರೂಢಿಂ ಸಮರ್ಥಯತೇ ಇತ್ಯಾಹ –

ಜನೇಷ್ವಿತಿ ।

ಸ್ಥವೀಯಸ್ತಯಾ ಸ್ಫುಟತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ। ಶಕ್ಯೋದ್ಭಿದಾದಿವದಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇ - ಉದ್ಭಿದಧಿಕರಣಂ (ಜೈ.ಸೂ.ಅ.೧ ಪಾ ೪ ಸೂ.೨) ಉದಾಹೃತಂ, ತದೇವಮ್ - ಉದ್ಭಿದಾ ಯಜೇತ ಪಶುಕಾಮ ಇತ್ಯತ್ರೋದ್ಭಿತ್ಪದಂ ಕರ್ಮನಾಮೋತ ವಿಧೇಯಗುಣಸಮರ್ಪಕಮಿತಿ ಸಂಶಯೇ ಉದ್ಭಿಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಖನಿತ್ರಾದೌ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ, ನಾಮೇವ ಚ ಯಜಿಸಮಾನಾರ್ಥತ್ವೇನಾನರ್ಥಕ್ಯಾದ್ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ ಗುಣವಿಧಿರಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ರಾದ್ಧಾಂತಃ। ಅತ್ರ ಹಿ ಯಜೇತೇತಿ ಯಾಗೇನ ಭಾವಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ತಥಾ ಚೋದ್ಭಿದೇತಿ ತೃತೀಯಾಂತಪದಂ ಯಜಿಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾತ್ ಯಾಗನಾಮ ಸ್ಯಾತ್। ಚೇದಂ ವಚನಂ ಗುಣಂ ಶಕ್ನೋತಿ ವಿಧಾತುಮ್; ದ್ರವ್ಯಯಾಗಯೋರ್ಭೇದಾದುದ್ಭಿದಾ ಯಾಗೇನೇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾಽಯೋಗಾತ್, ಉದ್ಭಿದ್ವತೇತಿ ಕಲ್ಪನೇ ಮತ್ತ್ವರ್ಥಲಕ್ಷಣಾಪಾತಾತ್, ಉದ್ಭಿದಾ ಯಾಗಂ ಭಾವಯೇದ್ಯಾಗೇನ ಪಶುಮಿತಿ ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯೇ ಚ ಯಾಗಸ್ಯ ಫಲಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಧನತ್ವಂ ಗುಣಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಧ್ಯತ್ವಮಿತಿ ವೈರೂಪ್ಯಾಪಾತಾತ್, ವಿಧ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ವಾಕ್ಯಭೇದಾಚ್ಚ। ಉದ್ಭಿನತ್ತಿ ಸಾಧಯತಿ ಪಶುಮಿತಿ ಯೋಗೇಽಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾತ್। ನ ಚ ನಾಮವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್; ಅತ್ರ ನಾಮತ್ವಸಿದ್ಧಾವನ್ಯತ್ರ ಸಮೇ ದರ್ಶಪೌರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಂ ಯಜೇತ್ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತೇತ್ಯಾದೌ ನಾಮವದ್ಯಾಗಾನುವಾದೇನ ಗುಣಫಲವಿಧಿಸಂಭವಾತ್। ನ ಚ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಃ ಪ್ರಕೃತೋ, ಯತ್ರ ಗುಣೋ ವಿಧೀಯತೇ। ತಸ್ಮಾನ್ನಾಮಧೇಯಮಿತಿ।। ಏವಂ ಯಥಾ ಸನ್ನಿಹಿತಯಜ್ಯನುರೋಧೇನೋದ್ಭಿತ್ಪದಂ ಯಾಗನಾಮಧೇಯಮೇವಂ ಸನ್ನಿಹಿತವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್ ಪಂಚಜನಶಬ್ದಃ ಪ್ರಾಣಾದಿಷು ರೂಢ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಃ। ಯದ್ಯಪ್ಯುದ್ಭಿತ್ಪದಂ ಯೌಗಿಕಮ್; ತಥಾಪಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾದವಗತೇ ನಾಮತ್ವೇಽವಯವಾನುಗಮಃ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ರೂಢಿತುಲ್ಯತ್ವಾದ್ಭಾಷ್ಯೇ ರೂಢಿತ್ವೋಕ್ತಿಃ॥೧೨॥೧೩॥ ಯಸ್ಮಿನ್ನವ್ಯಾಕೃತಾಖ್ಯ ಆಕಾಶಶ್ಚ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ, ತಮೇವ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕಮಮೃತಮಾತ್ಮಾನಂ ಮನ್ಯೇ। ತ್ವಂ ಕಿಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಮರ್ತವ್ಯಾದನ್ಯೋಽಮರ್ತ್ಯಃ, ನ; ಕಿಂ ತರ್ಹ್ಯಹಮಪ್ಯವಿದ್ಯಯಾ ಮರ್ತ್ಯಃ। ವಿದ್ವಾಂಸ್ತು ಸನ್ನಮೃತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕ ಇತಿ ಮಂತ್ರದೃಶೋ ವಚನಂ ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಂ ಜೀವನಾದಿಹೇತೂನಾಂ ಜೀವನಾದಿಪ್ರದಂ ತ್ವಂಪದಲಕ್ಷ್ಯಂ ಯೇ ವಿದುಸ್ತೇ ತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಂ ಪುರಾಣಂ ಚಿರಂತನಮ್। ಅಗ್ರೇ ಕಾರ್ಯದಶಾಯಾಮಪ್ಯಲುಪ್ತತ್ವೇನ ಭವಮಗ್ನ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿಶ್ಚಿಕ್ಯುರ್ನಿಶ್ಚಯೇನ ಜ್ಞಾತವಂತಃ। ಪಾಂಚಜನ್ಯಯಾ ಪ್ರಜಯಾ ವಿಶತೀತಿ ವಿಶಾ ಮನುಷ್ಯರೂಪಯಾ। ಇಂದ್ರೇ ಆಹ್ವಾತವ್ಯೇ ಘೋಷಾ ಅಸೃಕ್ಷತ ಸೃಷ್ಟಾ। ಯತ್ಪೂರ್ವಾರ್ಧೇ ಕಾಲಾನವಚ್ಛೇದ್ಯಮುಕ್ತಂ ತಜ್ಜ್ಯೋತಿಷಾಮಾದಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ಭಾಸಕಮಮೃತತ್ವೇನ ಆಯುಷ್ಟ್ವೇನ ಜೀವನಗುಣವತ್ತಯಾ ಚ ದೇವಾ ಉಪಾಸತೇ ತೇನ ತತ್ರಾಯುಷ್ಮಂತೋ ಜಾತಾಃ। ಅಸ್ಮಿನ್ಮಂತ್ರೇ ಷಷ್ಠ್ಯಂತಜ್ಯೋತಿಷಾ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಪೂರಣಂ ನಾತ್ಮಜ್ಯೋತಿಷಾ ಏಕಸ್ಯಾಧಾರತ್ವಾಧೇಯತ್ವಾಯೋಗಾದಿತಿ॥

ಇತಿ ತೃತೀಯಂ ನ ಸಂಖ್ಯೋಪಸಂಗ್ರಹಾಧಿಕರಣಮ್॥