ಕಾರಣತ್ವೇನ ಚಾಕಾಶಾದಿಷು ಯಥಾವ್ಯಪದಿಷ್ಟೋಕ್ತೇಃ ।
ಅಥ ಸಮನ್ವಯಲಕ್ಷಣೇ ಕೇಯಮಕಾಂಡೇ ವಿರೋಧಾವಿರೋಧಚಿಂತಾ, ಭವಿತಾ ಹಿ ತಸ್ಯಾಃ ಸ್ಥಾನಮವಿರೋಧಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ - ನಾನೇಕಶಾಖಾಗತತತ್ತದ್ವಾಕ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾವಗಮೇ ಪರ್ಯವಸಿತೇ ಸತಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರೋಧೇನ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾವಗತೇರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯಾವಿರೋಧವ್ಯುತ್ಪಾದನೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಮವಿರೋಧಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಃ । ಪ್ರಾಸಂಗಿಕಂ ತು ತತ್ರ ಸೃಷ್ಟಿವಿಷಯಾಣಾಂ ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಪರಸ್ಪರಮವಿರೋಧಪ್ರತಿಪಾದನಂ ನ ತು ಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಃ । ತತ್ಪ್ರಯೋಜನಂ ಚ ತತ್ರೈವ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿಷ್ಯತೇ । ಇಹ ತು ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರತಿಪಾದಕಾನಾಂ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಜಗದ್ಯೋನೌ ನ ಸಮನ್ವಯಃ ಸೇದ್ಧುಮರ್ಹತಿ । ತಥಾಚ ನ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಕ್ಷಣಂ, ನಚ ತತ್ರ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಂ, ನಚ ತತ್ಸಿದ್ಧಯೇ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಶಬ್ದತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಂ, ತಸ್ಮಾದ್ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ವಿರೋಧಾವಿರೋಧಾಭ್ಯಾಮುಕ್ತಾರ್ಥಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನಾಭ್ಯಾಂ ಸಮನ್ವಯಃ ಏವೋಪಪಾದ್ಯತ ಇತಿ ಸಮನ್ವಯಲಕ್ಷಣೇ ಸಂಗತಮಿದಮಧಿಕರಣಮ್ । “ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಕಾರಣೇ ಕಾರ್ಯೇ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧತಃ । ಸಮನ್ವಯೋ ಜಗದ್ಯೋನೌ ನ ಸಿಧ್ಯತಿ ಪರಾತ್ಮನಿ” ॥ “ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ಕಾರಣವಿಷಯಾಣಾಂ, “ಅಸದ್ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್”(ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಭಿರ್ವಾಕ್ಯೈಃ ಕಾರಣವಿಷಯೈರ್ವಿರೋಧಃ । ಕಾರ್ಯವಿಷಯಾಣಾಮಪಿ ವಿಭಿನ್ನಕ್ರಮಾಕ್ರಮೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರತಿಪಾದಕಾನಾಂ ವಿರೋಧಃ । ತಥಾಹಿ - ಕಾನಿಚಿದನ್ಯಕರ್ತೃಕಾ ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿಮಾಚಕ್ಷತೇ ವಾಕ್ಯಾನಿ । ಕಾನಿಚಿತ್ಸ್ವಯಂಕರ್ತೃಕಾಮ್ । ಸೃಷ್ಟ್ಯಾ ಚ ಕಾರ್ಯೇಣ ತತ್ಕಾರಣತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಲಕ್ಷಿತಮ್ । ಸೃಷ್ಟಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ತತ್ಕಾರಣತಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣೇ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಭವತಿ ತಲ್ಲಕ್ಷ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಾಭಾವಾನ್ನ ಸಮನ್ವಯಾಗಮ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ವೇದಾಂತಾಸ್ತು ಕರ್ತ್ರಾದಿಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ಕರ್ಮವಿಧಿಪರತಯೋಪಚರಿತಾರ್ಥಾ ಅವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಾ ವಾ ಜಪೋಪಯೋಗಿನ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ।
ಕ್ರಮಾದೀತಿ ।
ಆದಿಗ್ರಹಣೇನಾಕ್ರಮೋ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ - “ಸರ್ಗಕ್ರಮವಿವಾದೇಽಪಿ ನ ಸ ಸ್ರಷ್ಟರಿ ವಿದ್ಯತೇ । ಸತಸ್ತ್ವಸದ್ವಚೋ ಭಕ್ತ್ಯಾ ನಿರಾಕಾರ್ಯತಯಾ ಕ್ವಚಿತ್” ॥ ನ ತಾವದಸ್ತಿ ಸೃಷ್ಟಿಕ್ರಮೇ ವಿಗಾನಂ, ಶ್ರುತೀನಾಮವಿರೋಧಾತ್ । ತಥಾಹಿ - ಅನೇಕಶಿಲ್ಪಪರ್ಯವದಾತೋ ದೇವದತ್ತಃ ಪ್ರಥಮಂ ಚಕ್ರದಂಡಾದಿ ಕರೋತಿ, ಅಥ ತದುಪಕರಣಃ ಕುಂಭಂ, ಕುಂಭೋಪಕರಣಶ್ಚಾಹರತ್ಯುದಕಂ, ಉದಕೋಪಕರಣಶ್ಚ ಸಂಯವನೇನ ಗೋಧೂಮಕಣಿಕಾನಾಂ ಕರೋತಿ ಪಿಂಡಂ, ಪಿಂಡೋಪಕರಣಸ್ತು ಪಚತಿ ಘೃತಪೂರ್ಣಂ, ತದಸ್ಯ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರೈತಸ್ಮಿನ್ ಕರ್ತೃತ್ವಾಚ್ಛಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಂ ದೇವದತ್ತಾಚ್ಚಕ್ರಾದಿ ಸಂಭೂತಂ ತಸ್ಮಾಚ್ಚಕ್ರಾದೇಃ ಕುಂಭಾದೀತಿ । ಶಕ್ಯಂ ಚ ದೇವದತ್ತಾತ್ಕುಂಭಃ ಸಮುದ್ಭೂತಸ್ತಸ್ಮಾದುದಕಾಹರಣಾದೀತ್ಯಾದಿ । ನಹ್ಯಸ್ತ್ಯಸಂಭವಃ ಸರ್ವತ್ರಾಸ್ಮಿನ್ ಕಾರ್ಯಜಾತೇ ಕ್ರಮವತ್ಯಪಿ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರ್ತುರನುಸ್ಯೂತತ್ವಾತ್ । ತಥೇಹಾಪಿ ಯದ್ಯಪ್ಯಾಕಾಶಾದಿಕ್ರಮೇಣೈವ ಸೃಷ್ಟಿಸ್ತಥಾಪ್ಯಾಕಾಶಾನಲಾನಿಲಾದೌ ತತ್ರ ತತ್ರ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಾಚ್ಛಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಂ ಪರಮೇಶ್ವರಾದಾಕಾಶಃ ಸಂಭೂತ ಇತಿ । ಶಕ್ಯಂ ಚ ವಕ್ತುಂ ಪರಮೇಶ್ವರಾದನಲಃ ಸಂಭೂತ ಇತ್ಯಾದಿ । ಯದಿ ತ್ವಾಕಾಶಾದ್ವಾಯುರ್ವಾಯೋಸ್ತೇಜ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತೇಜಸೋ ವಾಯುರ್ವಾಯೋರಾಕಾಶ ಇತಿ ಬ್ರೂಯಾದ್ಭವೇದ್ವಿರೋಧಃ । ನ ಚೈತದಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾದಮೂಷಾಮವಿವಾದಃ ಶ್ರುತೀನಾಮ್ । ಏವಂ “ಸ ಇಮಾಂಲ್ಲೋಕಾನಸೃಜತ”(ಐ.ಉ. ೧-೧-೨) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾಭಿಧಾಯಿನ್ಯಪಿ ಶ್ರುತಿರವಿರುದ್ಧಾ । ಏಷಾ ಹಿ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರಮಭಿಧಾನಕ್ರಮೇಣ ಕುರ್ವತೀ ನಾಭಿಧೇಯಾನಾಂ ಕ್ರಮಂ ನಿರುಣದ್ಧಿ । ತೇ ತು ಯಥಾಕ್ರಮಾವಸ್ಥಿತಾ ಏವಾಕ್ರಮೇಣೋಚ್ಯಂತೇ - ಯಥಾ ಕ್ರಮವಂತಿ ಜ್ಞಾನಾನಿ ಜಾನಾತೀತಿ । ತದೇವಮವಿಗಾನಮ್ । ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ತು ವಿಗಾನಮುಚ್ಯತೇಸೃಷ್ಟೌ ಖಲ್ವೇತದ್ವಿಗಾನಮ್ । ಸ್ರಷ್ಟಾ ತು ಸರ್ವವೇದಾಂತವಾಕ್ಯೇಷ್ವನುಸ್ಯೂತಃ ಪರಮೇಶ್ವರಃ ಪ್ರತೀಯತೇ । ನಾತ್ರ ಶ್ರುತಿವಿಗಾನಂ ಮಾತ್ರಯಾಪ್ಯಸ್ತಿ । ನಚ ಸೃಷ್ಟಿವಿಗಾನಂ ಸ್ರಷ್ಟರಿ ತದಧೀನನಿರೂಪಣೇ ವಿಗಾನಮಾವಹತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ನಹ್ಯೇಷ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮಾತ್ರೇಣೋಚ್ಯತೇಽಪಿ ತು “ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ” (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ರೂಪೇಣೋಚ್ಯತೇ ಸ್ರಷ್ಟಾ । ತಚ್ಚಾಸ್ಯ ರೂಪಂ ಸರ್ವವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನುಗತಮ್ । ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಚ ಫಲವತ್ । “ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್” (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) “ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿತ್”(ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಸೃಷ್ಟಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತು ನ ಫಲಂ ಶ್ರೂಯತೇ । ತೇನ “ಫಲವತ್ಸಂನಿಧಾವಫಲಂ ತದಂಗಮ್” ಇತಿ ಸೃಷ್ಟಿವಿಜ್ಞಾನಂ ಸ್ರಷ್ಟೃಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾಂಗಂ ತದನುಗುಣಂ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾವತಾರೋಪಾಯತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ತಥಾಚ ಶ್ರುತಿಃ - “ಅನ್ನೇನ ಸೋಮ್ಯ ಶುಂಗೇನಾಪೋ ಮೂಲಮನ್ವಿಚ್ಛ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೪) ಇತ್ಯಾದಿಕಾ । ಶುಂಗೇನಾಗ್ರೇಣ । ಕಾರ್ಯೇಣೇತಿ ಯಾವತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸೃಷ್ಟಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಸ್ರಷ್ಟರಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಮಾವಹತಿ । ಅಪಿ ತು “ಗುಣೇ ತ್ವನ್ಯಾಯಕಲ್ಪನಾ” ಇತಿ ತದನುಗುಣತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾ । ಯಚ್ಚ ಕಾರಣೇ ವಿಗಾನಮ್ “ಅಸದ್ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಅಸೀತ್”(ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತಿ, ತದಪಿ “ತದಪ್ಯೇಷ ಶ್ಲೋಕೋ ಭವತಿ”(ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತಿ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಂ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಾಕೃಷ್ಯ “ಅಸದೇವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್” (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೯ । ೧) ಇತ್ಯುಚ್ಯಮಾನಂ ತ್ವಸತೋಽಭಿಧಾನೇಽಸಂಬದ್ಧಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಣ ಚ ಮಾನಾಂತರೇಣ ಚ ವಿರೋಧಃ । ತಸ್ಮಾದೌಪಚಾರಿಕಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । “ತದ್ಧೈಕ ಆಹುರಸದೇವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ಇತಿ ತು ನಿರಾಕಾರ್ಯತಯೋಪನ್ಯಸ್ತಮಿತಿ ನ ಕಾರಣೇ ವಿವಾದ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ಚಶಬ್ದಸ್ತ್ವರ್ಥಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ನಿವರ್ತಯತಿ । ಆಕಾಶಾದಿಷು ಸೃಜ್ಯಮಾನೇಷು ಕ್ರಮವಿಗಾನೇಽಪಿ ನ ಸ್ರಷ್ಟರಿ ವಿಗಾನಮ್ । ಕುತಃ । ಯಥೈಕಸ್ಯಾಂ ಶ್ರುತೌ ವ್ಯಪದಿಷ್ಟಃ ಪರಮೇಶ್ವರಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಕರ್ತಾ ತಥೈವ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಷೂಕ್ತೇಃ, ಕೇನ ರೂಪೇಣ, ಕಾರಣತ್ವೇನ, ಅಪರಃ ಕಲ್ಪೋ ಯಥಾ ವ್ಯಪದಿಷ್ಟಃ ಕ್ರಮ ಆಕಾಶಾದಿಷು, “ಆತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತ ಆಕಾಶಾದ್ವಾಯುರ್ವಾಯೋರಗ್ನಿರಗ್ನೇರಾಪೋಽದ್ಭ್ಯಃ ಪೃಥಿವೀ” (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ, ತಸ್ಯೈವ ಕ್ರಮಸ್ಯಾನಪಬಾಧನೇನ “ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿಕಾಯಾ ಅಪಿ ಸೃಷ್ಟೇರುಕ್ತೇರ್ನ ಸೃಷ್ಟಾವಪಿ ವಿಗಾನಮ್ ॥ ೧೪ ॥
ನನ್ವೇಕತ್ರಾತ್ಮನ ಆಕಾಶಕಾರಣತ್ವೇನೋಕ್ತಿರನ್ಯತ್ರ ಚ ತೇಜಃ ಕಾರಣತ್ವೇನ, ತತ್ಕಥಮವಿಗಾನಮಿತಿ । ಅತ ಆಹ -
ಕಾರಣತ್ವೇತಿ ।
ಹೇತೌ ತೃತೀಯಾ । ಸರ್ವತ್ರಾಕಾಶಾನಲಾನಿಲಾದೌ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಣತ್ವೇನಾತ್ಮನಃ । ಪ್ರಪಂಚಿತಂ ಚೈತದಧಸ್ತಾತ್ । ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಚ ಕರ್ಮಕರ್ತರಿ ಕರ್ಮಣಿ ವಾ ರೂಪಂ, ನ ಚೇತನಮತಿರಿಕ್ತಂ ಕರ್ತಾರಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪತಿ ಕಿಂತೂಪಸ್ಥಾಪಯತಿ । ನಹಿ ಲೂಯತೇ ಕೇದಾರಃ ಸ್ವಯಮೇವೇತಿ ವಾ ಲೂಯತೇ ಕೇದಾರ ಇತಿ ವಾ ಲವಿತಾರಂ ದೇವದತ್ತಾದಿಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪತಿ । ಅಪಿ ತೂಪಸ್ಥಾಪಯತ್ಯೇವ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ ॥ ೧೫ ॥
ಕಾರಣತ್ವೇನ ಚಾಕಾಶಾದಿಷು ಯಥಾವ್ಯಪದಿಷ್ಟೋಕ್ತೇಃ॥೧೪॥ ಅಕಾಂಡೇಽನವಸರೇ। ಭವಿತಾ ಭವಿಷ್ಯತಿ। ಮಾನಾಂತರವಿರೋಧಪರಿಹಾರೋ ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯಾರ್ಥಃ। ಶ್ರುತೀನಾಮ್ ಇತರೇತರವಿರೋಧಪರಿಹಾರಸ್ತು ನಾನಾಶಾಖಾಗತಪೂರ್ವಾಪರವಾಕ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ನಾನಾಶಾಖಾನಾಮನ್ಯೋನ್ಯವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಚೇತರೇತರವಿರೋಧಪರಿಹಾರೇಣ ಅದ್ವಿತೀಯಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಸಮನ್ವಯಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥತ್ವಾದಿಹ ಸಂಗತ ಇತ್ಯಾಹ –
ನಾನೇತಿ ।
ನಾನಾ ಭಿನ್ನಾ ಏಕಾ ಚೇತಿ ತಥೋಕ್ತಾ।
ಯದಿ ಮನಾಂತರಾವಿರೋಧೋ ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯಾರ್ಥಸ್ತರ್ಹಿ ವಿಯತ್ಪಾದಾದೌ (ವ್ಯಾ.ಸೂ.ಅ.೨.ಪ.೩) ಕಥಂ ಶ್ರುತೀನಾಮಿತರೇತರಾವಿರೋಧಚಿಂತಾಽತ ಆಹ –
ಪ್ರಾಸಂಗಿಕಂ ತ್ವಿತಿ ।
ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ ಪರಪಕ್ಷಾಣಾಮನಪೇಕ್ಷ್ಯತ್ವೇ ಉಕ್ತೇ ಸ್ವಪಕ್ಷಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ಪ್ರಸಂಗೇ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಯೋಜನಂ ತತ್ರೈವ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿಷ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಪರೈರುದ್ಭಾವಿತೋ ದೋಷ ಉದ್ಧರ್ತವ್ಯಃ ಸ್ವದರ್ಶನೇ। ಇತಿ ಶಿಕ್ಷಾರ್ಥಮತ್ರತ್ಯಚಿಂತಾಂ ತತ್ರಾಕರೋನ್ಮುನಿಃ॥ ಕ್ವಾಚಿತ್ಕಸ್ಯಾಸಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಕರ್ಮಕರ್ತೃಪ್ರಯೋಗಸ್ಯ ಚಾಸದ್ವಾದಪರತ್ವಂ ಸ್ವಭಾವವಾದಪರತ್ವಂ ಚ ವ್ಯುದಸ್ಯ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಾತ್ಪಾದಸಂಗತಿಃ। ಅಥವಾ ಏತದಾರಭ್ಯ ತ್ರೀಣ್ಯಧಿಕರಣಾನಿ ಪಾದಾಂತರಸಂಗತಾನ್ಯಪಿ ಅವಾಂತರಸಂಗತಿಲೋಭಾದಿಹ ಲಿಖಿತಾನಿ। ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚೇತ್ಯಸ್ಯ ತ್ವಧ್ಯಾಯಾವಸಾನೇ ಲೇಖೇ ನಿಮಿತ್ತಂ ವಕ್ಷ್ಯತೇ। ಏತೇನೇತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವನ್ಯಾಯಾತಿದೇಶತ್ವಾದಧ್ಯಾಯಾವಸಾನ ಏವ ನಿವೇಶಃ। ಜಗತ್ಕಾರಣವಾದಿವಾಕ್ಯಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಮಾಣಂ ನ ವೇತಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್ವಿಶಯೇ ಪೂರ್ವತ್ರಾನ್ನಜ್ಯೋತಿಷೋರ್ವಿಕಲ್ಪೇನೋಪಾಸ್ತೌ ನಿವೇಶಾದವಿರೋಧ ಉಕ್ತಃ।
ಇಹ ತು ಸಿದ್ಧೇ ಕಾರಣೇ ತ್ರೈಕಾಲ್ಯಾಯೋಗಾದ್ವಿರೋಧೇ ಸತ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ –
ವಾಕ್ಯಾನಾಮಿತಿ ।
ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಕಾರ್ಯೇ ವಿರೋಧಾತ್ಕಾರ್ಯದ್ವಾರಗಮ್ಯೇ ಜಗದ್ಯೋನೌ ನ ಸಮನ್ವಯೋ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಕಾರಣೇ ವಿಗಾನಾತ್ ತದುಪಲಕ್ಷ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಚ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ। ವಿಭಿನ್ನಕ್ರಮಾ ಅಕ್ರಮಾ ಚ ಯುಗಪದ್ಭಾವಿನೀ ಯಾ ಉತ್ಪತ್ತಿಸ್ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಆತ್ಮನ ಆಕಾಶಸ್ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತೇತ್ಯತ್ರ ಭಿನ್ನಃ ಕ್ರಮಃ। ಸ ಇಮಾಲ್ಲೋಕಾನ ಸೃಜತೇತ್ಯಕ್ರಮ ಇತಿ। ತನ್ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತೇತ್ಯಾದೀನಿ ಕರ್ಮಕತ್ರಭಿಧಾನಾತ್ಸ್ವಯಂಕರ್ತೃಕತ್ವಶಂಸೀನೀತಿ।
ನನು ಕಾರ್ಯವಿಗಾನೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಿಮಾಯಾತಮತ ಆಹ –
ಸೃಷ್ಟ್ಯಾ ಚೇತಿ ।
ಧೂಮಧೂಲಿಸಂದೇಹೇ ತದ್ಗಮ್ಯಾಗ್ನಿಸಂದೇಹವದ್ ಗಮಕಕಾರ್ಯಸಂದೇಹಾದ್ ಗಮ್ಯಬ್ರಹ್ಮಸಂದೇಹ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।
ಕಾರ್ಯವಿಗಾನಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯಾಹ –
ಸರ್ಗೇತಿ ।
ಸ್ವಯಂಕರ್ತೃಕತ್ವಾನ್ಯಕರ್ತೃಕತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸರ್ಗೇ ಕ್ರಮಾಕ್ರಮವ್ಯುತ್ಕ್ರಮೈಸ್ತತ್ಕ್ರಮೇ ಚ ವಿವಾದೇಽಪಿ ಸ್ರಷ್ಟರಿ ಸ ವಿವಾದೋ ನ ವಿದ್ಯತೇ, ಸರ್ಗಸ್ಯ ಚ ಅವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ತದ್ವಿವಾದೋಽಕಿಂಚಿತ್ಕರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।
ಕಾರಣವಿಗಾನಂ ಪರಿಹರತಿ –
ಸತಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಅಸದ್ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀದಿತ್ಯಾದೌ ಅಸದ್ವಚೋ ಭಕ್ತ್ಯಾ। ಅನಭಿವ್ಯಕ್ತಿಶ್ಚ ಭಕ್ತಿಃ। ತದ್ಧೈಕ ಆಹುರಿತ್ಯತ್ರ ನಿರಾಕರಣೀಯತ್ವೇನಾನುವಾದೋಽಸದ್ವಚ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಅಪಿಶಬ್ದಾತ್ಸರ್ಗೇ ಕ್ರಮೇ ಚ ನ ವಿವಾದ ಇತಿ ಸೂಚಿತಮ್।
ತತ್ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ನ ತಾವದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ರ ವಿಭಿನ್ನಕ್ರಮತ್ವಂ ತಾವತ್ಪರಿಹರತಿ –
ಅನೇಕಶಿಲ್ಪೇತಿ ।
ಪರ್ಯವದಾತಃ ಕುಶಲಃ। ಸಂಯವನಂ ಮಿಶ್ರಣಂ, ಘೃತಪೂರ್ಣಂ ಪಕ್ವಾನ್ನವಿಶೇಷಃ। ಕ್ರಮೇಣ ನಾನಾ ಕಾರ್ಯಾಣಿ ಕುರ್ವಾಣೇ ದೇವದತ್ತೇ ಪ್ರಥಮಸ್ಯೇವ ಚರಮಸ್ಯಾಪಿ ತೇನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ತತೋ ನಿಷ್ಪತ್ತಿರ್ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಾ। ತಥಾ ಪೂರ್ವಕಾರ್ಯಸ್ಯೋತ್ತರಕಾರ್ಯನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯಾತ್ಕಾರ್ಯಾಂತರಸರ್ಗಸ್ಯ ಶಕ್ಯವಚನಃ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಮುಕ್ತ್ವಾ ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಾದಾಕಾಶಾದೇರ್ವಾಯ್ವಾದ್ಯುಪಾದಾನತ್ವಮಿತಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ –
ತಥೇಹಾಪೀತಿ ।
ಅನಲಾಽನಿಲೇತಿ ತೇಜಸಃ ಪ್ರಾಥಮ್ಯನಿರ್ದೇಶಃ, ತತ್ಪ್ರಾಥಮ್ಯಘಟನಸ್ಯ ಪ್ರಸ್ತುತತ್ವಾತ್।
ತರ್ಹಿ ಕದಾ ನಿರ್ದೇಶವಿರೋಧಸ್ತತ್ರಾಹ –
ಯದಿ ತ್ವಿತಿ ।
ಆಕಾಶವಾಯುತೇಜಸಾಂ ಕ್ರಮೇಣೋತ್ಪತ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ವ್ಯುತ್ಕ್ರಮಾಭಿಧಾನೇ ಹಿ ವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾನ್ನ ತು ತೇಜಸಃ ಸಾಕ್ಷಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸೃಷ್ಟಿಮಾತ್ರಾಭಿಧಾನೇ। ನ ಹ್ಯನೇನ ಕ್ರಮೋ ಬಾಧ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।
ಏವಮಪಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಭಾವಮುಕ್ತ್ವಾ ನ ಸ ಸ್ರಷ್ಟರೀತಿ ಶ್ಲೋಕಭಾಗಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯೇತಿ ।
ಯದವಾದಿ ಧೂಮಸಂದೇಹೇನ ದಹನಸಂದೇಹವತ್ಸೃಷ್ಟಿಸಂದೇಹ ಇತಿ ತದನೂದ್ಯಾಪನುದತಿ –
ನ ಚ ಸೃಷ್ಟಿವಿಗಾನಮಿತಿ ।
ಸತ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗಮಯ್ಯ ತದಾನಂತ್ಯೋಪಪಿಪಾದಯಿಷಯಾ ಜಗತಸ್ತತ್ರಾರೋಪಃ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸೃಷ್ಟಿರುಚ್ಯತೇ, ನ ತು ಸೃಷ್ಟೌ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್, ಅತೋ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಾಯಾಂ ಸೃಷ್ಟೌ ವಿಗಾನಂ ನ ದೋಷೋಽಪಿ ತ್ವಲಂಕಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।
ನನು ಸೃಷ್ಟೇಃ ಕುತ ಆತ್ಮಪ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥತಾ? ವಿಪರೀತತಾ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –
ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಚೇತಿ ।
ತದನುಗುಣತಯೇತಿ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಚ ಘೃತಪೂರ್ಣಟೀಕಾಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಸತಸ್ತ್ವಸದ್ವಚೋ ಭತ್ತಯೇತಿ ಶ್ಲೋಕಭಾಗಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯಚ್ಚ ಕಾರಣಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದಪ್ಯೇಷ ಇತ್ಯಾದಿಃ ಪರಿಹಾರಃ। ಅಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚೇದ್ವೇದೇತಿ ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ರಶಬ್ದಸಮಾನಾರ್ಥತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪರಾಮೃಶ್ಯ ಶ್ಲೋಕೇನಾಸದಭಿಧಾನೇ ಶ್ಲೋಕವಾಕ್ಯಮಸಂಬದ್ಧಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಶ್ರುತ್ಯಂತರಂ ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇತ್ಯಾದಿ। ಮಾನಾಂತರಂ ವಿಮತಂ, ಸಜ್ಜನ್ಯಂ, ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್, ಕುಂಭವದಿತ್ಯಾದಿ।
ನಿರಾಕಾರ್ಯತಯಾ ಕ್ವಚಿದಿತಿ ಶ್ಲೋಕಭಾಗಂ ವಿಭಜತೇ –
ತದ್ಧೈಕ ಇತಿ ।
ಯದಾ ಕಾರ್ಯೇ ವಿಗಾನಮುಪೇತ್ಯ ಕಾರಣೇ ತದಭಾವ ಉಚ್ಯತೇ, ತದಾ ಸಮುಚ್ಚಯಾಭಾವಾತ್ ಚಕಾರಸ್ತುಶಬ್ದಸಮಾನಾರ್ಥತಯಾ ಸಮನ್ವಯೋ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ಪರಾತ್ಮನೀತ್ಯೇವಂರೂಪಪೂರ್ವಪಕ್ಷನಿಷೇಧಾರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।
ಕಾರಣತ್ವ ಇತಿ ಸಪ್ತಮೀಮಾದಾಯ ಸೂತ್ರೈಕದೇಶೇನ ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಕಾರಣೇ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಕ್ತಹೇತೋಃ ಅಸಿದ್ಧಿರವಿಗಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಯೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಆಕಾಶಾದಿಷ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತವಿಗಾನಭಾವೇ ಹೇತುಪರಂ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಕುತ ಇತಿ ।
ಪುನರಾವೃತ್ತ್ಯಾ ಕಾರಣತ್ವೇನೇತಿ ತೃತೀಯಾಂತಮಿತ್ಥಂಭಾವಾರ್ಥಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ಯಥಾವ್ಯಪದಿಷ್ಟಪದಾರ್ಥವಿವರಣಪರತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ –
ಕೇನೇತಿ ।
ಏವಂ ಕಾರಣವಿಗಾನನಿಷೇಧಪರತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಸಂಪ್ರತಿ ಕಾರ್ಯವಿಗಾನಪರಿಹಾರಪರತಯಾ ಯೋಜಯತಿ –
ಅಪರ ಇತಿ ।
ಕಲ್ಪಃ ಪ್ರಕಾರಃ। ಅಸ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾಂ ಚಕಾರಃ ಸಮುಚ್ಚಯೇ।
ತದುಕ್ತಂ –
ನ ಸೃಷ್ಟಾವಪೀತಿ।
ಕಾರಣತ್ವೇನ ವಿಗಾನಂ ನ ಚ ಕಾರ್ಯಕ್ರಮೇ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ದ್ವೇ ಪ್ರತಿಜ್ಞೇ।
ಆದ್ಯಾ ಪ್ರಾಗುಪಪಾದಿತಾ, ದ್ವಿತೀಯಾಯಾಂ ಹೇತುಂ ಯೋಜಯತಿ –
ಯಥಾ ವ್ಯಪದಿಷ್ಟ ಇತಿ ।
ಯಥಾಶಬ್ದೋಽನತಿಕ್ರಮಾರ್ಥಃ। ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತೇಜಃಸೃಷ್ಟಿಮಾತ್ರಮುಕ್ತಂ, ನ ಕ್ರಮೋ ಭಗ್ನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।
ಪರಸ್ತು ಕಾರ್ಯಾಂತರವ್ಯವಧಾನಮಂತರೇಣ ತೇಜಸೋ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಭವತ್ವಾಭಿಧಾನಾತ್ ಪ್ರಥಮೋತ್ಪತ್ತಿರಭಿಪ್ರೇತಾಽತಃ ಕ್ರಮಭಂಗಾದ್ಯಥಾವ್ಯಪದಿಷ್ಟೋಕ್ತಿರಸಿದ್ಧೇತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವೇಕತ್ರೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ತು ಸಾಕ್ಷಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಸೃಜ್ಯತ್ವಮವ್ಯವಧಾನನಿರ್ದೇಶಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ ನ ತು ಕಾರ್ಯಾಂತರಸ್ಯಾಸರ್ಗ ಇತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಪೂರ್ವವದಾವೃತ್ತ್ಯಾ ತೃತೀಯಾಂತತಾಮಾದಾಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪದಂ ಚಾಧ್ಯಾಹೃತ್ಯ ಸೂತ್ರಾವಯವವ್ಯಾಖ್ಯಯಾ ಪರಿಹರತಿ –
ಅತ ಆಹೇತಿ ।
ಪೂರ್ವತ್ರೇತ್ಥಂಭಾವೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವಾತ್ತದ್ಭ್ರಮಾಪನುತ್ತ್ಯರ್ಥಮಾಹ –
ಹೇತಾವಿತಿ ।
ಅಧಸ್ತಾದ್ ಘೃತಪೂರ್ಣಟೀಕಾಯಾಮ್। ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತೇತಿ ಕರ್ಮಕರ್ತರಿ ಕರ್ಮಣಿ ವಾ ಲಕಾರಃ।
ಆದ್ಯೇ ಕರ್ತ್ರಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಸ್ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಲೂಯತೇ ಕೇದಾರಃ ಸ್ವಯಮೇವೇತಿ ಭಿನ್ನಕರ್ತೃಕಮೇವ ಸೌಕರ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಕರ್ಮಕರ್ತೃ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ದ್ವಿತೀಯೇ ಸ್ಫುಟೈವಾನ್ಯಕರ್ತ್ರಪೇಕ್ಷೇತ್ಯರ್ಥಃ॥೧೫॥ ಇದಮಸದಿವಾವ್ಯಕ್ತಮಾಸೀತ್, ತದ್ಯದಾತ್ಮನಾ ಆಸೀತ್ ತತ್ಕಾರಣಸದರ್ಥಕ್ರಿಯೋನ್ಮುಖಮ್ ಆಸೀತ್। ಕಾರ್ಯರೂಪೇಣ ಚ ಸಮಭವತ್।
ತತ್ತತ್ರ ಕಾರಣವಿಷಯೇ ಏಕ ಆಹುಸ್ತೇಷಾಂ ಮತಂ ದೂಷಯತಿ –
ಕುತಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ತದೇವಾಹ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ವ್ಯತಿರೇಕಮುಕ್ತ್ವಾಽನ್ವಯಮಾಹ –
ಸದೇವೇತಿ ।
ಇದಂ ಜಗತ್। ತರ್ಹಿ ತದಾನೀಮ್, ಅವ್ಯಾಕೃತಂ ಕಾರಣಮಾಸೀತ್। ಹ ಕಿಲ ತತ್ಕಾರಣಂ ಶಬ್ದಾರ್ಥಾತ್ಮನಾ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತ ವ್ಯಕ್ತಮಭವತ್। ಭಾಷ್ಯೇ - ತದ್ವಿಷಯೇಣ ಕಾಮಯಿತೃತ್ವವಚನೇನೇತಿ ಸೋಽಕಾಮಯತೇತ್ಯನೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ। ಅಪರಪ್ರೇಷ್ಯತ್ವಮಿದಂ ಸರ್ವಮಸೃಜತೇತಿ ಸ್ವಾತದೃಯಮ್ ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಇತಿ ತದ್ವಿಷಯ ಆತ್ಮಶಬ್ದಃ। ಸಂಪ್ರದಾಯವಿದಾಂ ವಚನೇ ಅನ್ಯಥಾ ಅನ್ಯಥೇತಿ ವೀಪ್ಸಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾ। ಲೋಹಂ ಸುವರ್ಣಮ್। ಅವತಾರಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಬುದ್ಧೇರಿತಿ ಶೇಷಃ। ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಾಸ್ತಿ ಭೇದೋ ನ ವಿಗಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಮೃತ್ಯುಮತ್ಯೇತೀತ್ಯನ್ವಯಃ। ಅಸದ್ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವೇದ ಚೇದಸಾಧುಃ ಸ್ಯಾತ್। ಪಶ್ಯನ್ನಾತ್ಮಾಚಷ್ಟೇ ಉಪಲಭತ ಇತಿ ಚಕ್ಷುಃ ಶೃಣೋತಿ ಮನುತ ಇತಿ ಚ ಶ್ರೋತ್ರಾದ್ಯಾಖ್ಯೋ ಭವತಿ॥