ಜಗದ್ವಾಚಿತ್ವಾತ್ ।
ನನು “ಬ್ರಹ್ಮ ತೇ ಬ್ರವಾಣಿ”(ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾನಪ್ರಕರಣಾತ್ , ಉಪಸಂಹಾರೇ ಚ “ಸರ್ವಾನ್ ಪಾಪ್ಮನೋಽಪಹತ್ಯ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚ ಭೂತಾನಾಂ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಂ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಂ ಪರ್ಯೇತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ” ಇತಿ ನಿರತಿಶಯಫಲಶ್ರವಣಾದ್ಬ್ರಹ್ಮವೇದನಾದನ್ಯತ್ರ ತದಸಂಭವಾತ್ , ಆದಿತ್ಯಚಂದ್ರಾದಿಗತಪುರುಷಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಚ “ಯಸ್ಯ ವೈತತ್ಕರ್ಮ”(ಕೌ . ಬ್ರಾ. ೪ । ೧೯) ಇತಿ ಚಾಸ್ಯಾಸತ್ಯವಚ್ಛೇದೇ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಜಗತಃ ಪರಾಮರ್ಶೇನ, ಜಗತ್ಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರಾಸಂಭವಾತ್ಕಥಂ ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಾಶಂಕಾ । ಉಚ್ಯತೇ - ಬ್ರಹ್ಮ ತೇ ಬ್ರವಾಣೀತಿ ಬಾಲಾಕಿನಾ ಗಾರ್ಗ್ಯೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾನಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ತತ್ತದಾದಿತ್ಯಾದಿಗತಾಬ್ರಹ್ಮಪುರುಷಾಭಿಧಾನೇನ ನ ತಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತಮ್ । ಯಸ್ಯ ಚಾಜಾತಶತ್ರೋಃ “ಯೋ ವೈ ಬಾಲಾಕೇ ಏತೇಷಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಕರ್ತಾ ಯಸ್ಯ ವೈತತ್ಕರ್ಮ” (ಕೌ . ಬ್ರಾ. ೪ । ೧೯) ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ನ ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾನಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮ್ । ನ ಚಾನ್ಯದೀಯೇನೋಪಕ್ರಮೇಣಾನ್ಯಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಂ ಶಕ್ಯಂ ನಿಯಂತುಮ್ । ತಸ್ಮಾದಜಾತಶತ್ರೋರ್ವಾಕ್ಯಸಂದರ್ಭಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಯೋಽಸ್ಯಾರ್ಥಃ ಪ್ರತಿಭಾತಿ ಸ ಏವ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ । ಅತ್ರ ಚ ಕರ್ಮಶಬ್ದಸ್ತಾವದ್ವ್ಯಾಪಾರೇ ನಿರೂಢವೃತ್ತಿಃ । ಕಾರ್ಯೇ ತು ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ವರ್ತತೇ । ನಚ ರೂಢೌ ಸತ್ಯಾಂ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿರ್ಯುಕ್ತಾಶ್ರಯಿತುಮ್ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉದಾಸೀನಸ್ಯಾಪರಿಣಾಮಿನೋ ವ್ಯಾಪಾರವತ್ತಾ । ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಚ “ಅಥಾಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ”(ಕೌ.ಉ. ೩.೩.) ಇತಿ ಶ್ರವಣಾತ್ಪರಿಸ್ಪಂದಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಚ ಕರ್ಮಣೋ ಯತ್ರೋಪಪತ್ತಿಃ ಸ ಏವ ವೇದಿತವ್ಯತಯೋಪದಿಶ್ಯತೇ । ಆದಿತ್ಯಾದಿಗತಪುರುಷಕರ್ತೃತ್ವಂ ಚ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೋಪಪದ್ಯತೇ, ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭರೂಪಪ್ರಾಣಾವಸ್ಥಾವಿಶೇಷತ್ವಾದಾದಿತ್ಯಾದಿದೇವತಾನಾಮ್ । “ಕತಮ ಏಕೋ ದೇವಃ ಪ್ರಾಣಃ”(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೯) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಉಪಕ್ರಮಾನುರೋಧೇನ ಚೋಪಸಂಹಾರೇ ಸರ್ವಶಬ್ದಃ ಸರ್ವಾನ್ ಪಾಪ್ಮನ ಇತಿ ಚ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಮಿತಿ ಚಾಪೇಕ್ಷಿಕವೃತ್ತಿರ್ಬಹೂನ್ ಪಾಪ್ಮನೋ ಬಹೂನಾಂ ಭೂತಾನಾಮಿತ್ಯೇವಂಪರೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ಏಕಸ್ಮಿನ್ ವಾಕ್ಯೇ ಉಪಕ್ರಮಾನುರೋಧಾದುಪಸಂಹಾರೋ ವರ್ಣನೀಯಃ । ಯದಿ ತು ದೃಪ್ತಬಾಲಾಕಿಮಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾಯಿನಮಪೋದ್ಯಾಜಾತಶತ್ರೋರ್ವಚನಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಮೇವಾನ್ಯಥಾ ತು ತದುಕ್ತಾದ್ವಿಶೇಷಂ ವಿವಕ್ಷೋರಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾನಮಸಂಬದ್ಧಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಮನ್ಯತೇ, ತಥಾಪಿ ನೈತದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾನಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ಅಪಿತು ಜೀವಾಭಿಧಾನಮೇವ, ಯತ್ಕಾರಣಂ ವೇದಿತವ್ಯತಯೋಪನ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಕರ್ತುರ್ವೇದನಾಯೋಪೇತಂ ಬಾಲಾಕಿಂ ಪ್ರತಿ ಬುಬೋಧಯಿಷುರಜಾತಶತ್ರುಃ ಸುಪ್ತಂ ಪುರುಷಮಾಮಂತ್ರ್ಯಾಮಾಂತ್ರಣಶಬ್ದಾಶ್ರವಣಾತ್ ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಮಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಸ್ವಾಮಿತ್ವಂ ಪ್ರತಿಬೋಧ್ಯ ಯಷ್ಟಿಘಾತೋತ್ಥಾನಾತ್ ಪ್ರಾಣಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಜೀವಂ ಭೋಕ್ತಾರಂ ಸ್ವಾಮಿನಂ ಪ್ರತಿಬೋಧಯತಿ । ಪರಸ್ತಾದಪಿ “ತದ್ಯಥಾ ಶ್ರೇಷ್ಠೀ ಸ್ವೈರ್ಭುಂಕ್ತೇ ಯಥಾ ವಾ ಸ್ವಾಃ ಶ್ರೇಷ್ಠಿನಂ ಭುಂಜಂತ್ಯೇವಮೇವೈಷ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮೈತೈರಾತ್ಮಭಿರ್ಭುಂಕ್ತೇ ಏವಮೇವೈತ ಆತ್ಮಾನ ಏನಮಾತ್ಮಾನಂ ಭುಂಜಂತಿ”(ಕೌ . ಬ್ರಾ. ೪ । ೨೦) ಇತಿ ಶ್ರವಣಾತ್ । ಯಥಾ ಶ್ರೇಷ್ಠೀ ಪ್ರಧಾನಃ ಪುರುಷಃ ಸ್ವೈರ್ಭೃತ್ಯೈಃ ಕರಣಭೂತೈರ್ವಿಷಯಾನ್ ಭುಂಕ್ತೇ, ಯಥಾ ವಾ ಸ್ವಾ ಭೃತ್ಯಾಃ ಶ್ರೇಷ್ಠಿನಂ ಭುಂಜಂತಿ । ತೇ ಹಿ ಶ್ರೇಷ್ಠಿನಮಶನಾಚ್ಛಾದನಾದಿಗ್ರಹಣೇನ ಭುಂಜಂತಿ । ಏವಮೇವೈಷ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ ಜೀವ ಏತೈರಾದಿತ್ಯಾದಿಗತೈರಾತ್ಮಭಿರ್ವಿಷಯಾನ್ ಭುಂಕ್ತೇ । ತೇ ಹ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಯ ಆಲೋಕವೃಷ್ಟ್ಯಾದಿನಾ ಸಾಚಿವ್ಯಮಾಚರಂತೋ ಜೀವಾತ್ಮಾನಂ ಭೋಜಯಂತಿ, ಜೀವಾತ್ಮಾನಮಪಿ ಯಜಮಾನಂ ತದುತ್ಸೃಷ್ಟಹವಿರಾದಾನಾದಾದಿತ್ಯಾದಯೋ ಭುಂಜಂತಿ, ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಾತ್ಮೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಭೇದಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೇಹ ವೇದಿತವ್ಯತಯೋಪದಿಶ್ಯತೇ ।
ಯಸ್ಯ ವೈತತ್ಕರ್ಮ ಇತಿ ।
ಜೀವಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಾನಾಂ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಂ ಕರ್ಮ ಜೀವಸ್ಯ ಭವತಿ । ಕರ್ಮಜನ್ಯತ್ವಾದ್ವಾ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋಃ ಕರ್ಮಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಂ ರೂಢ್ಯನುಸಾರಾತ್ । ತೌ ಚ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ ಜೀವಸ್ಯ । ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಕ್ಷಿಪ್ತತ್ವಾಚ್ಚಾದಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ಭೋಗೋಪಕರಣಾನಾಂ ತೇಷ್ವಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಮುಪಪನ್ನಮ್ । ಉಪಪನ್ನಂ ಚ ಪ್ರಾಣಭೃತ್ತ್ವಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದತ್ವಮ್ । ಯೇ ಚ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನೇ “ಕ್ವೈಷ ಏತದ್ಬಾಲಾಕೇ ಪುರುಷೋಽಶಯಿಷ್ಟ ಯದಾ ಸುಪ್ತಃ ಸ್ವಪ್ನಂ ನ ಕಂಚನ ಪಶ್ಯತಿ”(ಕೌ . ಬ್ರಾ. ೪ । ೧೯) ಇತಿ । ಅನಯೋರಪಿ ನ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾನಮುಪಲಭ್ಯತೇ । ಜೀವವ್ಯತಿರೇಕಶ್ಚ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮನೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಪ್ರಾಣಯೋರನ್ಯತರ ಇಹ ಗ್ರಾಹ್ಯೋ ನ ಪರಮೇಶ್ವರ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ
ಉಚ್ಯತೇ - “ಮೃಷಾಾವಾದಿನಮಾಪೋದ್ಯ ಬಾಲಾಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನಮ್ । ರಾಜಾ ಕಥಮಸಂಬದ್ಧಂ ಮಿಥ್ಯಾ ವಾ ವಕ್ತುಮರ್ಹತಿ” ॥ ಯಥಾ ಹಿ ಕೇನಚಿನ್ಮಣಿಲಕ್ಷಣಜ್ಞಮಾನಿನಾ ಕಾಚೇ ಮಣಿರೇವ ವೇದಿತವ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಪರಸ್ಯ ಕಾಚೋಽಯಂ ಮಣಿರ್ನ ತಲ್ಲಕ್ಷಣಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಭಿಧಾಯ ಆತ್ಮನೋ ವಿಶೇಷಂ ಜಿಜ್ಞಾಪಯಿಷೋಸ್ತತ್ತ್ವಾಭಿಧಾನಮಸಂಬದ್ಧಮ್ । ಅಮಣೌ ಮಣ್ಯಭಿಧಾನಂ ನ ಪೂರ್ವವಾದಿನೋ ವಿಶೇಷಮಾಪಾದಯತಿ ಸ್ವಯಮಪಿ ಮೃಷಾಭಿಧಾನಾತ್ । ತಸ್ಮಾದನೇನೋತ್ತರವಾದಿನಾ ಪೂರ್ವವಾದಿನೋ ವಿಶೇಷಮಾಪಾದಯತಾ ಮಣಿತತ್ತ್ವಮೇವ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಏವಮಜಾತಶತ್ರುಣಾ ದೃಪ್ತಬಾಲಾಕೇರಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನೋ ವಿಶೇಷಮಾತ್ಮನೋ ದರ್ಶಯತಾ ಜೀವಪ್ರಾಣಾಭಿಧಾನೇ ಅಸಂಬದ್ಧಮುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಯೋರ್ವಾಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾನೇ ಮಿಥ್ಯಾಭಿಹಿತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಶೇಷೋ ಬಾಲಾಕೇರ್ಗಾರ್ಗ್ಯಾದಜಾತಶತ್ರೋರ್ಭವೇತ್ । ತಸ್ಮಾದನೇನ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಮಭಿಧಾತವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಸತ್ಯಸ್ಯ ನ ಮಿಥ್ಯಾವದ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ “ಬ್ರಹ್ಮ ತೇ ಬ್ರವಾಣಿ” (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಪಕ್ರಮಾತ್ , ಸರ್ವಾನ್ ಪಾಪ್ಮನೋಽಪಹತ್ಯ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚ ಭೂತಾನಾಂ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಂ ಸ್ವರಾಜ್ಯಂ ಪರ್ಯೇತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದಽಇತಿ ಚ ಸತಿ ಸಂಭವೇ ಸರ್ವಶ್ರುತೇರಸಂಕೋಚಾನ್ನಿರತಿಶಯೇನ ಫಲೇನೋಪಸಂಹಾರಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮವೇದನಾದನ್ಯತಶ್ಚ ತದನುಪಪತ್ತೇಃ, ಆದಿತ್ಯಾದಿಪುರುಷಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಚ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಸಂಭವಾದನ್ಯೇಷಾಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದೀನಾಂ ತತ್ಪಾರತಂತ್ರ್ಯಾತ್ , “ಕ್ವೌಷ ಏತದ್ಬಾಲಾಕೇ”(ಕೌ . ಬ್ರಾ. ೪ । ೧೯) ಇತ್ಯಾದೇರ್ಜೀವಾಧಿಕರಣಭವನಾಪಾದನಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ “ಯದಾ ಸುಪ್ತಃ ಸ್ವಪ್ನಂ ನ ಕಂಚನ ಪಶ್ಯತ್ಯಥಾಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ” (ಕೌ . ಬ್ರಾ. ೪ । ೨೦) ಇತ್ಯಾದೇರುತ್ತರಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವೋಪಪತ್ತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಂ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ಅಥ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಗೋಚರೇ ಏವ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರೇ, ತಥಾ ಚ ನೈತಾಭ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯೇತನ್ನಿರಾಚಿಕೀರ್ಷುಃ ಪಠತಿ - ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಾಣಾ ಯಥಾ ಯಥಾಯತನಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಂತ ಇತಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಆತ್ಮೈವ ಭವತಿ ಜೀವಪ್ರಾಣಾದೀನಾಮಧಿಕರಣಂ ನಾನ್ಯದಿತಿ । ಯದ್ಯಪಿ ಚ ಜೀವೋ ನಾತ್ಮನೋ ಭಿದ್ಯತೇ ತಥಾಪ್ಯುಪಾಧ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಜೀವತ್ವೇನೋಪಾಧಿಭೇದಾದ್ಭೇದಮಾರೋಪ್ಯಾಧಾರಾಧೇಯಭಾವೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ಏವಂ ಚ ಜೀವಭವನಾಧಾರತ್ವಮಪಾದಾನತ್ವಂ ಚ ಪರಮಾತ್ಮನ ಉಪಪನ್ನಮ್ ।
ತದೇವಂ ಬಾಲಾಕ್ಯಜಾತಶತ್ರುಸಂವಾದವಾಕ್ಯಸಂದರ್ಭಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವೇ ಸ್ಥಿತೇ
ಯಸ್ಯ ವೈತತ್ಕರ್ಮ ಇತಿ
ವ್ಯಾಪಾರಾಭಿಧಾನೇ ನ ಸಂಗಚ್ಛತ ಇತಿ ಕರ್ಮಶಬ್ದಃ ಕಾರ್ಯಾಭಿಧಾಯೀ ಭವತಿ, ಏತದಿತಿಸರ್ವನಾಮಪರಾಮೃಷ್ಟಂ ಚ ತತ್ಕಾರ್ಯಂ, ಸರ್ವನಾಮ ಚೇದಂ ಸಂನಿಹಿತಪರಾಮರ್ಶಿ, ನಚ ಕಿಂಚಿದಿಹ ಶಬ್ದೋಕ್ತಮಸ್ತಿ ಸಂನಿಹಿತಮ್ । ನ ಚಾದಿತ್ಯಾದಿಪುರುಷಾಃ ಸಂನಿಹಿತಾ ಅಪಿ ಪರಾಮರ್ಶಾರ್ಹಾಃ ಬಹುತ್ವಾತ್ಪುಂಲಿಂಗತ್ವಾಚ್ಚ । ಏತದಿತಿ ಚೈಕಸ್ಯ ನಪುಂಸಕಸ್ಯಾಭಿಧಾನಾತ್ “ಏತೇಷಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಕರ್ತಾ” (ಕೌ . ಬ್ರಾ. ೪ । ೧೯) ಇತ್ಯನೇನೈವ ಗತಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾದಶಬ್ದೋಕ್ತಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಂ ಸಂಬಂಧಾರ್ಹಂ ಜಗದೇವ ಪರಾಮ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ।
ಅತ್ಯಲ್ಪಮಿದಮುಚ್ಯತೇ ಏತೇಷಾಮಾದಿತ್ಯಾದಿಗತಾನಾಂ ಜಗದೇಕದೇಶಭೂತಾನಾಂ ಕರ್ತೇತಿ, ಕಿಂತು ಕೃತ್ಸ್ನಮೇವ ಜಗದ್ಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ವಾಶಬ್ದೇನ ಸೂಚ್ಯತೇ । ಜೀವಪ್ರಾಣಶಬ್ದೌ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಪರೌ ಜೀವಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಕ್ಷಣಪರತ್ವಾತ್ । ನ ಪುನರ್ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೋ ಜೀವೋಪಲಕ್ಷಣಪರಃ । ತಥಾ ಸತಿ ಹಿ ಬಹ್ವಸಮಂಜಸಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಚಾನಧಿಗತಾರ್ಥಾವಬೋಧನಸ್ವರಸಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯಾಧಿಗತಬೋಧನಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ನಾಪ್ಯನಧಿಗತೇನಾಧಿಗತೋಪಲಕ್ಷಣಮುಪಪನ್ನಮ್ । ನಚ ಸಂಭವತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಭೇದೋ ನ್ಯಾಯ್ಯಃ । ವಾಕ್ಯಶೇಷಾನುರೋಧೇನ ಚ ಜೀವಪ್ರಾಣಪರಮಾತ್ಮೋಪಾಸನಾತ್ರಯವಿಧಾನೇ ವಾಕ್ಯತ್ರಯಂ ಭವೇತ್ । ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ತು ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಪರತ್ವೇ ಏಕವಾಕ್ಯತೈವ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಜೀವಪ್ರಾಣಪರತ್ವಮಪಿ ತು ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಮೇವೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ನಿರ್ದಿಶ್ಯಂತಾಂ ಪುರುಷಾಃ ಕಾರ್ಯಾಸ್ತದ್ವಿಷಯಾ ತು ಕೃತಿರನಿರ್ದಿಷ್ಟಾ ತತ್ಫಲಂ ವಾ ಕಾರ್ಯಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಸ್ತೇ ಯಸ್ಯೇದಂ ಕರ್ಮೇತಿ ನಿರ್ದೇಕ್ಷ್ಯೇತೇ, ತತಃ ಕುತಃ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನಾಪಿ ಪುರುಷವಿಷಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಕರ್ತೃಶಬ್ದೇನೈವ ಕರ್ತಾರಮಭಿದಧತಾ ತಯೋರುಪಾತ್ತತ್ವಾದಾಕ್ಷಿಪ್ತತ್ವಾತ್ । ನಹಿ ಕೃತಿಂ ವಿನಾ ಕರ್ತಾ ಭವತಿ । ನಾಪಿ ಕೃತಿರ್ಭಾವನಾಪರಾಭಿಧಾನಾ ಭೂತಿಮುತ್ಪತ್ತಿಂ ವಿನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಯದೀದಮಾ ಜಗತ್ಪರಾಮೃಷ್ಟಂ ತತಸ್ತದಂತರ್ಭೂತಾಃ ಪುರುಷಾ ಅಪೀತಿ ಯ ಏತೇಷಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಮಿತಿ ಪುನರುಕ್ತಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ಯ ಏಷಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಮಿತಿ ॥ ೧೬ ॥ ॥ ೧೭ ॥
ನನು “ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ”(ಕೌ . ಬ್ರಾ. ೪ । ೨೦) ಇತ್ಯಾದಿಕಾದಪಿ ವಾಕ್ಯಾಜ್ಜೀವಾತಿರಿಕ್ತಃ ಕುತಃ ಪ್ರತೀಯತ ಇತ್ಯತೋ ವಾಕ್ಯಾಂತರಂ ಪಠತಿ -
ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಾಣಾ ಇತಿ ।
ಅಪಿ ಚ ಸರ್ವವೇದಾಂತಸಿದ್ಧಮೇತದಿತ್ಯಾಹ -
ಸುಷುಪ್ತಿಕಾಲೇ ಚೇತಿ ।
ವೇದಾಂತಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಮೇವೋಪಪತ್ತಿಮುಪಸಂಹಾರವ್ಯಾಜೇನಾಹ -
ತಸ್ಮಾದ್ಯತ್ರಾಸ್ಯ
ಆತ್ಮನೋ ಯತೋ ನಿಃಸಂಬೋಧೋಽತಃ ಸ್ವಚ್ಛತಾರೂಪಮಿವ ರೂಪಮಸ್ಯೇತಿ ಸ್ವಚ್ಛತಾರೂಪೋ ನ ತು ಸ್ವಚ್ಛತೈವ । ಲಯವಿಕ್ಷೇಪಸಂಸ್ಕಾರಯೋಸ್ತತ್ರ ಭಾವಾತ್ । ಸಮುದಾಚರದ್ವೃತ್ತಿವಿಕ್ಷೇಪಾಭಾವಮಾತ್ರೇಣೋಪಮಾನಮ್ । ಏತದೇವ ವಿಭಜತೇ - ಉಪಾಧಿಭಿಃ ಅಂತಃಕರಣಾದಿಭಿಃ ಜನಿತಂ ಯದ್ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಂ ಘಟಪಟಾದಿವಿಜ್ಞಾನಂ ತದ್ರಹಿತಂ ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ಮನಃ ಯದಿ ವಿಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯೇವೋಚ್ಯೇತ ತತಸ್ತದವಿಶಿಷ್ಟಮನವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸ್ಯಾತ್ತಚ್ಚ ನಿತ್ಯಮಿತಿ ನೋಪಾಧಿಜನಿತಂ ನಾಪಿ ತದ್ರಿಹಿತಂ ಸ್ವರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವಸ್ಯಾಪ್ರಹಾಣಾತ್ ।
ಅತ ಉಕ್ತಮ್ -
ವಿಶೇಷೇತಿ ।
ಯದಾ ತು ಲಯಲಕ್ಷಣಾವಿದ್ಯೋಪಬೃಂಹಿತೋ ವಿಕ್ಷೇಪಸಂಸ್ಕಾರಃ ಸಮುದಾಚರತಿ ತದಾ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನೋತ್ಪಾದಾತ್ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಾವಸ್ಥಾತಃ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ರೂಪಾದ್ಭ್ರಂಶರೂಪಮಾಗಮನಮಿತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಕೌಷೀತಕಿಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ, ವಾಜಸನೇಯೇಽಪ್ಯೇವಮೇವ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಯೋರ್ಜೀವವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮಾಮನಂತಿ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೈವಮೇಕ ಇತಿ ।
ನನ್ವತ್ರಾಕಾಶಂ ಶಯನಸ್ಥಾನಂ ತತ್ಕುತಃ ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಆಕಾಶಶಬ್ದಶ್ಚೇತಿ ।
ನ ತಾವನ್ಮುಖ್ಯಸ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯಾತ್ಮಾಧಾರತ್ವಸಂಭವಃ । ಯದಪಿ ಚ ದ್ವಾಸಪ್ತತಿಸಹಸ್ರಹಿತಾಭಿಧಾನನಾಡೀಸಂಚಾರೇಣ ಸುಷುಪ್ತ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ಪುರೀತದವಸ್ಥಾನಮುಕ್ತಂ ತದಪ್ಯಂತಃಕರಣಸ್ಯ । ತಸ್ಮಾತ್ “ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶಃ”(ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೧) ಇತಿವದಾಕಾಶಶಬ್ದಃ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಮಂತವ್ಯ ಇತಿ ।
ಪ್ರಥಮಂ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ ಜೀವನಿರಾಕರಣಾಯ ಸೂತ್ರಮಿದಮವತಾರಿತಮ್ । ತತ್ರ ಮಂದಧಿಯಾಂ ನೇದಂ ಪ್ರಾಣನಿರಾಕರಣಾಯೇತಿ ಬುದ್ಧಿರ್ಮಾ ಭೂದಿತ್ಯಾಶಯವಾನಾಹ -
ಪ್ರಾಣನಿರಾಕರಣಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ತೌ ಹಿ ಬಾಲಾಕ್ಯಜಾತಶತ್ರೂ ಸುಪ್ತಂ ಪುರುಷಮಾಜಗ್ಮತುಃ । ತಮಜಾತಶತ್ರುರ್ನಾಮಭಿರಾಮಂತ್ರಯಾಂಚಕ್ರೇ “ಬೃಹತ್ಪಾಂಡುರವಾಸಃ ಸೋಮರಾಜನ್” ಇತಿ । ಸ ಆಮಂತ್ರ್ಯಮಾಣೋ ನೋತ್ತಸ್ಥೌ । ತಂ ಪಾಣಿನಾಪೇಷಂ ಬೋಧಯಾಂಚಕಾರ । ಸ ಹೋತ್ತಸ್ಥೌ । ಸ ಹೋವಾಚಜಾತಶತ್ರುರ್ಯತ್ರೈಷ ಏತತ್ಸುಪ್ತೋಽಭೂತ್” ಇತ್ಯಾದಿ । ಸೋಽಯಂ ಸುಪ್ತಪುರುಷೋತ್ಥಾಪನೇನ ಪ್ರಾಣಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋಪದೇಶ ಇತಿ ॥ ೧೮ ॥
ಜಗದ್ವಾಚಿತ್ವಾತ್॥೧೬॥ ಅತ್ರ ಕ್ವಚಿತ್ಕಹೈರಣ್ಯಗರ್ಭಮತದ್ಯೋತಕಕರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾನುಗುಣ್ಯವರ್ಣನಾತ್ಪಾದಸಂಗತಿಃ। ಇಹೋಪಕ್ರಮಾನುರೋಧಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಭಾತಿ, ಉಪಸಂಹಾರಾನುರೋಧೇನ ಜೀವಃ। ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ಯದಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತ ಇತಿ ಪ್ರಾಣೇಽಪಿ ಪ್ರಯುಕ್ತ ಇತಿ ಸಂಶಯಃ। ಏಕವಾಕ್ಯೇ ತ್ಯಚ್ಛಬ್ದಾದಸಚ್ಛಬ್ದೋ ನೀಯತಾಂ ವಾಕ್ಯಭೇದೇ ತು ನ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾತ್ಕರ್ಮಶಬ್ದೋ ನೇಯ ಇತಿ ಸಂಂಗತಿಃ। ಯದಾ ಖಲ್ವತ್ರಾಪ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಂ ತಥಾ ಯಥೋತ್ತರಸಚ್ಛಬ್ದಾನುಸಾರೇಣ ಪ್ರಾಚೀನ್ನೋಽಸಚ್ಛಬ್ದೋ ನೀತ ಏವಮುತ್ತರಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮಶಬ್ದಾತ್ಪ್ರಾಚೋ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ನಯನಮಿತಿ ಸಂಗತಿಃ। ಪ್ರಾತರ್ದನ(ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೧.ಸೂ.೨೮) ವಿಚಾರೇಣ ಗತತ್ವಂ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರ ಹ್ಯುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೈಕರೂಪ್ಯಾದೇಕವಾಕ್ಯೇತ್ವೇ ಸತಿ ಜೀವಪ್ರಾಣಲಿಂಗಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಪರತಯಾ ನಯನಂ ಕೃತಮ್, ತದಿಹಾಪಿ ಸಮಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಮಧ್ಯೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪರಾಮರ್ಶಮಾಹ - ಆದಿತ್ಯೇತಿ। ಪುರುಷಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರಾಸಂಭವಾದಿತ್ಯನ್ವಯಃ। ಅವಚ್ಛೇದಕೇ ಪ್ರಕರಣಾದಾವಸತಿ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಪ್ರಮಾಣಮಾತ್ರಸಿದ್ಧಜಗತಃ ಪರಾಮರ್ಶೇ ಸತಿ ಯಜ್ಜಗತ್ಕರ್ತೃತ್ವಮವಗತಂ ತಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರಾಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಜಗತ್ಕರ್ತೃತ್ವಮನ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನೇತಿ ದುಷ್ಯತಿ। ವಾಚಸ್ಪತಾವುಪಾಲಂಭಮನಾಲೋಚ್ಯೋಚಿರೇ ಪರೇ॥ ಜೀವಾಜ್ಜಜ್ಞೇ ಜಗತ್ಸರ್ವಂ ಸಕಾರಣಮಿತಿ ಬ್ರುವನ್। ಕ್ಷಿಪನ್ ಸಮನ್ವಯಂ ಜೀವೇ ನ ಲೇಜೇ ವಾಕ್ಪತಿಃ ಕಥಮ್?॥ ಇತಿ। ಅಧಿಷ್ಠಾನಂ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಜೀವಾಃ। ಅಧಿಷ್ಠಾನೇ ಚ ಸಮನ್ವಯ ಇತ್ಯನವದ್ಯಮ್।
ಇಹ ವಾಕ್ಯಭೇದಾಪಾದನೇನ ತಾವದಗತಾರ್ಥತಾಮಾಹ –
ಉಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅತ್ರ ಬಾಲಾಕಿವಾಕ್ಯಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಮನ್ಯತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ರಾಜವಾಕ್ಯಾದ್ವಾ।
ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ಬ್ರಹ್ಮ ತೇ ಇತಿ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ಯಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ನನು ಬಾಲಾಕಿವಾಕ್ಯಗತಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಜ್ಞಯಾ ರಾಜವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಪರಮಸ್ತ್ವಗ್ನಿವಾಕ್ಯಾದಿವಾಚಾರ್ಯವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹಿ ವಕ್ತೃಭೇದೇಽಪ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತಾಽಗ್ನಿಭಿಃ ದರ್ಶಿತಾಽಽಚಾರ್ಯಸ್ತು ತೇ ಗತಿ ವಕ್ತೇತಿ, ಇಹ ತು ತದಭಾವಾದ್ವಾಕ್ಯಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।
ನನು ಬಾಲಾಕಿವಚನೇ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿಃ? ಅತ ಆಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ರಾಜವಾಕ್ಯಾರ್ಥ ಏವ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ, ರಾದ್ಧಾಂತತ್ವಾತ್। ಭ್ರಾಂತಗಾಗ್ರ್ಯೋಕ್ತಿಸ್ತು ಪೂರ್ವಪಕ್ಷತ್ವಾದಸದ್ವಾದವದಗ್ರಾಹ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ।
ನನು ರಾಜವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ಕ್ರಿಯಮಾಣಸರ್ವಜಗತ್ ಪ್ರತಿ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಂ ಗಮ್ಯತೇಽತ ಆಹ –
ಅತ್ರ ಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯೇ ಜಗತಿ ಯೋಗಸಂಭವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ರೂಢ್ಯಾಽಪಹಾರಮುಕ್ತ್ವಾ ಯೋಗಾಸಂಭವಮಾಹ –
ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।
ಉದಾಸೀನಸ್ಯೇತ್ಯಸ್ಪಂದತೋಕ್ತಾ। ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕೃತ್ಯಭಾವಾಜ್ಜಗತಸ್ತತ್ಕೃತತ್ವಾಯೋಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಯದಿ ನ ವ್ಯಾಪಾರವತ್ತಾ, ಕಸ್ಯ ತರ್ಹಿ? ನನು ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಸ್ತು।
ನನು ಸೋಽಪಿ ಕಥಂ ವೇದಿತವ್ಯತಯೋಚ್ಯತೇ? ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭರೂಪೇಣ ವೇದ್ಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ, ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಶ್ರುತೇಃ ಕರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ರೂಢಾರ್ಥಲಾಭಾಚ್ಚ ಪ್ರಾಣ ಏವ ಕರ್ಮಸಂಬಂಧೀತ್ಯಾಹ –
ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಚೇತಿ ।
ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿಂಶದಾದಿದೇವಾನಾಂ ಕಾರಣಭೂತ ಏಕೋ ದೇವಃ ಕತಮ ಇತಿ ಪೃಷ್ಟೇ ಪ್ರಾಣ ಇತ್ಯುತ್ತರಾದ್ಧಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾತ್ಮಕಪ್ರಾಣಕಾರ್ಯತ್ವಾಮಾದಿತ್ಯಾದೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಪಾಪ್ಮಸು ಭೂತೇಷು ಚಾಪೇಕ್ಷಿಕವೃತ್ತಿಃ ಸಂಕುಚಿತವೃತ್ತಿಃ ಸರ್ವಶಬ್ದಃ।
ಸಂಕೋಚಮೇವಾಹ –
ಬಹೂನಿತಿ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ವಿಪ್ರನೃಪವಚನಯೋರೇಕತ್ವಮುಪೇತ್ಯಾಪಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸಂಭವಮಾಹ –
ಯದಿ ತ್ವಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಗಾರ್ಗ್ಯೋ ಭ್ರಾಂತಃ; ತಥಾಪಿ ನ ಭ್ರಾಂತೋ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಕ್ರಮಃ। ಸಹಸ್ರಮೇತಸ್ಯಾಂ ವಾಚಿ ದದ್ಮ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಂ ರಾಜ್ಞಾ ಗೋಸಹಸ್ರಸ್ಯ ದತ್ತತ್ವಾತ್। ಅತ ಉಪಕ್ರಾಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಗಾರ್ಗ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ವಿಶೇಷತೋ ನಿರೂಪ್ಯಮಿತಿ ಯದಿ ಮನ್ಯೇತಾನಾರಂಭವಾದೀ ತಥಾಪಿ ನೈತತ್ಪರಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾನಮ್; ಉಪಸಂಹಾರೇ ಜೀವನಿರ್ಣಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಉಪೇತಂ ಶಿಷ್ಯಭಾವೇನ ಗತಮ್। ಪ್ರಾಣೋ ಹಿ ಸುಷುಪ್ತೌ ವ್ಯಾಪ್ರಿಯತೇ, ಸ ಚೇತನಶ್ಚೇದ್ ಬೃಹತ್ಪಾಂಡುರವಾಸ ಇತ್ಯಾದಿ ಸ್ವನಾಮ ಜಾನೀಯಾದ್, ನ ಚ ಜಜ್ಞಿವಾನತಃ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯ ಯಷ್ಟಿಘಾತೇನೋತ್ಥಾಪನಾತ್ ಪ್ರಾಣಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಬೋಧಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ಉಪಸಂಹಾರೋಽಪಿ ಜೀವಪರ ಇತ್ಯಾಹ –
ಪರಸ್ತಾದಪೀತಿ ।
ನನು ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ನಿರವಯಸ್ಯ ಪರಿಸ್ಪಂದಪರಿಣಾಮಯೋರಸಂಭವಾತ್ ಕಥಂ ಯಸ್ಯ ವೈತತ್ಕರ್ಮೇತಿ ನಿರ್ದೇಶಸ್ತತ್ರಾಹ –
ಯಸ್ಯ ವೈ ತದಿತಿ ।
ಜೀವಪ್ರೇರ್ಯದೇಹಾದಿಸಂಬಂಧಿಕರ್ಮಷಷ್ಠ್ಯಾ ಜೀವಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನ ಉಪಚರ್ಯ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।
ಸಾಕ್ಷಾಜ್ಜೀವಸಂಬಂಧಿಧರ್ಮಾದೌ ಕರ್ಮಶಬ್ದೋ ಲಾಕ್ಷಣಿಕ ಇತ್ಯಾಹ –
ಕರ್ಮಜನ್ಯತ್ವಾದ್ವೇತಿ ।
ನನು ಯೋಗವೃತ್ತ್ಯಾ ಜಗದಭಿಧೀಯತಾಂ, ನೇತ್ಯಾಹ –
ರೂಢ್ಯನುಸಾರಾದಿತಿ ।
ರೂಢ್ಯರ್ಥಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ತದವಿನಾಭೂತಲಕ್ಷಣಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಅಗ್ರಹೇ ಹಿ ನ ತತ್ಸಂಬಂಧಿನಿ ಲಕ್ಷಣಾ।
ಯದ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾಶ್ರವಣಾತ್ಸ್ಪಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾನಂ ನೋಪಲಭ್ಯತೇ; ತಥಾಪಿ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಯೋಃ ಕ್ವೈಷ ಇತಿ ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತೀತಿ ಚ ಸಪ್ತಮೀಪ್ರಥಮಾಭ್ಯಾಂ ಜೀವಪ್ರಾಣಯೋರ್ಭೇದೋ ಗಮ್ಯತೇಽತ ಆಹ –
ಜೀವವ್ಯತಿರೇಕಶ್ಚೇತಿ ।
ಜೀವಾತಿರಿಕ್ತಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ಪ್ರಾಣತ್ವಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಸ್ಮಾಕಮಿಷ್ಟಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಮೃಷೇತಿ ।
ಆದಿತ್ಯಾದೀನಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಮೃಷಾವಾದಿನಂ ಬಾಲಾಕಿಂ ಮೃಷಾ ವೈ ಖಲು ಮಾ ಸಂವದಿಷ್ಠಾ ಇತ್ಯಪೋದ್ಯ ನಿರಸ್ಯ ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಿತ್ಸನ್ ರಾಜಾ ಯದಿ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಜೀವಂ ಪ್ರಾಣಂ ವಾ ಬ್ರೂಯಾತ್, ತತೋಽಸಂಬದ್ಧವಾದೀ ಸ್ಯಾತ್। ಯದಿ ಜೀವಾದಿ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇನ ವದೇತ್, ತತೋ ಮಿಥ್ಯಾ ವದೇತ್, ತಚ್ಚಾನುಪಪನ್ನಮ್। ತಸ್ಮಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ವದತೀತ್ಯರ್ಥಃ। ಕಾಚ ಇಂದ್ರನೀಲಸಮಾನವರ್ಣಾ ಮೃತ್। ಮಿಥ್ಯಾವದ್ಯಮ್ ಮಿಥ್ಯಾವದನಮ್। ಏವಂ ಚ ಭಿನ್ನವಕ್ತೃಕವಾಕ್ಯದ್ವಯಸ್ಯಾಪಿ ಭ್ರಮಪ್ರಸಕ್ತಿಸ್ತನ್ನಿರಾಸಪರತಯೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಕ್ರಮಃ ಸಿದ್ಧಃ।
ಸಿದ್ಧಂ ಚಾಸ್ಯೋಪಸಂಹಾರೇಣ ಸಂಗಾನಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸಂದರ್ಭಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ –
ತಸ್ಮಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ತೇ ಇತಿ ।
ಹೇತೂನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಂ ನಿಶ್ಚೀಯತ ಇತ್ಯುಪರಿತನಪ್ರತಿಜ್ಞಯೈವಾನ್ವಯಃ। ಸರ್ವಶ್ರುತೇರಸಂಕೋಚೇ ನಿರತಿಶಯಫಲೇನೋಪಸಂಹಾರೋ ಹೇತುಃ।
ಯದವಾದಿ ವ್ಯತಿರೇಕನಿರ್ದೇಶೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೇ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ತತ್ರಾಹ –
ಕ್ಕೈಷ ಇತಿ ।
ಹೇ ಬಾಲಾಕೇ ಏಷ ಪುರುಷಃ ಕ್ಕೈತದಶಯಿಷ್ಟ। ಏತದಿತಿ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮ್। ಇತ್ಥಮಿಥರ್ಥಃ। ಏಷ ಜೀವಾಶ್ರಯಪ್ರಶ್ನಃ। ಕ್ವ ವಾ ಏತದಭೂದಿತಿ ಭವನಪ್ರಶ್ನಃ। ಭವನಂ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ವರ್ತನಮ್। ಶಯನಮಸಂಬೋಧಃ। ಕುತ ಏತದಾಗಾದಿತ್ಯಪಾದಾನಪ್ರಶ್ನಃ। ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತೀತಿ ಭವನಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಮ್। ಆದಿಶಬ್ದಾತ್ತದೈನಂ ವಾಕ್ಯಸರ್ವೈರ್ನಾಮಭಿಃ ಸಹಾಪ್ಯೇತಿ ಇತ್ಯಾದಿ ಶಯನಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಮ್। ‘‘ಯಥಾಽಗ್ನೇಃ ಕ್ಷುದ್ರಾ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತ್ಯೇವಮೇವಾಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಾ ಯಥಾಯತನಂ ವಿಪ್ರತಿಷ್ಠಂತೇ’’ ಇತ್ಯಾದೇಃ ಕ್ರಮಯಾನಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಂ ಚ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್। ಏತಾನಿ ಚ ನ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೇ ಸಂಭವಂತಿ, ಜೀವಸ್ಯ ಜೀವಾಂತರಾತ್ಮತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯೋತ್ತರಸ್ಯೇತಿ ಚೈಕವಚನಂ ಬಹುಷ್ವೇವ ಜಾತ್ಯಪೇಕ್ಷಮ್।
ನ ಕೇವಲಮನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥತ್ವಮ್, ಅಪಿ ತ್ವಾತ್ಮಶಬ್ದಾದಪೀತಿ ವಕ್ತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಅಥ ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನಿರ್ಣೀತಾರ್ಥವಾಕ್ಯೇ ರೂಢಿರ್ಬಾಧ್ಯೇತ್ಯಾಹ –
ತದೇವಮಿತಿ ।
ವ್ಯಾಪಾರಾಭಿಧಾನೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ನನು ತವಾಪಿ ಸರ್ವಕರ್ತೃತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಆದಿತ್ಯಾದಿಕರ್ತೃತ್ವಂ ಪುನರುಕ್ತಮತ ಆಹ –
ಏತದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ನ ತಾವದ್ವ್ಯಾಪಕೋಕ್ತಿರೇಕದೇಶೋತ್ತಯಾ ಪುನರುಕ್ತಾ ಭವೇದ್, ನಾಪ್ಯೇಕದೇಶೋಕ್ತಿಃ ವ್ಯಾಪಕೋತ್ತಯಾಽಽದಿತ್ಯಾದೇರನ್ಯತ್ರಾವಿಶೇಷೋಕ್ತೇರಸ್ತು ಸಂಕೋಚ ಇತಿ ಬಾಲಾಕಿಭ್ರಮಾಪೋಹಾರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಪರೇ ವಾಕ್ಯೇ ಜೀವವಾಚೀ ಪುರುಷಶಬ್ದಃ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಶ್ಚಾತ ಆಹ –
ಜೀವೇತಿ।
ಪ್ರಾಣಯತೀತಿ ಯೋಗಾದ್ವಿಶ್ವಸತ್ತಾಸ್ಪದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೋ ವಕ್ತಿ। ಜೀವವಾಚೀ ತು ಪುರುಷಶಬ್ದೋ ಜೀವಸುಪ್ತಿಸ್ಥಾನಭೂತಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಂ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನ ಜೀವೋಪಲಕ್ಷಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೋಪಕ್ರಮೋ ಮೃಷಾವಾದಿಬಾಲಾಕ್ಯಪವಾದೋ ವಿಶ್ವಕರ್ತೃತ್ವಂ ಚಾಸಮಂಜಸಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತಾಽಪೀತ್ಯಾಹ –
ನ ಚಾನಧಿಗತೇತಿ ।
ಸ್ವರಸಃ ಸ್ವಭಾವಃ। ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಲೋಕಾನಧಿಗತೇನಾಧಿಗತಜೀವೋಪಲಕ್ಷಣಂ ಚಾನುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ನನು ಕಿಂ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಕ್ಷಕತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾವಪಿ ಜೀವಪ್ರಾಣಾವನೂದ್ಯ ನಾಮಾದಿವದುಪಾಸ್ತಿರ್ವಿಧೀಯತಾಮ್? ಇತಿ ಶಂಕಾಂ ನಿರಾಕುರ್ವನ್ ಜೀವಮುಖ್ಯೇತಿ ಸೂತ್ರಂ (ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೧.ಸೂ.೩೧) ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ನ ಚ ಸಂಭವತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏವಂ ಪ್ರಸಂಗಾಗತಂ ಜೀವಮುಖ್ಯೇತಿ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾಧಿಕರಣಾದ್ಯಸೂತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾಮೇವಾನುಸರತಿ –
ಸ್ಯಾದೇತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೂರ್ವತ್ರ ಯಸ್ಯ ಚೈತತ್ಕರ್ಮೇತ್ಯೇತಚ್ಛಬ್ದೇನ ನಾದಿತ್ಯಾದಿಪುರುಷಾಣಾಂ ಪರಾಮರ್ಶ ಏತೇಷಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಕರ್ತೇತ್ಯನೇನ ಪುನರುಕ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್।
ತತ್ರ ಪೂರ್ವವಾದಿನಃ ಪುನರುಕ್ತಿಪರಿಹಾರಮಾಶಂಕ್ಯ ಭಾಷ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಯಾ ಪರಿಹರತಿ –
ನಿರ್ದಿಶ್ಯಂತಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕೃತಿರನಿರ್ದಿಷ್ಟೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಕರ್ತೇತಿ ಕೃತರಪಿ ಭಾತಿಃ, ತಥಾಪಿ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನಾರ್ನಿರ್ದಿಷ್ಟೇತ್ಯರ್ಥಃ। ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಕರ್ತವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯತಯಾ ಫಲಮ್।
ಭಾಷ್ಯೇ ಉಪಾತ್ತತ್ವಂ ನಾಭಿಧೇಯತ್ವಂ, ಕಿಂ ತ್ವನುಪಪತ್ತಿಗಮ್ಯತ್ವಂ, ತದೇವಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಶಬ್ದೋಕ್ತಪುರುಷಾಣಾಮ್ ಏತಚ್ಛಬ್ದಾಪರಾಮರ್ಶೇನ ಅರ್ಥಸನ್ನಿಧಿನಾ ಜಗನ್ಮಾತ್ರಪರಾಮರ್ಶೇ ಸ್ವೇನೈವ ಕೃತಪ್ರತಿವಚನಮಪಿ ಪೌನರುಕ್ತಯಚೋದ್ಯಮ್।
ಭಾಷ್ಯೇ ಕ್ರಮಪ್ರಾಪ್ತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ನನು ಯದೀತಿ ।
ಇದಾನೀಮನ್ಯಾರ್ಥಂ ತು ಜೈಮಿನಿ (ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೪.೧೮) ರಿತಿ ಸೂತ್ರಸ್ಥಭಾಷ್ಯಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ನನು ಪ್ರಾಣ ಏವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಂ ವಕ್ತಿ, ಕುತೋ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತೀತಿರಿತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ। ಆತ್ಮಶಬ್ದಾದ್ಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಪರಿಹಾರಃ।
ಏತಸ್ಮಾದಿತಿ ವಾಕ್ಯೋದಾಹೃತೇರೇವ ವೇದಾಂತಾರ್ಥತ್ವಸಿದ್ಧೇರುತರಭಾಷ್ಯವೈಯರ್ಥ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯ ಸರ್ವವೇದಾಂತಾನುಗತಿಸ್ತೇನ ದರ್ಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಭ್ರಮಸಂಸ್ಕಾರೇ ಸತ್ಯಪಿ ಪ್ರೋದ್ಭೂತಭ್ರಮಾಭಾವಾನ್ಮುಕ್ತಯೋಪಮಾನಂ ಸುಷುಪ್ತೇ ರೂಪಶಬ್ದೇನ ಭಾಷ್ಯೇ ಕೃತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ವಿಭಜತೇ ।
ಉಪಾಧಿಜನಿತವಿಶೇಷೇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯೇಣೇತಿ ಶೇಷಃ।
ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಉಪಾಧಿಭಿರಿತಿ ।
ನನು ವಿಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯೇವಾಸ್ತು ಕಿಂ ವಿಶೇಷೇತಿ ವಿಶೇಷಣೇನಾತ ಆಹ –
ಯದಿತಿ ।
ಏತದ್ವಿಶೇಷಣಾಽವಿಶಿಷ್ಟಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಯತ್ತದನವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಸದ್ರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸ್ಯಾತ್ತಚ್ಚ ನಿತ್ಯಮಿತಿ ಕೃತ್ವಾ ನೋಪಾಧಿಜನಿತಮ್। ನಾಪಿ ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪೇಣ ರಹಿತಮಾತ್ಮನಃ ಸ್ವರೂಪಮ್। ಅತೋ ವಿಶೇಷಪದೇನ ಬ್ರಹ್ಮ ವ್ಯವಚ್ಛೇದ್ಯಮ್।
ರಾಹಿತ್ಯಾಭಾವೇಹೇತುಮಾಹ –
ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವಸ್ಯಾಪ್ರಹಾಣಾದಿತಿ ।
ಯತಸ್ತದ್ಭ್ರಂಶರೂಪಮಾಗಮನಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣಃ ಸುಷುಪ್ತೌ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಂ ದೃಢೀಕರ್ತುಂ ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇ ಸಂಸಾರಮಾಹ –
ಯದಾ ತ್ವಿತಿ ।
ನನು ಹಿತಾಽಹಿತಫಲಪ್ರದಾ ನಾಮ ನಾಡ್ಯೋ ದ್ವಾಸಪ್ತತಿಸಹಸ್ರಾಣಿ ತಾಭಿಃ ಪ್ರತ್ಯವಸೃಪ್ಯ ಪುರೀತತಿ ಶೇತ ಇತ್ಯತ್ರ ಪುರೀತದ್ಯಥಾಽಽತ್ಮಾಧಾರ ಉಕ್ತಃ, ಏವಮಾಕಾಶಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –
ಯದಪೀತಿ ।
ಮಂದಧಿಯಾಮಿತಿ । ಜೀವನಿರಾಸಹೇತುಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಾಧಃ ಸ್ಥಿತಯಷ್ಟಿಘಾತಾದೇಃ ಸೂತ್ರೇಽರ್ಥಾತ್ಸೂಚನಾಽಜ್ಞಾನಾತ್ ಧೀಮಾಂದ್ಯಮ್।
ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಪ್ರಾಣಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋಪದೇಶಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತೌ ಹೇತಿ ।
ಮಹತ್ತ್ವಾತ್ ಹೇ ಬೃಹತ್ ಪಾಂಡುರಾ ಆಪೋ ವಾಸಸ್ತ್ವೇನಾಸ್ಯ ಚಿಂತ್ಯಂತ ಇತಿ ತಥೋಕ್ತಃ। ಪ್ರಾಣಸ್ಯೈವ ಚಂದ್ರಾತ್ಮತ್ವಾತ್ಸೋಮರಾಜತ್ವಮ್; ಅಥೈತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಪಃ ಶರೀರಂ ಜ್ಯೋತೀರೂಪಮಸೌ ಚಂದ್ರ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ॥೧೮॥ ಆಪಿಷಮ್ ಆಪಿಷ್ಯಾಪಿಷ್ಯ। ಯತ್ರ ಸುಪ್ತಸ್ತತ್ಸ್ಥಾನಂ ಕಿಮಿತಿ ಪ್ರಶ್ನಃ। ಯದಾ ಪುರುಷಃ ಸ್ವಪಿತಿ ಅಥ ತದಾ ಪ್ರಾಣೇ ಏಕೀಭವತಿ ಪ್ರಾಣಃ ಸರ್ವದೇವಾನಾಮಾತ್ಮತ್ವೇನ ಮಹತ್ತ್ವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ತಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ಯದಿತಿ ಪರೋಕ್ಷೇಣಾಚಕ್ಷತೇ ಪರೋಕ್ಷಪ್ರಿಯತ್ವಾದ್ದೇವಾನಾಮ್। ಅಸ್ಮಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾತ್ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಕ್ರಮಃ ಪ್ರಾಣೇ ಘಟಿತಃ। ಸರ್ವೇಷಾಂ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಂ ಗುಣೋತ್ಕರ್ಷಮ್ ಆಧಿಪತ್ಯಮೈಶ್ವರ್ಯಂ ಸ್ವರಾಜ್ಯಮ್ ಅನನ್ಯಾಧೀನತ್ವಮ್। ಮನೋ ಮನೌಪಾಧಿಕೋ ಜೀವಃ। ಪ್ರಾಣಬಂಧನಃ ಪ್ರಾಣಾಶ್ರಯಃ।