ವಾಕ್ಯಾನ್ವಯಾತ್ ।

ನನು ಮೈತ್ರೇಯೀಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಪಕ್ರಮೇ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇನ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಾಶ್ರಮಾದುತ್ತಮಾಶ್ರಮಂ ಯಿಯಾಸತಾ ಮೈತ್ರೈಯ್ಯಾ ಭಾರ್ಯಾಯಾಃ ಕಾತ್ಯಾಯನ್ಯಾ ಸಹಾರ್ಥಸಂವಿಭಾಗಕರಣ ಉಕ್ತೇ ಮೈತ್ರೇಯೀ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಂ ಪತಿಮಮೃತತ್ವಾರ್ಥಿನೀ ಪಪ್ರಚ್ಛ, ಯನ್ನು ಮ ಇಯಂ ಭಗೋಃ ಸರ್ವಾ ಪೃಥ್ವೀ ವಿತ್ತೇನ ಪೂರ್ಣಾ ಸ್ಯಾತ್ಕಿಮಹಂ ತೇನಾಮೃತಾ ಸ್ಯಾಮುತ ನೇತಿ । ತತ್ರ ನೇತಿ ಹೋವಾಚ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಃ । ಯಥೈವೋಪಕರಣವತಾಂ ಜೀವಿತಂ ತಥೈವ ತೇ ಜೀವಿತಂ ಸ್ಯಾದಮೃತತ್ವಸ್ಯ ತು ನಾಶಾಸ್ತಿ ವಿತ್ತೇನ । ಏವಂ ವಿತ್ತೇನಾಮೃತತ್ವಾಶಾ ಭವೇದ್ಯದಿ ವಿತ್ತಸಾಧ್ಯಾನಿ ಕರ್ಮಾಣ್ಯಮೃತತ್ವೇ ಉಪಯುಜ್ಯೇರನ್ । ತದೇವ ತು ನಾಸ್ತಿ, ಜ್ಞಾನಸಾಧ್ಯತ್ವಾದಮೃತತ್ವಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಾಂ ಚ ಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿನಾಂ ತತ್ಸಹಭಾವಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಭಾವಃ । ಸಾ ಹೋವಾಚ ಮೈತ್ರೇಯೀ ಯೇನಾಹಂ ನಾಮೃತಾ ಸ್ಯಾಂ ಕಿಮಹಂ ತೇನಂ ಕುರ್ಯಾಂ ಯದೇವ ಭಗವಾನ್ ವೇದ ತದೇವ ಮೇ ಬ್ರೂಹಿ । ಅಮೃತತ್ವಸಾಧನಮಿತಿ ಶೇಷಃ । ತತ್ರಾಮೃತತ್ವಸಾಧನಜ್ಞಾನೋಪನ್ಯಾಸಾಯ ವೈರಾಗ್ಯಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ರಾಗವಿಷಯೇಷು ತೇಷು ತೇಷು ಪತಿಜಾಯಾದಿಷು ವೈರಾಗ್ಯಮುತ್ಪಾದಯಿತುಂ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೋ “ನ ವಾ ಅರೇ ಪತ್ಯುಃ ಕಾಮಾಯ”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸಂದರ್ಭಮುವಾಚ । ಆತ್ಮೌಪಾಧಿಕಂ ಹಿ ಪ್ರಿಯತ್ವಮೇಷಾಂ ನ ತು ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪ್ರಿಯಾಣ್ಯೇತಾನಿ ।

ತಸ್ಮಾದೇತೇಭ್ಯಃ ಪತಿಜಾಯಾದಿಭ್ಯೋ ವಿರಮ್ಯ ಯತ್ರ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪ್ರೇಮ ಸ ಏವ

ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ಶ್ರೋತವ್ಯೋ ಮಂತವ್ಯೋ ನಿದಿಧ್ಯಾಸಿತವ್ಯಃ ।

ವಾಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣೇ । ಆತ್ಮೈವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರ್ತವ್ಯಃ । ಏತತ್ಸಾಧನಾನಿ ಚ ಶ್ರವಣಾದೀನಿ ವಿಹಿತಾನಿ ಶ್ರೋತವ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಕಸ್ಮಾತ್ । ಆತ್ಮನೋ ವಾ ಅರೇ ದರ್ಶನೇನ ಶ್ರವಣಾದಿಸಾಧನೇನೇದಂ ಜಗತ್ಸರ್ವಂವಿದಿತಂ ಭವತೀತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ । ಯತೋ ನಾಮರೂಪಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಜಗತಸ್ತತ್ತ್ವಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ರೂಪಮಾತ್ಮೈವ ಭುಜಂಗಸ್ಯೇವ ಸಮಾರೋಪಿತಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಂ ರಜ್ಜುಃ । ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಿ ವಿದಿತೇ ಸರ್ವಮಿದಂ ಜಗತ್ತತ್ತ್ವಂ ವಿದಿತಂ ಭವತಿ, ರಜ್ಜ್ವಾಮಿವ ವಿದಿತಾಯಾಂ ಸಮಾರೋಪಿತಸ್ಯ ಭುಜಂಗಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಂ ವಿದಿತಂ ಭವತಿ, ಯತಸ್ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮೈವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯೋ ನ ತು ತದತಿರಿಕ್ತಂ ಜಗತ್ ಸ್ವರೂಪೇಣ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಕುತಃ । ಯತೋ “ಬ್ರಹ್ಮ ತಂ ಪರಾದಾತ್”(ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೬) ಬ್ರಾಹ್ಮಣಜಾತಿರ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಽಹಮಿತ್ಯೇವಮಭಿಮಾನ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಪರಾದಾತ್ ಪರಾಕುರ್ಯಾದಮೃತತ್ವಪದಾತ್ । ಕಂ, ಯೋಽನ್ಯತ್ರಾತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಜಾತಿಂ ವೇದ । ಏವಂ ಕ್ಷತ್ರಿಯಾದಿಷ್ವಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಆತ್ಮೈವ ಜಗತಸ್ತತ್ತ್ವಂ ನ ತು ತದತಿರಿಕ್ತಂ ಕಿಂಚಿತ್ತದಿತಿ । ಅತ್ರೈವ ಭಗವತೀ ಶ್ರುತಿರುಪಪತ್ತಿಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಪ್ರಬಂಧೇನಾಹ । ಯತ್ ಖಲು ಯದ್ಗ್ರಹಂ ವಿನಾ ನ ಶಕ್ಯತೇ ಗ್ರಹೀತುಂ ತತ್ತತೋ ನ ವ್ಯತಿರಿಚ್ಯತೇ । ಯಥಾ ರಜತಂ ಶುಕ್ತಿಕಾಯಾಃ, ಭುಜಂಗೋ ವಾ ರಜ್ಜೋಃ, ದುಂದುಭ್ಯಾದಿಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ವಾ ತತ್ತಚ್ಛಬ್ದಭೇದಾಃ । ನ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ಚ ಚಿದ್ರೂಪಗ್ರಹಣಂ ವಿನಾ ಸ್ಥಿತಿಕಾಲೇ ನಾಮರೂಪಾಣಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಚಿದಾತ್ಮನೋ ಭಿದ್ಯಂತೇ ।

ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -

ಸ ಯಥಾ ದುಂದುಭೇರ್ಹನ್ಯಮಾನಸ್ಯೇತಿ ।

ದುಂದುಭಿಗ್ರಹಣೇನ ತದ್ಗತಂ ಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಮುಪಲಕ್ಷಯತಿ । ನ ಕೇವಲಂ ಸ್ಥಿತಿಕಾಲೇ ನಾಮರೂಪಪ್ರಪಂಚಶ್ಚಿದಾತ್ಮಾತಿರೇಕೇಣಾಗ್ರಹಣಾಚ್ಚಿದಾತ್ಮನೋ ನ ವ್ಯತಿರಿಚ್ಯತೇಽಪಿ ತು ನಾಮರೂಪೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಗಪಿ ಚಿದ್ರೂಪಾವಸ್ಥಾನಾತ್ ತದುಪಾದಾನತ್ವಾಚ್ಚ ನಾಮರೂಪಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ತದನತಿರೇಕಃ, ರಜ್ಜೂಪಾದಾನಸ್ಯೇವ ಭುಜಂಗಸ್ಯ ರಜ್ಜೋರನತಿರೇಕ ಇತ್ಯೇತದ್ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸಾಧಯತಿ ಭಗವತೀ ಶ್ರುತಿಃ - “ಸ ಯಥಾರ್ದ್ರೈಧೋಽಗ್ರೇರಭ್ಯಾಹಿತಸ್ಯ ಪೃಥಗ್ಧೂಮಾ ವಿನಿಶ್ಚರಂತ್ಯೇವಂ ವಾ ಅರೇಽಸ್ಯ ಮಹತೋ ಭೂತಸ್ಯ ನಿಃಶ್ವಸಿತಮೇತದ್ಯದೃಗ್ವೇದಃ”(ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೦) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಚತುರ್ವಿಧೋ ಮಂತ್ರ ಉಕ್ತಃ । ಇತಿಹಾಸ ಇತ್ಯಾದಿನಾಷ್ಟವಿಧಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮುಕ್ತಮ್ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಯಥಾಗ್ನಿಮಾತ್ರಂ ಪ್ರಥಮಮವಗಮ್ಯತೇ ಕ್ಷುದ್ರಾಣಾಂ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾನಾಮುಪಾದಾನಮ್ । ಅಥ ತತೋ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತಿ । ನ ಚೈತೇಽಗ್ನೇಸ್ತತ್ತ್ವಾನ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಶಕ್ಯಂತೇ ನಿರ್ವುಕ್ತಮ್ । ಏವಮೃಗ್ವೇದಾದಯೋಽಪ್ಯಲ್ಪಪ್ರಯತ್ನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತೋ ನ ತತಸ್ತತ್ತ್ವಾನ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ನಿರುಚ್ಯಂತೇ । ಋಗಾದಿಭಿರ್ನಾಮೋಪಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ಯದಾ ಚ ನಾಮಧೇಯಸ್ಯೇಯಂ ಗತಿಸ್ತದಾ ತತ್ಪೂರ್ವಕಸ್ಯ ರೂಪಧೇಯಸ್ಯ ಕೈವ ಕಥೇತಿ ಭಾವಃ । ನ ಕೇವಲಂ ತದುಪಾದಾನತ್ವಾತ್ತತೋ ನ ವ್ಯತಿರಿಚ್ಯತೇ ನಾಮರೂಪಪ್ರಪಂಚಃ, ಪ್ರಲಯಸಮಯೇ ಚ ತದನುಪ್ರವೇಶಾತ್ತತೋ ನ ವ್ಯತಿರಿಚ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಸಾಮುದ್ರಮೇವಾಂಭಃ ಪೃಥಿವೀತೇಜಃಸಂಪರ್ಕಾತ್ಕಾಠಿನ್ಯಮುಪಗತಂ ಸೈಂಧವಂ ಖಿಲ್ಯಃ, ಸ ಹಿ ಸ್ವಾಕರೇ ಸಮುದ್ರೇ ಕ್ಷಿಪ್ತೋಽಂಭ ಏವ ಭವತಿ, ಏವಂ ಚಿದಂಭೋಧೌ ಲೀನಂ ಜಗಚ್ಚಿದೇವ ಭವತಿ ನ ತು ತತೋಽತಿರಿಚ್ಯತ ಇತಿ ।

ಏತದ್ದೃಷ್ಟಾಂತಪ್ರಬಂಧೇನಾಹ -

ಸ ಯಥಾ ಸರ್ವಾಸಾಮಪಾಮಿತ್ಯಾದಿ ।

ದೃಷ್ಟಾಂತಪ್ರಬಂಧಮುಕ್ತ್ವಾ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಯೋಜಯತಿ -

ಏವಂ ವಾ ಅರೇ ಇದಂ ಮಹದಿತಿ ।

ಬೃಹತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತಮ್ । ಇದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಭೂತಂ ಸತ್ಯಮ್ । ಅನಂತಂ ನಿತ್ಯಮ್ । ಅಪಾರಂ ಸರ್ವಗತಮ್ ।

ವಿಜ್ಞಾನಘನಃ ।

ವಿಜ್ಞಾನೈಕರಸ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಏತೇಭ್ಯಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೇಭ್ಯೋ ಭೂತೇಭ್ಯಃ ಸಮುತ್ಥಾಯ ಸಾಮ್ಯೇನೋತ್ಥಾಯ । ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತಸ್ಯ ಹ್ಯವಚ್ಛೇದಾದ್ದುಃಖಿತ್ವಶೋಕಿತ್ವಾದಯಸ್ತದವಚ್ಛಿನ್ನೇ ಚಿದಾತ್ಮನಿ ತದ್ವಿಪರೀತೇಽಪಿ ಪ್ರತೀಯಂತೇ, ಯಥೋದಕಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತೇ ಚಂದ್ರಮಸಿ ತೋಯಗತಾಃ ಕಂಪಾದಯಃ । ತದಿದಂ ಸಾಮ್ಯೇನೋತ್ಥಾನಮ್ । ಯದಾ ತ್ವಾಗಮಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಪೂರ್ವಕಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಪ್ರಕರ್ಷಪರ್ಯಂತಜೋಽಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ ಉಪಾವರ್ತತೇ ತದಾ ನಿರ್ಮೃಷ್ಟನಿಖಿಲಸವಾಸನಾವಿದ್ಯಾಮಲಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತಭೂತಸ್ಯ ವಿನಾಶೇ ತಾನ್ಯೇವ ಭೂತಾನಿ ನಶ್ಯಂತ್ಯನು ತದುಪಾಧಿಶ್ಚಿದಾತ್ಮನಃ ಖಿಲ್ಯಭಾವೋ ವಿನಶ್ಯತಿ । ತತೋ ನ ಪ್ರೇತ್ಯ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭೂತನಿವೃತ್ತೌ ರೂಪಗಂಧಾದಿಸಂಜ್ಞಾಸ್ತೀತಿ । ನ ಪ್ರೇತ್ಯ ಸಂಜ್ಞಾಸ್ತೀತಿ ಸಂಜ್ಞಾಮಾತ್ರನಿಷೇಧಾದಾತ್ಮಾ ನಾಸ್ತೀತಿ ಮನ್ಯಮಾನಾ ಸಾ ಮೈತ್ರೇಯೀ ಹೋವಾಚ, ಅತ್ರೈವ ಮಾ ಭಗವಾನಮೂಮುಹನ್ಮೋಹಿತವಾನ್ ನ ಪ್ರೇತ್ಯ ಸಂಜ್ಞಾಸ್ತೀತಿ । ಸ ಹೋವಾಚ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಃ ಸ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಂ, ದ್ವೈತೇ ಹಿ ರೂಪಾದಿವಿಶೇಷಸಂಜ್ಞಾನಿಬಂಧನೋ ದುಃಖಿತ್ವಾದ್ಯಭಿಮಾನಃ । ಆನಂದಜ್ಞಾನೈಕರಸಬ್ರಹ್ಮಾದ್ವಯಾನುಭವೇ ತು ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್ , ಬ್ರಹ್ಮ ವಾ ಕೇನ ವಿಜಾನೀಯಾತ್ । ನಹಿ ತದಾಸ್ಯ ಕರ್ಮರ್ಭಾವೋಽಸ್ತಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾತ್ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ನ ಸಂಜ್ಞಾಮಾತ್ರಂ ಮಯಾ ವ್ಯಾಸೇಧಿ, ಕಿಂತು ವಿಶೇಷಸಂಜ್ಞೇತಿ । ತದೇವಮಮೃತತ್ವಫಲೇನೋಪಕ್ರಮಾತ್ , ಮಧ್ಯೇ ಚಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ತದುಪಪಾದನಾತ್ , ಉಪಸಂಹಾರೇ ಚ ಮಹದ್ಭೂತಮನಂತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಾಭಿಧಾನಾತ್ , ದ್ವೈತನಿಂದಯಾ ಚಾದ್ವೈತಗುಣಕೀರ್ತನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಮೈತ್ರೇಯೀಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ನ ಜೀವಾತ್ಮೇತಿ ನಾಸ್ತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಇತ್ಯನಾರಭ್ಯಮೇವೇದಮಧಿಕರಣಮ್ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ - ಭೋಕ್ತೃತ್ವಜ್ಞಾತೃತಾಜೀವರೂಪೋತ್ಥಾನಸಮಾಧಯೇ ಮೈತ್ರೇಯೀಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇಣೋಪಕ್ರಮಃ ಕೃತಃ । ಪತಿಜಾಯಾದಿಭೋಗ್ಯಸಂಬಂಧೋ ನಾಭೋಕ್ತುರ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಯುಜ್ಯತೇ, ನಾಪಿಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವಮಕರ್ತುಃ ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಚ ಮಹತೋ ಭೂತಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಭಾವೇನ ಸಮುತ್ಥಾನಾಭಿಧಾನಂ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನ ಏವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತ್ವಮಾಹ । ಅನ್ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತ್ವಪರೇಽಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ತಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮತ್ವೇನ ಸಮುತ್ಥಾನಾಭಿಧಾನಮನುಪಯುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ತಸ್ಯ ತು ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮುಪಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಮಾತ್ರಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ಕೃತಃ ।

ಭೋಕ್ತ್ರರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ ಭೋಗ್ಯಜಾತಸ್ಯೇತಿ

ತದುಪೋದ್ಬಲಮಾತ್ರಮ್ । ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ತು ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣೋಕ್ತಃ ॥ ೧೯ ॥

ತದೇವಂ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಮೈತ್ರೇಯೀಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮದರ್ಶನಪರತ್ವೇ ಸ್ಥಿತೇ ಭೋಕ್ತ್ರಾ ಜೀವಾತ್ಮನೋಪಕ್ರಮಮಾಚಾರ್ಯದೇಶೀಯಮತೇನ ತಾವತ್ಸಮಾಧತ್ತೇ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -

ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಿದ್ಧೇರ್ಲಿಂಗಮಾಶ್ಮರಥ್ಯಃ ।

ಯಥಾ ಹಿ ವಹ್ನೇರ್ವಿಕಾರಾ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತೋ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾ ನ ವಹ್ನೇರತ್ಯಂತಂ ಭಿದ್ಯಂತೇ, ತದ್ರೂಪನಿರೂಪಣತ್ವಾತ್ , ನಾಪಿ ತತೋಽತ್ಯಂತಮಭಿನ್ನಾಃ, ವಹ್ನೇರಿವ ಪರಸ್ಪರವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ತಥಾ ಜೀವಾತ್ಮನೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರಾ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽತ್ಯಂತಂ ಭಿದ್ಯಂತೇ, ಚಿದ್ರೂಪತ್ವಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಾಪ್ಯತ್ಯಂತಂ ನ ಭಿದ್ಯಂತೇ, ಪರಸ್ಪರಂ ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಪ್ರತ್ಯುಪದೇಶವೈಯರ್ಥ್ಯಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಥಂಚಿದ್ಭೇದೋ ಜೀವಾತ್ಮನಾಮಭೇದಶ್ಚ । ತತ್ರ ತದ್ವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಿದ್ಧಯೇ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಪರಮಾತ್ಮನೋರಭೇದಮುಪಾದಾಯ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ದರ್ಶಯಿತವ್ಯೇ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನೋಪಕ್ರಮ ಇತ್ಯಾಶ್ಮರಥ್ಯ ಆಚಾರ್ಯೋ ಮೇನೇ ॥ ೨೦ ॥

ಆಚಾರ್ಯದೇಶೀಯಾಂತರಮತೇನ ಸಮಾಧತ್ತೇ -

ಉತ್ಕ್ರಮಿಷ್ಯತ ಏವಂಭಾವಾದಿತ್ಯೌಡುಲೋಮಿಃ ।

ಜೀವೋ ಹಿ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽತ್ಯಂತಂ ಭಿನ್ನ ಏವ ಸನ್ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧ್ಯುಪಧಾನಸಂಪರ್ಕಾತ್ಸರ್ವದಾ ಕಲುಷಃ, ತಸ್ಯ ಚ ಜ್ಞಾನಧ್ಯಾನಾದಿಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾನಾತ್ಸಂಪ್ರಸನ್ನಸ್ಯ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಸಂಘಾತಾದುತ್ಕ್ರಮಿಷ್ಯತಃ ಪರಮಾತ್ಮನೈಕ್ಯೋಪಪತ್ತೇರಿದಮಭೇದೇನೋಪಕ್ರಮಣಮ್ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಭವಿಷ್ಯಂತಮಭೇದಮುಪಾದಾಯ ಭೇದಕಾಲೇಽಪ್ಯಭೇದ ಉಕ್ತಃ । ಯಥಾಹುಃ ಪಾಂಚರಾತ್ರಿಕಾಃ - “ಆಮುಕ್ತೇರ್ಭೇದ ಏವ ಸ್ಯಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಚ ಪರಸ್ಯ ಚ । ಮುಕ್ತಸ್ಯ ತು ನ ಭೇದೋಽಸ್ತಿ ಭೇದಹೇತೋರಭಾವತಃ” ॥ ಇತಿ ।

ಅತ್ರೈವ ಶ್ರುತಿಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -

ಶ್ರುತಿಶ್ಚೈವಮಿತಿ ।

ಪೂರ್ವಂ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯುಪಾಧಿಕೃತಂ ಕಲುಷತ್ವಮಾತ್ಮನ ಉಕ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮೇವ ಜೀವಸ್ಯ ನಾಮರೂಪಪ್ರಪಂಚಾಶ್ರಯತ್ವಲಕ್ಷಣಂ ಕಾಲುಷ್ಯಂ ಪಾರ್ಥಿವಾನಾಮಣೂನಾಮಿವ ಶ್ಯಾಮತ್ವಂ ಕೇವಲಂ ಪಾಕೇನೇವ ।

ಜ್ಞಾನಧ್ಯಾನಾದಿನಾ ತದಪನೀಯ ಜೀವಃ ಪರಾತ್ಪರತರಂ ಪುರುಷಮುಪೈತೀತ್ಯಾಹ -

ಕ್ವಚಿಚ್ಚ ಜೀವಾಶ್ರಯಮಪೀತಿ ।

ನದೀನಿದರ್ಶನಮ್ “ಯಥಾ ಸೋಮ್ಯೇಮಾ ನದ್ಯಃ”(ಪ್ರ.ಉ. ೬-೫) ಇತಿ ॥ ೨೧ ॥

ತದೇವಮಾಚಾರ್ಯದೇಶೀಯಮತದ್ವಯಮುಕ್ತ್ವಾತ್ರಾಪರಿತುಷ್ಯನ್ನಾಚಾರ್ಯಮತಮಾಹ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -

ಅವಿಸ್ಥಿತೇರಿತಿ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನಃ ।

ಏತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -

ಅಸ್ಯೈವ ಪರಮಾತ್ಮನ ಇತಿ ।

ನ ಜೀವ ಆತ್ಮನೋಽನ್ಯಃ । ನಾಪಿ ತದ್ವಿಕಾರಃ ಕಿಂತ್ವಾತ್ಮೈವಾವಿದ್ಯೋಪಾಧಾನಕಲ್ಪಿತಾವಚ್ಛೇದಃ । ಆಕಾಶ ಇವ ಘಟಮಣಿಕಾದಿಕಲ್ಪಿತಾವಚ್ಛೇದೋ ಘಟಾಕಾಶೋ ಮಣಿಕಾಕಾಶೋ ನ ತು ಪರಮಾಕಾಶಾದನ್ಯಸ್ತದ್ವಿಕಾರೋ ವಾ । ತತಶ್ಚ ಜೀವಾತ್ಮನೋಪಕ್ರಮಃ ಪರಾಮಾತ್ಮನೈವೋಪಕ್ರಮಸ್ತಸ್ಯ ತತೋಽಭೇದಾತ್ । ಸ್ಥೂಲದರ್ಶಿಲೋಕಪ್ರತೀತಿಸೌಕರ್ಯಾಯೌಪಾಧಿಕೇನಾತ್ಮರೂಪೇಣೋಪಕ್ರಮಃ ಕೃತಃ ।

ಅತ್ರೈವ ಶ್ರುತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -

ತಥಾ ಚೇತಿ ।

ಅಥ ವಿಕಾರಃ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಜೀವಃ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತ್ಯಾಕಾಶಾದಿವದಿತ್ಯಾಹ -

ನ ಚ ತೇಜಃಪ್ರಭೃತೀನಾಮಿತಿ ।

ನ ಹಿ ಯಥಾ ತೇಜಃಪ್ರಭೃತೀನಾಮಾತ್ಮವಿಕಾರತ್ವಂ ಶ್ರೂಯತೇ ಏವಂ ಜೀವಸ್ಯೇತಿ ।

ಆಚಾರ್ಯತ್ರಯಮತಂ ವಿಭಜತೇ -

ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯಾಚಾರ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।

ಆತ್ಯಂತಿಕೇ ಸತ್ಯಭೇದೇ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಾಭಾವಾದನಾತ್ಯಂತಿಕೋಽಭೇದ ಆಸ್ಥೇಯಃ, ತಥಾಚ ಕಥಂಚಿದ್ಭೇದೋಽಪೀತಿ ತಮಾಸ್ಥಾಯ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವ ಇತಿ ಮತತ್ರಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನೀಯಮತಂ ಸಾಧುತ್ವೇನ ನಿರ್ಧಾರಯತಿ -

ತತ್ರ ತೇಷು ಮಧ್ಯೇ । ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನೀಯಂ ಮತಮಿತಿ ।

ಆತ್ಯಂತಿಕೇ ಹಿ ಜೀವಪರಮಾತ್ಮನೋರಭೇದೇ ತಾತ್ತ್ವಿಕೇಽನಾದ್ಯವಿದ್ಯೋಪಾಧಿಕಲ್ಪಿತೋ ಭೇದಸ್ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ಜೀವಾತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವತತ್ತ್ವೋಪದೇಶಶ್ರವಣಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಪ್ರಕರ್ಷಪರ್ಯಂತಜನ್ಮನಾ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಣ ವಿದ್ಯಯಾ ಶಕ್ಯಃ ಸಮೂಲಕಾಷಂ ಕಷಿತುಂ, ರಜ್ಜ್ವಾಮಹಿವಿಭ್ರಮ ಇವ ರಜ್ಜುತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಣ, ರಾಜಪುತ್ರಸ್ಯೇವ ಚ ಮ್ಲೇಚ್ಛಕುಲೇ ವರ್ಧಮಾನಸ್ಯಾತ್ಮನಿ ಸಮಾರೋಪಿತೋ ಮ್ಲೇಚ್ಛಭಾವೋ ರಾಜಪುತ್ರೋಽಸೀತಿ ಆಪ್ತೋಪದೇಶೇನ । ನ ತು ಮೃದ್ವಿಕಾರಃ ಶರಾವಾದಿಃ ಶತಶೋಽಪಿ ಮೃನ್ಮೃದಿತಿ ಚಿಂತ್ಯಮಾನಸ್ತಜ್ಜನ್ಮನಾ ಮೃದ್ಭಾವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಣ ಶಕ್ಯೋ ನಿವರ್ತಯಿತುಂ, ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ, ತಸ್ಯಾಪಿ ಮೃದೋ ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾತ್ , ವಸ್ತುತಸ್ತು ಜ್ಞಾನೇನೋಚ್ಛೇತ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ , ಸೋಽಯಂ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಾರ್ಥಾನುಸಾರಃ । ಅಪಿ ಚ ಜೀವಸ್ಯಾತ್ಮವಿಕಾರತ್ವೇ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಧ್ಯಾನಾದಿಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾನಾತ್ಸ್ವಪ್ರಕೃತಾವಪ್ಯಯೇ ಸತಿ ನಾಮೃತತ್ವಸ್ಯಾಶಾಸ್ತೀತ್ಯಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಮಮೃತತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಶ್ಚ ।

ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನಮತೇ ತ್ವೇತದುಭಯಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -

ಏವಂ ಚ ಸತೀತಿ ।

ನನು ಯದಿ ಜೀವೋ ನ ವಿಕಾರಃ ಕಿಂತು ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಮಿನ್ನಾಮರೂಪಾಶ್ರಯತ್ವಶ್ರುತಿಃ, ಕಥಂಚ “ಯಥಾಗ್ನೇಃ ಕ್ಷುದ್ರಾ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾ” (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೨೦) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರಶ್ರುತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕಾಮುಪಸಂಹಾರವ್ಯಾಜೇನ ನಿರಾಕರೋತಿ -

ಅತಶ್ಚ ಸ್ವಾಶ್ರಯಸ್ಯೇತಿ ।

ಯತಃ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಾರ್ಥಾನುಸಾರಶ್ಚಾಮೃತತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ಚ ವಿಕಾರಪಕ್ಷೇ ನ ಸಂಭವತಃ, ಅತಶ್ಚೇತಿ ಯೋಜನಾ ।

ದ್ವಿತೀಯಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮನಯೈವ ತ್ರಿಸೂತ್ರ್ಯಾಪಾಕರೋತಿ -

ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।

ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾರ್ಥಂ ಚ । ತೃತೀಯಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜನಿರಾಸೇ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನೀಯೇನೈವೇತ್ಯವಧಾರಣಂ ತನ್ಮತಾಶ್ರಯಣೇನೈವ ತಸ್ಯ ಶಕ್ಯನಿರಾಸತ್ವಾತ್ । ಐಕಾಂತಿಕೇ ಹ್ಯದ್ವೈತೇ ಆತ್ಮನೋಽನ್ಯಕರ್ಮಕರಣೇ “ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೫) ಇತಿ ಆತ್ಮನಶ್ಚ ಕರ್ಮತ್ವಂ “ವಿಜ್ಞಾತಾರಮರೇ ಕೇನ ವಿಜಾನೀಯಾತ್” (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೪) ಇತಿ ಶಕ್ಯಂ ನಿಷೇದ್ಧುಮ್ । ಭೇದಾಭೇದಪಕ್ಷೇ ವೈಕಾಂತಿಕೇ ವಾ ಭೇದೇ ಸರ್ವಮೇತದದ್ವೈತಾಶ್ರಯಮಶಕ್ಯಮಿತ್ಯವಧಾರಣಸ್ಯಾರ್ಥಃ ।

ನ ಕೇವಲಂ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನೀಯದರ್ಶನಾಶ್ರಯಣೇನ ಭೂತಪೂರ್ವಗತ್ಯಾ ವಿಜ್ಞಾತೃತ್ವಮಪಿ ತು ಶ್ರುತಿಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾಪ್ಯೇವಮೇವೇತ್ಯಾಹ -

ಅಪಿ ಚ ಯತ್ರ ಹೀತಿ ।

ಕಸ್ಮಾತ್ ಪುನಃ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಮತಮಾಸ್ಥೀಯತೇ ನೇತರೇಷಾಮಾಚಾರ್ಯಾಣಾಮಿತ್ಯತ ಆಹ -

ದರ್ಶಿತಂ ತು ಪುರಸ್ತಾದಿತಿ ।

ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನೀಯಸ್ಯ ಮತಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಪ್ರಬಂಧೋಪನ್ಯಾಸೇನ ಪುನಃ ಶ್ರುತಿಮತ್ತ್ವಂ ಸ್ಮೃತಿಮತ್ತ್ವಂ ಚೋಪಸಂಹಾರೋಪಕ್ರಮಮಾಹ -

ಅತಶ್ಚೇತಿ ।

ಕ್ವಚಿತ್ಪಾಠ ಆತಶ್ಚೇತಿ । ತಸ್ಯಾವಶ್ಯಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಜನನಜರಾಮರಣಭೀತಯೋ ವಿಕ್ರಿಯಾಸ್ತಾಸಾಂ ಸರ್ವಾಸಾಂ “ಮಹಾನಜಃ”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೫) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರತಿಷೇಧಃ । ಪರಿಣಾಮಪಕ್ಷೇಽನ್ಯಸ್ಯ ಚಾನ್ಯಭಾವಪಕ್ಷೇ ಐಕಾಂತಿಕಾದ್ವೈತಪ್ರತಿಪಾದನಪರಾಃ “ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ಇತ್ಯಾದಯಃ, ದ್ವೈತದರ್ಶನನಿಂದಾಪರಾಶ್ಚ “ಅನ್ಯೋಽಸಾವನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮಿ” (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ಇತ್ಯಾದಯಃ, ಜನ್ಮಜರಾದಿವಿಕ್ರಿಯಾಪ್ರತಿಷೇಧಪರಾಶ್ಚ “ಏಷ ಮಹಾನಜಃ”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೫) ಇತ್ಯಾದಯಃ ಶ್ರುತಯ ಉಪರುಧ್ಯೇರನ್ । ಅಪಿಚ ಯದಿ ಜೀವಪರಮಾತ್ಮನೋರ್ಭೇದಾಭೇದಾವಾಸ್ಥೀಯೇಯಾತಾಂ ತತಸ್ತಯೋರ್ಮಿಥೋ ವಿರೋಧಾತ್ಸಮುಚ್ಚಯಾಭಾವಾದೇಕಸ್ಯ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವೇ ನಾತ್ಮನಿ ನಿರಪವಾದಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಜಾಯೇತ, ಬಲೀಯಸೈಕೇನ ದುರ್ಬಲಪಕ್ಷಾವಲಂಬಿನೋ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಬಾಧನಾತ್ । ಅಥ ತ್ವಗೃಹ್ಯಮಾಣವಿಶೇಷತಯಾ ನ ಬಲಾಬಲಾವಧಾರಣಂ, ತತಃ ಸಂಶಯೇ ಸತಿ ನ ಸುನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥಮಾತ್ಮನಿ ಜ್ಞಾನಂ ಭವೇತ್ । ಸುನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥಂ ಚ ಜ್ಞಾನಂ ಮೋಕ್ಷೋಪಾಯಃ ಶ್ರೂಯತೇ - “ವೇದಾಂತವಿಜ್ಞಾನಸುನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥಾಃ” (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೬) ಇತಿ ।

ತದೇತದಾಹ -

ಅನ್ಯಥಾ ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಮಿತಿ ।

'ಏಕತ್ವಮನುಪಶ್ಯತಃ” ಇತಿ ಶ್ರುತಿರ್ನ ಪುನರೇಕತ್ವಾನೇಕತ್ವೇ ಅನುಪಶ್ಯತ ಇತಿ ।

ನನು ಯದಿ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಪರಮಾತ್ಮನೋರಭೇದೋ ಭಾವಿಕಃ, ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ವ್ಯಪದೇಶಬುದ್ಧಿಭೇದೌ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಕಥಂಚ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಭಗವತಃ ಸಂಸಾರಿತಾ । ಅವಿದ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪೋಪಾಧಿವಶಾದಿತಿ ಚೇತ್ । ಕಸ್ಯೇಯಮವಿದ್ಯಾ । ನ ತಾವಜ್ಜೀವಸ್ಯ, ತಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ವ್ಯತಿರೇಕಾಭಾವಾತ್ । ನಾಪಿ ಪರಮಾತ್ಮನಃ, ತಸ್ಯ ವಿದ್ಯೈಕರಸಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತದತ್ರ ಸಂಸಾರಿತ್ವಾಸಂಸಾರಿತ್ವವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಾವತ್ತ್ವರೂಪವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗಾದ್ಬುದ್ಧಿವ್ಯಪದೇಶಭೇದಾಚ್ಚಾಸ್ತಿ ಜೀವೇಶ್ವರಯೋರ್ಭೇದೋಽಪಿ ಭಾವಿಕ ಇತ್ಯತ ಆಹ -

ಸ್ಥಿತೇ ಚ ಪರಮಾತ್ಮಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾತ್ಮೈಕತ್ವೇತಿ ।

ನ ತಾವದ್ಭೇದಾಭೇದಾವೇಕತ್ರ ಭಾವಿಕೌ ಭವಿತುಮರ್ಹತ ಇತಿ ವಿಪ್ರಪಂಚಿತಂ ಪ್ರಥಮೇ ಪಾದೇ । ದ್ವೈತದರ್ಶನನಿಂದಯಾ ಚೈಕಾಂತಿಕಾದ್ವೈತಪ್ರತಿಪಾದನಪರಾಃ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಸರ್ವೇ ವೇದಾಂತಾಃ ಪ್ರತೀಯಂತೇ । ತತ್ರ ಯಥಾ ಬಿಂಬಾದವದತಾತ್ತಾತ್ತ್ವಿಕೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾನಾಮಭೇದೇಽಪಿ ನೀಲಮಣಿಕೃಪಾಣಕಾಚಾದ್ಯುಪಧಾನಭೇದಾತ್ಕಾಲ್ಪನಿಕೋ ಜೀವಾನಾಂ ಭೇದೋ ಬುದ್ಧಿವ್ಯಪದೇಶಭೇದೌ ವರ್ತಯತಿ, ಇದಂ ಬಿಂಬಮವದಾತಮಿಮಾನಿ ಚ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾನಿ ನೀಲೋತ್ಪಲಪಲಾಶಶ್ಯಾಮಲಾನಿ ವೃತ್ತದೀರ್ಘಾದಿಭೇದಭಾಂಜಿ ಬಹೂನೀತಿ, ಏವಂ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಶುದ್ಧಸ್ವಭಾವಾಜ್ಜೀವಾನಮಭೇದ ಐಕಾಂತಿಕೇಽಪ್ಯನಿರ್ವಚನೀಯಾನಾದ್ಯವಿದ್ಯೋಪಧಾನಭೇದಾತ್ಕಾಲ್ಪನಿಕೋ ಜೀವಾನಾಂ ಭೇದೋ ಬುದ್ಧಿವ್ಯಪದೇಶಭೇದಾವಯಂ ಚ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಶುದ್ಧವಿಜ್ಞಾನಾನಂದಸ್ವಭಾವ ಇಮೇ ಚ ಜೀವಾ ಅವಿದ್ಯಾಶೋಕದುಃಖಾದ್ಯುಪದ್ರವಭಾಜ ಇತಿ ವರ್ತಯತಿ । ಅವಿದ್ಯೋಪಧಾನಂ ಚ ಯದ್ಯಪಿ ವಿದ್ಯಾಸ್ವಭಾವೇ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ನ ಸಾಕ್ಷಾದಸ್ತಿ ತಥಾಪಿ ತತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಕಲ್ಪಜೀವದ್ವಾರೇಣ ಪರಸ್ಮಿನ್ನುಚ್ಯತೇ । ನ ಚೈವಮನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯೋ ಜೀವವಿಭಾಗಾಶ್ರಯಾಽವಿದ್ಯಾ, ಅವಿದ್ಯಾಶ್ರಯಶ್ಚ ಜೀವವಿಭಾಗ ಇತಿ, ಬೀಜಾಂಕುರವದನಾದಿತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಕಾನುದ್ದಿಶ್ಯೈಷ ಈಶ್ವರೋ ಮಾಯಾಮಾರಚಯತ್ಯನರ್ಥಿಕಾಂ, ಉದ್ದೇಶ್ಯಾನಾಂ ಸರ್ಗಾದೌ ಜೀವಾನಾಮಭಾವಾತ್ , ಕಥಂ ಚಾತ್ಮಾನಂ ಸಂಸಾರಿಣಂ ವಿವಿಧವೇದನಾಭಾಜಂ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯಾದ್ಯನುಯೋಗೋ ನಿರವಕಾಶಃ । ನ ಖಲ್ವಾದಿಮಾನ್ ಸಂಸಾರಃ, ನಾಪ್ಯಾದಿಮಾನವಿದ್ಯಾಜೀವವಿಭಾಗಃ, ಯೇನಾನುಯುಜ್ಯೇತೇತಿ । ಅತ್ರ ಚ ನಾಮಗ್ರಹಣೇನಾವಿದ್ಯಾಮುಪಲಕ್ಷಯತಿ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಯದಿ ನ ಜೀವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಭಿದ್ಯತೇ, ಹಂತ ಜೀವಃ ಸ್ಫುಟ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ತಥಾ ಸ್ಯಾತ್ , ತಥಾ ಚ “ನಿಹಿತಂ ಗುಹಾಯಾಮ್”(ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -

ನ ಹಿ ಸತ್ಯಮಿತಿ ।

ಯಥಾ ಹಿ ಬಿಂಬಸ್ಯ ಮಣಿಕೃಪಾಣಾದಯೋ ಗುಹಾ ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಪ್ರತಿಜೀವಂ ಭಿನ್ನಾ ಅವಿದ್ಯಾ ಗುಹಾ ಇತಿ । ಯಥಾ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೇಷು ಭಾಸಮಾನೇಷು ಬಿಂಬಂ ತದಭಿನ್ನಮಪಿ ಗುಹ್ಯಮೇವಂ ಜೀವೇಷು ಭಾಸಮಾನೇಷು ತದಭಿನ್ನಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಗುಹ್ಯಮ್ ।

ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯದ್ಗುಹ್ಯಮಿತ್ಯತ ಆಹ -

ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯ ಇತಿ ।

ಯೇ ತು

ಆಶ್ಮರಥ್ಯಪ್ರಭೃತಯಃ

ನಿರ್ಬಂಧಂ ಕುರ್ವಂತಿ ತೇ ವೇದಾಂತಾರ್ಥಮಿತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಭಾಗಶೋ ವಾ ಪರಿಣಾಮಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವಾದನಿತ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ತದಾಶ್ರಿತೋ ಮೋಕ್ಷೋಽಪಿ ತಥಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಯದಿ ತ್ವೇವಮಪಿ ಮೋಕ್ಷಂ ನಿತ್ಯಮಕೃತಕಂ ಬ್ರೂಯುಸ್ತತ್ರಾಹ -

ನ್ಯಾಯೇನೇತಿ ।

ಏವಂ ಯೇ ನದೀಸಮುದ್ರನಿದರ್ಶನೇನಾಮುಕ್ತೇರ್ಭೇದಂ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಚಾಭೇದಂ ಜೀವಸ್ಯಾಸ್ಥಿಷತ ತೇಷಾಮಪಿ ನ್ಯಾಯೇನಾಸಂಗತಿಃ । ನೋ ಜಾತು ಘಟಃ ಪಟೋ ಭವತಿ । ನನೂಕ್ತಂ ಯಥಾ ನದೀ ಸಮುದ್ರೋ ಭವತೀತಿ । ಕಾ ಪುನರ್ನದ್ಯಭಿಮತಾ ಆಯುಷ್ಮತಃ । ಕಿಂ ಪಾಥಃಪರಮಾಣವ ಉತೈಷಾಂ ಸಂಸ್ಥಾನಭೇದ ಆಹೋಸ್ವಿತ್ತದಾರಬ್ಧೋಽವಯವೀ । ತತ್ರ ಸಂಸ್ಥಾನಭೇದಸ್ಯ ವಾವಯವಿನೋ ವಾ ಸಮುದ್ರನಿವೇಶೇ ವಿನಾಶಾತ್ ಕಸ್ಯ ಸಮುದ್ರೇಣೈಕತಾ । ನದೀಪಾಥಃಪರಮಾಣೂನಾಂ ತು ಸಮುದ್ರಪಾಥಃಪರಮಾಣುಭ್ಯಃ ಪೂರ್ವವಸ್ಥಿತೇಭ್ಯೋ ಭೇದ ಏವ ನಾಭೇದಃ । ಏವಂ ಸಮುದ್ರಾದಪಿ ತೇಷಾಂ ಭೇದ ಏವ । ಯೇ ತು ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನೀಯಮೇವ ಮತಮಾಸ್ಥಾಯ ಜೀವಂ ಪರಮಾತ್ಮನೋಂಽಶಮಾಚಖ್ಯುಸ್ತೇಷಾಂ ಕಥಂ “ನಿಷ್ಕಲಂ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಂ ಶಾಂತಮ್”(ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೧೯) ಇತಿ ನ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ । ನಿಷ್ಕಲಮಿತಿ ಸಾವಯವತ್ವಂ ವ್ಯಾಸೇಧಿ ನ ತು ಸಾಂಶತ್ವಮ್ , ಅಂಶಶ್ಚ ಜೀವಃ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ನಭಸ ಇವ ಕರ್ಣನೇಮಿಮಂಡಲಾವಚ್ಛಿನ್ನಂ ನಭಃ ಶಬ್ದಶ್ರವಣಯೋಗ್ಯಂ, ವಾಯೋರಿವ ಚ ಶರೀರಾವಚ್ಛಿನ್ನಃ ಪಂಚವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಚೇತ್ । ನ ತಾವನ್ನಭೋ ನಭಸೋಂಽಶಃ, ತಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಾತ್ । ಕರ್ಣನೇಮಿಮಂಡಲಾವಚ್ಛಿನ್ನಮಂಶ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಹಂತ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಪ್ತಾಪ್ರಾಪ್ತವಿವೇಕೇನ ಕರ್ಣನೇಮಿಮಂಡಲಂ ವಾ ತತ್ಸಂಯೋಗೋ ವೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ನಚ ಕರ್ಣನೇಮಿಮಂಡಲಂ ತಸ್ಯಾಂಶಃ, ತಸ್ಯ ತತೋ ಭೇದಾತ್ । ತತ್ಸಂಯೋಗೋ ನಭೋಧರ್ಮತ್ವಾತ್ತಸ್ಯಾಂಶ ಇತಿ ಚೇತ್ । ನ । ಅನುಪಪತ್ತೇಃ । ನಭೋಧರ್ಮತ್ವೇ ಹಿ ತದನವಯವಂ ಸರ್ವತ್ರಾಭಿನ್ನಮಿತಿ ತತ್ಸಂಯೋಗಃ ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಥೇತ । ನಹ್ಯಸ್ತಿ ಸಂಭವೋಽನವಯವಮವ್ಯಾಪ್ಯವರ್ತತ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ರಾಸ್ತಿ ಚೇದ್ವ್ಯಾಪ್ಯೈವ । ನ ಚೇದ್ವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ ತತ್ರ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ । ವ್ಯಾಪ್ಯೈವಾಸ್ತಿ ಕೇವಲಂ ಪ್ರತಿಸಂಬಂಧ್ಯಧೀನನಿರೂಪಣತಯಾ ನ ಸರ್ವತ್ರ ನಿರೂಪ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ನಾಮ ನಿರೂಪ್ಯತಾಮ್ । ತತ್ಸಂಯುಕ್ತಂ ತು ನಭಃ ಶ್ರವಣಯೋಗ್ಯಂ ಸರ್ವತ್ರಾಸ್ತೀತಿ ಸರ್ವತ್ರ ಶ್ರವಣಪ್ರಸಂಗಃ । ನಚ ಭೇದಾಭೇದಯೋರನ್ಯತರೇಣಾಂಶಃ ಶಕ್ಯೋ ನಿರ್ವಕ್ತುಂ ನ ಚೋಭಾಭ್ಯಾಂ, ವಿರುದ್ಧಯೋರೇಕತ್ರಾಸಮವಾಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾದನಿರ್ವಚನೀಯಾನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾಪರಿಕಲ್ಪಿತ ಏವಾಂಶೋ ನಭಸೋ ನ ಭಾವಿಕ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ನಚ ಕಾಲ್ಪನಿಕೋ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾಯತ್ತಜೀವಿತಃ ಕಥಮವಿಜ್ಞಾಯಮಾನೋಽಸ್ತಿ, ಅಸಂಶ್ಚಾಂಶಃ ಕಥಂ ಶಬ್ದಶ್ರವಣಲಕ್ಷಣಾಯ ಕಾರ್ಯಾಯ ಕಲ್ಪತೇ, ನ ಜಾತು ರಜ್ಜ್ವಾಮಜ್ಞಾಯಮಾನ ಉರಗೋ ಭಯಕಂಪಾದಿಕಾರ್ಯಾಯ ಪರ್ಯಾಪ್ತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅಜ್ಞಾತತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ ಕಾರ್ಯವ್ಯಂಗತ್ವಾದಸ್ಯ । ಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದಾತ್ಪೂರ್ವಮಜ್ಞಾತಂ ಕಥಂ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದಾಂಗಮಿತಿ ಚೇತ್ । ನ । ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದವ್ಯಂಗ್ಯತ್ವಾದಸತ್ಯಪಿ ಜ್ಞಾನೇ ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಾನುವೃತ್ತೇರನಾದಿತ್ವಾಚ್ಚ ಕಲ್ಪನಾ ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಪ್ರವಾಹಸ್ಯ । ಅಸ್ತು ವಾನುಪಪತ್ತಿರೇವ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರ್ಮಾಯಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ । ಅನುಪಪತ್ತಿರ್ಹಿ ಮಾಯಾಮುಪೋದ್ಬಲಯತ್ಯನುಪಪದ್ಯಮಾನಾರ್ಥತ್ವಾನ್ಮಾಯಾಯಾಃ । ಅಪಿ ಚ ಭಾವಿಕಾಂಶವಾದಿನಾಂ ಮತೇ ಭಾವಿಕಾಂಶಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೇನೋಚ್ಛೇತ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾನ್ನ ಜ್ಞಾನಧ್ಯಾನಸಾಧನೋ ಮೋಕ್ಷಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತದೇವಮಕಾಶಾಂಶ ಇವ ಶ್ರೋತ್ರಮನಿರ್ವಚನೀಯಮ್ । ಏವಂ ಜೀವೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಂಽಶ ಇತಿ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನೀಯಂ ಮತಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೨೨ ॥