ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತಾನುಪರೋಧಾತ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯೇ ದರ್ಶಿತೇ ಸಮಾಪ್ತಂ ಸಮನ್ವಯಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ಕಿಮಪರಮವಶಿಷ್ಯತೇ ಯದರ್ಥಮಿದಮಾರಭ್ಯತ ಇತಿ ಶಂಕಾಂ ನಿರಾಕರ್ತುಂ ಸಂಗತಿಂ ದರ್ಶಯನ್ನವಶೇಷಮಾಹ -
ಯಥಾಭ್ಯುದಯೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಚ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸಂಗತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಲಕ್ಷಣೇನಾಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಸಂಗತಿರುಕ್ತಾ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಸತ್ಯಂ ಜಗತ್ಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೇದಾಂತಾನಾಮುಕ್ತಃ ಸಮನ್ವಯಃ ।
ತತ್ರ ಕಾರಣಭಾವಸ್ಯೋಭಯಥಾ ದರ್ಶನಾಜ್ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಿಂ ನಿಮಿತ್ತತ್ವೇನೈವ, ಉತೋಪಾದಾನತ್ವೇನಾಪಿ । ತತ್ರ ಯದಿ ಪ್ರಥಮಃ ಪಕ್ಷಸ್ತತ ಉಪಾದಾನಕಾರಣಾನುಸರಣೇ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧಂ ಪ್ರಧಾನಮಭ್ಯುಪೇಯಮ್ । ತಥಾ ಚ “ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ” (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೨) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಮಸಾಧು, ಅತಿವ್ಯಾಪ್ತೇಃ ಪ್ರಧಾನೇಽಪಿ ಗತತ್ವಾತ್ । ಅಸಂಭವಾದ್ವಾ । ಯದಿ ತೂತ್ತರಃ ಪಕ್ಷಸ್ತತೋ ನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ನಾಪ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತಿ ಸಾಧು ಲಕ್ಷಣಮ್ । ಸೋಽಯಮವಶೇಷಃ । ತತ್ರ “ಈಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕರ್ತೃತ್ವಂ ಪ್ರಭುತ್ವಮಸರೂಪತಾ । ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣೇಷ್ವೇವ ನೋಪಾದಾನೇಷು ಕರ್ಹಿಚಿತ್” ॥ ತದಿದಮಾಹ -
ತತ್ರ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಮೇವ ತಾವದಿತಿ ।
ಆಗಮಸ್ಯ ಕಾರಣಮಾತ್ರೇ ಪರ್ಯವಸಾನಾದನುಮಾನಸ್ಯ ತದ್ವಿಶೇಷನಿಯಮಮಾಗಮೋ ನ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪತ್ಯಪಿ ತ್ವನುಮನ್ಯತ ಏವೇತ್ಯಾಹ -
ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಸಕ್ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧೇಽನ್ಯತ್ರಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಮಾನುಮಾನಿಕಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಶಿಷ್ಯತ ಇತಿ । ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಚ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಮ್ “ಉತ ತಮಾದೇಶಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿನಾ, “ಯಥಾ ಸೋಮ್ಯೈಕೇನ ಮೃತ್ಪಿಂಡೇನ” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪) ಇತಿ ಚ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ, ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಸೂಚಯತಃ । ಯಥಾ ಸೋಮಶರ್ಮಣೈಕೇನ ಜ್ಞಾತೇನ ಸರ್ವೇ ಕಠಾ ಜ್ಞಾತಾ ಭವಂತಿ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ -
ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಂ, ಕುತಃ, ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತಯೋರನುಪರೋಧಾತ್ । ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣತ್ವಮಾತ್ರೇ ತು ತಾವುಪರುಧ್ಯೇಯಾತಾಮ್ । ತಥಾಹಿ - “ನ ಮುಖ್ಯೇ ಸಂಭವತ್ಯರ್ಥೇ ಜಘನ್ಯಾ ವೃತ್ತಿರಿಷ್ಯತೇ । ನ ಚಾನುಮಾನಿಕಂ ಯುಕ್ತಮಾಗಮೇನಾಪಬಾಧಿತಮ್ ॥ ಸರ್ವೇ ಹಿ ತಾವದ್ವೇದಾಂತಾಃ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯೇಣ ವೀಕ್ಷಿತಾಃ । ಐಕಾಂತಿಕಾದ್ವೈತಪರಾ ದ್ವೈತಮಾತ್ರನಿಷೇಧತಃ” ॥ ತದಿಹಾಪಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತೌ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾವೇವ ಯುಕ್ತೌ ನ ತು “ಯಜಮಾನಃ ಪ್ರಸ್ತರಃ” ಇತಿವದ್ಗುಣಕಲ್ಪನಯಾ ನೇತವ್ಯೌ, ತಸ್ಯಾರ್ಥವಾದಸ್ಯಾತತ್ಪರತ್ವಾತ್ । ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತವಾಕ್ಯಯೋಸ್ತ್ವದ್ವೈತಪರತ್ವಾದುಪಾದಾನಕಾರಣಾತ್ಮಕತ್ವಾಚ್ಚೋಪಾದೇಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಜಾತಸ್ಯೋಪಾದಾನಜ್ಞಾನೇನ ತಜ್ಜ್ಞಾನೋಪಪತ್ತೇಃ । ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಂ ತು ಕಾರ್ಯಾದತ್ಯಂತಭಿನ್ನಮಿತಿ ನ ತಜ್ಜ್ಞಾನೇ ಕಾರ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಭವತಿ । ಅತೋ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನಕಾರಣಂ ಜಗತಃ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯನ್ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಂ ಜಗತ ಇತ್ಯಪಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತೋಪರೋಧಾದೇವ । ನಹಿ ತದಾನೀಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಜ್ಞಾತೇ ಸರ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತಿ । ಜಗನ್ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಮಧ್ಯಪಾತಿನಸ್ತಜ್ಜ್ಞಾನೇನಾವಿಜ್ಞಾನಾತ್ । ಯತ ಇತಿ ಚ ಪಂಚಮೀ ನ ಕಾರಣಮಾತ್ರೇ ಸ್ಮರ್ಯತೇ ಅಪಿ ತು ಪ್ರಕೃತೌ, “ಜನಿಕರ್ತುಃ ಪ್ರಕೃತಿಃ”(ಪಾ. ಸೂ. ೧ । ೪ । ೩೦) ಇತಿ । ತತೋಽಪಿ ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಮವಗಚ್ಛಾಮಃ । ದುಂದುಭಿಗ್ರಹಣಂ ದುಂದುಭ್ಯಾಘಾತಗ್ರಹಣಂ ಚ ತದ್ಗತಶಬ್ದತ್ವಸಾಮಾನ್ಯೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ ॥ ೨೩ ॥ ಅನಾಗತೇಚ್ಛಾಸಂಕಲ್ಪೋಽಭಿಧ್ಯಾ । ಏತಯಾ ಖಲು ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಲಕ್ಷಣೇನ ಕರ್ತೃತ್ವೇನ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ದರ್ಶಿತಮ್ । “ಬಹು ಸ್ಯಾಮ್” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತಿ ಚ ಸ್ವವಿಷಯತಯೋಪಾದಾನತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ॥ ೨೪ ॥
ಆಕಾಶಾದೇವ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಕ್ಷಾದಿತಿ ಚೇತಿ ಸೂತ್ರಾವಯವಮನೂದ್ಯ ತಸ್ಯಾರ್ಥಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಆಕಾಶಾದೇವೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗದುಪಾದಾನತ್ವಮವಧಾರಯಂತೀ ಉಪಾದಾನಾಂತರಾಭಾವಂ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ದರ್ಶಯತೀತಿ
ಸಾಕ್ಷಾದಿತಿ
ಸೂತ್ರಾವಯವೇನ ದರ್ಶಿತಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ॥ ೨೫ ॥
ಆತ್ಮಕೃತೇಃ ಪರಿಣಾಮಾತ್ ।
ಪ್ರಕೃತಿಗ್ರಹಣಮುಪಲಕ್ಷಣಂ, ನಿಮಿತ್ತಮಿತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಂ, ಕರ್ಮತ್ವೇನೋಪಾದಾನತ್ವಾತ್ಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಚ ತತ್ಪ್ರತಿ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ ।
ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಸಾಧ್ಯಯೋರೇಕತ್ರಾಸಮವಾಯೋ ವಿರೋಧಾದಿತಿ ।
ಪರಿಣಾಮಾದಿತಿ ಬ್ರೂಮ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಪ್ಯನಿರ್ವಚನೀಯವಿಕಾರಾತ್ಮನಾ ಪರಿಣಾಮೋಽನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಾದ್ಭೇದೇನಾಭಿನ್ನ ಇವೇತಿ ಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಪಿ ಸಾಧ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕವಾಕ್ಯತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾ ಪರಿಣಾಮಾದಿತ್ಯವಚ್ಛಿದ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಪರಿಣಾಮಾದಿತಿ ವೇತಿ ।
ಸಚ್ಚತ್ಯಚ್ಚೇತಿ ದ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪೇ । ಸಚ್ಚ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷೇಣಾಪರೋಕ್ಷತಯಾ ನಿರ್ವಾಚ್ಯಂ, ಪೃಥಿವ್ಯಪ್ತೇಜೋಲಕ್ಷಣಮ್ । ತ್ಯಚ್ಚ ಪರೋಕ್ಷಮತ ಏವಾನಿರ್ವಾಚ್ಯಮಿದಂತಯಾ ವಾಯ್ವಾಕಾಶಲಕ್ಷಣಂ, ಕಥಂ ಚ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಂ ಯದಿ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನಂ, ತಸ್ಮಾತ್ಪರಿಣಾಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಭೂತಾನಾಂ ಪ್ರಕೃತಿರಿತಿ ॥ ೨೬ ॥
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣೋಽನುಮಾನಮನುಭಾಷ್ಯಾಗಮವಿರೋಧೇನ ದೂಷಯತಿ -
ಯತ್ಪುನರಿತಿ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಈಶ್ವರೋ ಜಗತೋ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಮೇವ ಈಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಜಗತ್ಕರ್ತೃತ್ವಾತ್ , ಕುಂಭಕರ್ತುಕುಲಾಲವತ್ । ಅತ್ರೇಶ್ವರಸ್ಯಾಸಿದ್ಧೇರಾಶ್ರಯಾಸಿದ್ಧೋ ಹೇತುಃ ಪಕ್ಷಶ್ಚಾಪ್ರಸಿದ್ಧವಿಶೇಷಃ । ಯಥಾಹುಃ - “ನಾನುಪಲಬ್ಧೇ ನ್ಯಾಯಃ ಪ್ರವರ್ತತೇ” ಇತಿ । ಆಗಮಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ಹಂತ ತರ್ಹಿ ಯಾದೃಶಮೀಶ್ವರಮಾಗಮೋ ಗಮಯತಿ ತಾದೃಶೋಽಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಃ ಸ ಚ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಂ ಚೋಪಾದಾನಕಾರಣಂ ಚೇಶ್ವರಮವಗಮಯತಿ । ವಿಶೇಷ್ಯಾಶ್ರಯಗ್ರಾಹ್ಯಾಗಮವಿರೋಧಾನ್ನಾನುಮಾನಮುದೇತುಮರ್ಹತೀತಿ ಕುತಸ್ತೇನ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾವಧಾರಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇಯಂ ಚೋಪಾದಾನಪರಿಣಾಮಾದಿಭಾಷಾ ನ ವಿಕಾರಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾಪಿ ತು ತಥಾ ಸರ್ಪಸ್ಯೋಪಾದಾನಂ ರಜ್ಜುರೇವಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗದುಪಾದಾನಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ನ ಖಲು ನಿತ್ಯಸ್ಯ ನಿಷ್ಕಲಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಾತ್ಮನೈಕದೇಶೇನ ವಾ ಪರಿಣಾಮಃ ಸಂಭವತಿ, ನಿತ್ಯತ್ವಾದನೇಕದೇಶತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನಚ ಮೃದಃ ಶರಾವಾದಯೋ ಭಿದ್ಯಂತೇ, ನ ಚಾಭಿನ್ನಾಃ, ನ ವಾ ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನಾಃ ಕಿಂತ್ವನಿರ್ವಚನೀಯಾ ಏವ । ಯಥಾಹ ಶ್ರುತಿಃ - “ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದದ್ವೈತೋಪಕ್ರಮಾದುಪಸಂಹಾರಾಚ್ಚ ಸರ್ವ ಏವ ವೇದಾಂತಾ ಐಕಾಂತಿಕಾದ್ವೈತಪರಾಃ ಸಂತಃ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಕ್ವಚಿದದ್ವೈತಮಾಹುಃ, ಕ್ವಚಿದ್ದ್ವೈತನಿಷೇಧೇನ, ಕ್ವಚಿದ್ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನತ್ವೇನ ಜಗತಃ । ಏತಾವತಾಪಿ ತಾವದ್ಭೇದೋ ನಿಷಿದ್ಧೋ ಭವತಿ, ನ ತೂಪಾದಾನತ್ವಾಭಿಧಾನಮಾತ್ರೇಣ ವಿಕಾರಗ್ರಹ ಆಸ್ಥೇಯಃ । ನಹಿ ವಾಕ್ಯೈಕದೇಶಸ್ಯಾರ್ಥೋಽಸ್ತೀತಿ ॥ ೨೭ ॥
ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತಾನುಪರೋಧಾತ್॥೨೩॥ ಮಧ್ಯೇ ಪಾದಂ ವೃತ್ತಕೀರ್ತನಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ –
ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।
ವ್ಯವಹಿತಸಂಬಂಧಾಪೌನರುಕ್ತಯೇ ಫಲೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।
ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರ (ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೧.ಸೂ.೨) ಸಂಗತ್ಯಭಿಧಿತ್ಸಾಯಾಂ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಾರ್ಥಾನುವಾದೇನ ಯಥಾಭ್ಯುದಯಹೇತುತ್ವಾದಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯೋಕ್ತೇನ ಕಿಂ ಪ್ರಯೋಜನಮತ ಆಹ –
ಅತ್ರ ಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಸ್ಯ ವಿಚಾರಪ್ರತಿಜ್ಞಯಾ ಸಂಗತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ತೇನಾಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಕಾರಣವಿಶೇಷವಿಚಾರಪರಸ್ಯ ಸಂಗತಿರುಕ್ತಾ। ಆಕಸ್ಮಿಕೇ ಹಿ ಲಕ್ಷಣೇ ತದ್ವಿಶೇಷಚಿಂತಾಪ್ಯಾಕಸ್ಮಿಕೀ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಅತ ಏವಾಧ್ಯಾಯಸಂಗತಿಶ್ಚ। ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇನ ವಿಶೇಷವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿನಿರಾಸಸಾಮ್ಯಾತ್ಪಾದಸಂಗತಿಃ।
ಅವಶೇಷಮಾಹೇತ್ಯುಕ್ತೇ ತಮವಶಿಷ್ಯಮಾಣಮರ್ಥಮಾಹ –
ಏತದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಕಾರಣತ್ವಮಾತ್ರಂ ಲಕ್ಷಣಮುಕ್ತ್ವಾ ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿಮಿತ್ತಮೇವೇತಿ ಪಕ್ಷ ಆಶ್ರೀಯೇತ, ತದಾ ಜಗದುಪಾದಾನಮಭ್ಯುಪೇಯಂ ನ ವಾ।
ಆದ್ಯಂ ನಿರಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ –
ಅಸಂಭವಾದ್ವೇತಿ ।
ಭಾವಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಗಗನಾದೇರವಶ್ಯಾಶ್ರಯಣೀಯೇ ಉಪಾದಾನೇ ತದಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವೇನ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಂ ತದನಭ್ಯುಪಗಮೇ ತನ್ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಉಭಯಕಾರಣತ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಧಾನಾನನ್ಯುಪಗಮಾನ್ನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ। ಅದ್ವೈತಾಽವ್ಯಾಸೇಧಕತ್ವಾಚ್ಚ ಏವಂವಿಧಕಾರಣತ್ವಸ್ಯ ನ ಲಕ್ಷ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ನಾಸಂಭವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಏತದಧಿಕರಣಸಿದ್ಧವತ್ಕಾರೇಣ ಚ ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರೇ ಉಭಯಕಾರಣತ್ವವ್ಯವಹಾರಃ। ಯದ್ಯಪಿ ತದನಂತರಮಿದಮಾರಬ್ಧವ್ಯಮ್; ತಥಾಪಿ ನಿರ್ಣೀತತಾತ್ಪರ್ಯೈರ್ವೇದಾಂತೈಃ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಾತ್ರಸಾಧಕಾನುಮಾನಸ್ಯ ಕಾಲಾತೀತತ್ವಂ ಮುವಚಮಿತಿ ಸಮನ್ವಯಾವಸಾನೇ ಲಿಲಿಖೇ।
ಅಪ್ರದರ್ಶಿತೇ ತು ವಿಷಯೇ ಸಮನ್ವಯೋ ದುಷ್ಪ್ರತಿಪಾದ ಇತಿ ಕಾರಣತಾಮಾತ್ರಂ ತತ್ರೋಕ್ತಮ್। ಈಕ್ಷತೃತ್ವಶ್ರುತೇರೇಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿಮಿತ್ತಮೇವೋತೋಪಾದಾನಮಪೀತಿ ಸಂಶಯೇ ಪೂರ್ವತ್ರ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ಮುಖ್ಯಾಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಜೀವಪರತ್ವಂ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನಿರಸ್ತಮ್, ಇಹ ತು ನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಭೇದಾದ್ಗೌಣೀ ಸೇತಿ ಸಂಗತಿಮಭಿಸಂಧಾಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ –
ಈಕ್ಷೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ನ ದ್ರವ್ಯಪ್ರಕೃತಿಃ ಈಕ್ಷಿತೃತ್ವಾತ್, ಕರ್ತೃತ್ವಾತ್ ಸ್ವತಂತ್ರತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್। ಪ್ರಭುತ್ವಾಚ್ಚ ರಾಜವತ್। ಸುಖಾದ್ಯುಪಾದೇನ ರಾಜ್ಞಿ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯವ್ಯಾವೃತ್ತಯೇ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಂ ದ್ರವ್ಯಪದಮ್।
ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಪೃಥಿವೀಪ್ರಕೃತಿಃ ನಿರ್ಗಂಧತ್ವಾತ್ ಅಭಾವವದಿತ್ಯಪ್ರಯೋಗಾನ್ಮತ್ವಾಽಽಹ –
ಅಸರೂಪತೇತಿ ।
ಏತೇಷಾಮನುಮಾನಾನಾಮಾಶಂಕ್ಯಾತೀತಕಾಲತಾಂ ವಿಷಯವ್ಯವಸ್ಥಯಾ ಪರಿಹರತಿ –
ಆಗಮಸ್ಯೇತಿ ।
ಆಗಮೇ ಹಿ ಯತ ಇತಿ ಪಂಚಮೀ ನ ಪ್ರಕೃತಾವಪಿ ತು ಹೇತುತ್ವಮಾತ್ರೇ ‘ಹೇತುಮನುಷ್ಯೇಭ್ಯೋಽನ್ಯತರಸ್ಯಾಂ ರೂಪ್ಯ’ ಇತಿ ಹೇತೋರ್ಮನುಷ್ಯಾಚ್ಚ ರೂಪ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯವಿಧೌ ‘ತತ ಆಗತ’ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಪಂಚಮ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಹೇತೋರಿತಿ ವಿಶೇಷಣೇನ ಹೇತಾವಪಿ ಪಂಚಮೀಜ್ಞಾಪನಾತ್। ಅತೋ ನ ವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।
ನನು ನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಭೇದೇ ಕಥಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತಯೋಜನಾ ತತ್ರಾಹ –
ಏಕೇತಿ ।
ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಯತ್ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ।
ನನು ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತೌ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಪರೌ, ನೇತ್ಯಾಹ –
ನ ಮುಖ್ಯೇ ಇತಿ।
ನನ್ವನುಮಾನವಾಧಾದ್ಗೌಣತಾಽತ ಆಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಅಸ್ತ್ವಾಗಮೋ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಪರಸ್ತತ್ರಾಹ –
ಸರ್ವೇ ಹೀತಿ ।
ಕಥಮೈಕಾಂತಿಕಾಽದ್ವೈತಪರತ್ವಂ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಾಭಿಧಾಯಿವೇದಾಂತಾನಾಮತ ಆಹ –
ದ್ವೈತೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ವಿವರ್ತತ್ವೇನಾಧಿಷ್ಠಾನನ್ಯತಿರೇಣಾಭಾವೇ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಯದಿ ತಜ್ಜ್ಞಾನಾತ್ಸರ್ವಕಾರ್ಯಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನಮ್, ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ತತೋಽನ್ಯನ್ನಿಮಿತ್ತಮತ ಆಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮನುಮಾನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದಿಲಿಂಗೈರ್ಬಾಧೋಽಪಿ ತು ಶ್ರುತ್ಯಾಽಪೀತ್ಯಾಹ –
ಯತ ಇತೀತಿ ।
ಯತ್ತು ಜ್ಞಾಪಕಾದ್ಧೇತೌ ಪಂಚಮೀತಿ, ತತ್ರಾಹ –
ನ ಕಾರಣಮಾತ್ರ ಇತಿ ।
ಜ್ಞಾಪನೇನ ವಿಧ್ಯುನ್ನಯನಾದ್ವರಮಿಹ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಧಿಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರಕೃತಿತ್ವೋಪಾದಾನಮಿತಿ ಭಾವಃ। ಅಪಿ ಚ ಗುಣವಚನೇಷು ಹೇತುಪಂಚಮೀ ದೃಶ್ಯತೇ ಜಾಡ್ಯಾದ್ವದ್ಧ ಇತ್ಯಾದಿಷು। ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಗುಣೋಽನಾಶ್ರಿತತ್ವಾದ್, ಯೇನ ‘ಯತ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಗುಣವಚನತಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಜನಿಕರ್ತುರ್ಜಾಯಮಾನಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿರಪಾದಾನಸಂಜ್ಞಾ ಭವತಿ ತತೋಽಪಾದಾನೇ ಪಂಚಮೀತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಪ್ರಕೃತೌ ಸ್ಮರ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।
ಭಾಷ್ಯಸ್ಥಶ್ರುತಿಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ದುಂದುಭೀತಿ॥೨೩॥
ಸೌತ್ರ್ಯಭಿಧ್ಯಾ ಽನಾಗತವಸ್ತುನೀಚ್ಛಾ, ತಸ್ಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ –
ಸಂಕಲ್ಪ ಇತಿ ।
ಏತಯಾಽಭಿಷ್ಯಯಾ ತ್ವಾತ ಯಂ ದರ್ಶಿತಂ ತೇನ ಚ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ಶ್ರುತೌ ದರ್ಶಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಬಹು ಸ್ಯಾಮಿತ್ಯಾಭಿಧ್ಯಾಯಾ ಈಶ್ವರವಿಷಯತ್ವೇನ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾಽ ಭೇದಸೂಚನಾದುಪಾದಾನತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೨೪॥ ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಚೇತಿ ಸೂತ್ರೋದಾಹೃತಶ್ರುತಾವಾಕಾಶಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮವಚನ ಇತ್ಯಾಹ –
ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।
ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ ಇತಿ ।
ಉಪಾದಾನಾಂತರೇತ್ಯಾದಿನೇತಿ ಶೇಷಃ।
ಆಕಾಶಾದೇವೇತಿ ।
ಶ್ರೌತಾವಧಾರಣೋಕ್ತೋಪಾದಾನಾಂತರಾಭಾವಂ ಸಾಕ್ಷಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಪದೇನ ದರ್ಶಯತಿ ಇತ್ಯೇವಂ ವ್ಯವಹಿತಾನ್ವಯೇನ ಭಾಷ್ಯಂ ಯೋಜಯತಿ –
ಆಕಾಶಾದೇವೇತಿ ॥೨೫॥
ಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರಕೃತಿಗ್ರಹಣಮುಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನತ್ವೇಹೇತುಪರಂ ಯತ್ಕಾರಣಮಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಕರ್ಮತ್ವೇನೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಸ್ಯೇತಿ ।
ಭೇದೇನಾನಿರ್ವಚನಾದಿಭಿನ್ನ ಇವೇತಿ ಯೋಜನಾ। ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾದಿನಾ ವಿಶೇಷೇಣ ಪೃಥಿವೀತ್ವಾದಿನಾ ನಿರ್ವಾಚ್ಯಮಿತಿ ನಿರುಕ್ತಪದವ್ಯಾಖ್ಯಾ।
ದ್ವೇ ವಾ ವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪೇ ಇತಿ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದೇನ ಶ್ರುತಂ ತತ್ಕಥಂ ಸ್ಯಾದ್ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವ್ಯತಿರೇಕಂ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯಾನ್ವಯಮಾಹ –
ಯದೀತಿ ।
ತರ್ಹ್ಯೇವಂರೂಪಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶೇಷಃ॥೨೬॥
ವಿಶೇಷ್ಯೇತಿ ।
ಸಾಧ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯ ಹೇತುಂ ಪ್ರತ್ಯಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಚ ಗ್ರಾಹಕತಯೋಪಜೀವ್ಯಾಗಮವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಭಾಸ್ಕರಸ್ತ್ವಿಹ ಬಭ್ರಾಮ ಯೋನಿರಿತಿ ಪರಿಣಾಮಾದಿತಿ ಚ ಸೂತ್ರನಿರ್ದೇಶಾಚ್ಛಾಂದೋಗ್ಯವಾಕ್ಯಕಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮನಂದಿನಾ ಪರಿಣಾಮಸ್ತು ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಭಿಧಾನಾಚ್ಚ ಪರಿಣಾಮವಾದೋ ವೃದ್ಧಸಂಮತ ಇತಿ, ತಂ ಪ್ರತಿಬೋಧಯತಿ –
ಇಯಂ ಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮನಂದಿನಾ ಹಿ ನಾಸತೋಽನಿಷ್ಪಾದ್ಯತ್ವಾತ್ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ತು ಸತ್ತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿತಿ ಸದಸತ್ಪಕ್ಷಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪೇಣ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾದರ್ಶ್ಯ ನ ಸಂವ್ಯವಹಾರಮಾತ್ರತ್ವಾದಿತಿ ಅನಿರ್ವಚನೀಯತಾ ಸಿದ್ಧಾಂತಿತಾ ಅತಃ ಪರಿಣಾಮಸ್ತ್ವಿತಿ ಮಿಥ್ಯಾಪರಿಣಾಮಾಭಿಪ್ರಾಯಂ, ಸೂತ್ರಂ ತ್ವೇತದಭಿಪ್ರಾಯಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ।
ಉದಾಹರಿಷ್ಯಮಾಣಶ್ರುತಿಸಂಮತಾಂ ಯುಕ್ತಿಮಾಹ –
ನ ಖಲ್ವಿತಿ ।
ಪರಿಣಾಮಃ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಏಕದೇಶೇನ ವಾ। ನಾದ್ಯಃ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಪ್ರಾಕ್ತನರೂಪತ್ಯಾಗಾದನಿತ್ಯತ್ವಾಪತ್ತೌ ಶ್ರೌತನಿತ್ಯವಿರೋಧಾತ್। ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ನಿಷ್ಕಲಶ್ರುತ್ಯವಗತಾನಂಶತ್ವವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ನಿತ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತುಗರ್ಭನಿರ್ದೇಶಯೋರ್ವಿವರಣಮ್। ಏವಂ ಸೌತ್ರಪರಿಣಾಮಶಬ್ದೋ ವಿವರ್ತಪರತಯಾ ಯೋಜಿತಃ।
ಇದಾನೀಂ ತು ಯಥಾಶ್ರುತಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಪರಿಣಾಮತ್ವೇನ ಲೋಕಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಯುಕ್ತಯಸಹತ್ವೇನ ವಿವರ್ತತಾಮಾಹ –
ನ ಚ ಮೃದ ಇತಿ ।
ಮೃದ ಏವ ಸತ್ಯತ್ವಾವಧಾರಣಾತ್ಕಾರ್ಯಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಶ್ರುತಿರಾಹ - ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮಿತ್ಯಾದೌ ಸಾಕ್ಷಾನ್ನೇತಿ ನೇತೀತ್ಯಾದೌ ನಿಷೇಧೇನ।
ನನು ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತೇಃ ಸಪ್ರಪಂಚತಾಽಸ್ತು, ನೇತ್ಯಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಉಪಕ್ರಮಾದ್ಯವಗತತಾತ್ಪರ್ಯಮಹಾವಾಕ್ಯಮಧ್ಯಸ್ಥಾವಾಂತರವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಾನುರೋಧೇನ ಮಾಯಾಮಯಸೃಷ್ಟಿವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಅತ್ರ ಕಶ್ಚಿದಾಹ - ಭ್ರಾಂತೇ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನತ್ವೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಏವ ಸಮರ್ಥಿತಃ ಸ್ಯಾದ್, ನಿರ್ವಿಕಾರತ್ವಶ್ರುತಯಃ ಪ್ರಾಕ್ ಸೃಷ್ಟೇರವಿಕಾರಿತಾಮಾಹುಃ - ಇತಿ। ತನ್ನ; ವಾಕ್ಯಾಭಾಸೋತ್ಥಭ್ರಮಮಾತ್ರಸಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನತ್ವಮಿತಿ ಹಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಶಯಃ; ಸ್ವಪ್ನವದರ್ಥಕ್ರಿಯಾಸಮರ್ಥಪ್ರಪಂಚಾಸ್ಪದತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಸಂಮತಮಿತಿ ಭೇದೋಪಪತ್ತೇಃ। ಪ್ರಲಯಶ್ರುತಿಭಿರೇವ ಪ್ರಾಗವಿಕಾರಿತ್ವಸಿದ್ಧಿರ್ನ ನಿರ್ವಿಕಾರಶ್ರುತಿಸ್ತತ್ಪರಾ, ನಿರ್ವಿಕಾರಿತ್ವಂ ವಿಕಾರಾತ್ಯಂತಾಭಾವೋ ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮಃ ಸ ಚಾನಿರ್ವಾಚ್ಯೋ ವಿಕಾರಮನಿರ್ವಾಚ್ಯಂ ನ ಸಹತೇ ಸತ್ಯ ಇವ ತವ ಘಟಾಭಾವಃ ಸತ್ಯಘಟಂ ನ ಚಾದ್ವೈತಂ ವ್ಯಾಹಂತೀತಿ॥೨೭॥