సుషుప్త్యుత్క్రాన్త్యోర్భేదేన ।
'ఆదిమధ్యావసానేషు సంసారిప్రతిపాదనాత్ । తత్పరే గ్రన్థసన్దర్భే సర్వం తత్రైవ యోజ్యతే” ॥ సంసార్యేవ తావదాత్మాహఙ్కారాస్పదప్రాణాదిపరీతః సర్వజనసిద్ధః । తమేవ చ “యోఽయం విజ్ఞానమయః ప్రాణేషు”(బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౭) ఇత్యాదిశ్రుతిసన్దర్భ ఆదిమధ్యావసానేష్వామృశతీతి తదనువాదపరో భవితుమర్హతి । ఎవం చ సంసార్యాత్మైవ కిఞ్చిదపేక్ష్య మహాన్ , సంసారస్య చానాదిత్వేనానాదిత్వాదజ ఉచ్యతే, న తు తదతిరిక్తః కశ్చిదత్ర నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావః ప్రతిపాద్యః । యత్తు సుషుప్త్యుత్క్రాన్త్యోః ప్రాజ్ఞేనాత్మనా సమ్పరిష్వక్త ఇతి భేదం మన్యసే, నాసౌ భేదః కిన్త్వయమాత్మశబ్దః స్వభావవచనః, తేన సుషుప్త్యుత్క్రాన్త్యవస్థాయాం విశేషవిషయాభావాత్సమ్పిణ్డితప్రజ్ఞేన ప్రాజ్ఞేనాత్మనా స్వభావేన పరిష్వక్తో న కిఞ్చిద్వేదేత్యభేదేఽపి భేదవదుపచారేణ యోజనీయమ్ । యథాహుః - “ప్రాజ్ఞః సమ్పిణ్డితప్రజ్ఞః” ఇతి । ప్రత్యాదయశ్చ శబ్దాః సంసారిణ్యేవ కార్యకరణసఙ్ఘాతాత్మకస్య జగతో జీవకర్మార్జితతయా తద్భోగ్యతయా చ యోజనీయాః । తస్మాత్సంసార్యేవానూద్యతే న తు పరమాత్మా ప్రతిపాద్యత ఇతి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే - సుషుప్త్యుత్క్రాన్త్యోర్భేదేన వ్యపదేశాదిత్యనువర్తతే । అయమభిసన్ధిః - కిం సంసారిణోఽన్యః పరమాత్మా నాస్తి, తస్మాత్సంసార్యాత్మపరం “యోఽయం విజ్ఞానమయః ప్రాణేషు”(బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౭) ఇతి వాక్యమ్ , ఆహోస్విదిహ సంసారివ్యతిరేకేణ పరమాత్మనోఽసఙ్కీర్తనాత్సంసారిణశ్చాదిమధ్యావసానేష్వవమర్శనాత్సంసార్యాత్మపరం, న తావత్సంసార్యతిరిక్తస్య తస్యాభావః । తత్ప్రతిపాదకా హి శతశ ఆగమాః “ఈక్షతేర్నాశబ్దమ్”(బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౫) “గతిసామాన్యాత్”(బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౧౦) ఇత్యాదిభిః సూత్రసన్దర్భైరుపపాదితాః । న చాత్రాపి సంసార్యతిరిక్తపరమాత్మసఙ్కీర్తనాభావః, సుషుప్త్యుత్క్రాన్త్యోస్తత్సఙ్కీర్తనాత్ । నచ ప్రాజ్ఞస్య పరమాత్మనో జీవాద్భేదేన సఙ్కీర్తనం సతి సమ్భవే రాహోః శిర ఇతివదౌపచారికం యుక్తమ్ । నచ ప్రాజ్ఞశబ్దః ప్రజ్ఞాప్రకర్షశాలిని నిరూఢవృత్తిః కథఞ్చిదజ్ఞవిషయో వ్యాఖ్యాతుముచితః । నచ ప్రజ్ఞాప్రకర్షోఽసఙ్కుచద్వృత్తిర్విదితసమస్తవేదితవ్యాత్సర్వవిదోఽన్యత్ర సమ్భవతి । న చేత్థమ్భూతో జీవాత్మా । తస్మాత్సుషుప్త్యుత్క్రాన్త్యోర్భేదేన జీవాత్ప్రాజ్ఞస్య పరమాత్మనో వ్యపదేశాత్ “యోఽయం విజ్ఞానమయః”(బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౭) ఇత్యాదినా జీవాత్మానం లోకసిద్ధమనూద్య తస్య పరమాత్మభావోఽనధిగతః ప్రతిపాద్యతే । నచ జీవాత్మానువాదమాత్రపరాణ్యేతాని వచాంసి । అనధిగతార్థావబోధనపరం హి శాబ్దం ప్రమాణం, న త్వనువాదమాత్రనిష్ఠం భవితుమర్హతి । అత ఎవ చ సంసారిణః పరమాత్మభావవిధానాయాదిమధ్యావసానేష్వనువాద్యతయాఽవమర్శ ఉపపద్యతే । ఎవం చ మహత్త్వం చాజత్వం చ సర్వగతస్య నిత్యస్యాత్మనః సమ్భవాన్నాపేక్షికం కల్పయిష్యతే ।
యస్తు మధ్యే బుద్ధాన్తాద్యవస్థోపన్యాసాదితి ।
నానేనావస్థావత్త్వం వివక్ష్యతే । అపి త్వవస్థానాముపజనాపాయధర్మకత్వేన తదతిరిక్తమవస్థారహితం పరమాత్మానం వివక్షతి, ఉపరితనవాక్యసన్దర్భాలోచనాదితి ॥ ౪౨ ॥
పత్యాదిశబ్దేభ్యః ।
సర్వస్య వశీ ।
వశః సామర్థ్యం సర్వస్య జగతః ప్రభవత్యయమ్ , వ్యూహావస్థానసమర్థ ఇతి । అత ఎవ సర్వస్యేశానః, సామర్థ్యేన హ్యయముక్తేన సర్వస్యేష్టే, తదిచ్ఛానువిధానాజ్జగతః । అత ఎవ సర్వస్యాధిపతిః సర్వస్య నియన్తా । అన్తర్యామీతి యావత్ । కిఞ్చ స ఎవంభూతో హృద్యన్తర్జ్యోతిః పురుషో విజ్ఞానమయో న సాధునా కర్మణా భూయానుత్కృష్టో భవతీత్యేవమాద్యాః శ్రుతయోఽసంసారిణం పరమాత్మానమేవ ప్రతిపాదయన్తి । తస్మాజ్జీవాత్మానం మానాన్తరసిద్ధమనూద్య తస్య బ్రహ్మభావప్రతిపాదనపరో “యోఽయం విజ్ఞానమయః”(బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౭) ఇత్యాదివాక్యసన్దర్భ ఇతి సిద్ధమ్ ॥ ౪౩ ॥
ఇతి శ్రీమద్వాచస్పతిమిశ్రవిరచితశారీరకభగవత్పాదభాష్యవిభాగే భామత్యాం ప్రథమస్యాధ్యాయస్య తృతీయః పాదః ॥ ౩ ॥
॥ ఇతి ప్రథమాధ్యాయస్య జ్ఞేయబ్రహ్మప్రతిపాదకాస్పష్టశ్రుతిసమన్వయాఖ్యస్తృతీయః పాదః ॥
సుషుప్త్యుత్క్రాన్త్యోర్భేదేన॥౪౨॥ అత్ర విజ్ఞానమయశబ్దాదుపసంహారస్థసర్వేశానాదిశబ్దాచ్చ విశయః। అఙ్గుష్ఠమాత్ర ఇత్యత్ర నోపక్రమోపసంహారౌ జీవే, అత్ర తు స్త ఇత్యగతతా। పూర్వత్ర నామభేదరూపాభ్యాం భేదవ్యపదేశాకాశం బ్రహ్మేత్యుక్తం, తత్ర భేదవ్యపదేశోఽనేకాన్తోఽసత్యపి భేదే ‘ప్రాజ్ఞేనాత్మనా సంపరిప్వక్త’ ఇతి భేదోపచారదర్శనాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
(???)
అత్రాపి ముఖ్యభేదపరత్వసాధ్యత్వాత్సఙ్గతిః ।
పూర్వపక్షమాహ –
ఆదీతి ।
ఆదావన్తే చ విజ్ఞానమయశబ్దాద్ మధ్యే స్వప్నాద్యుక్తేః సంసారిపరే గ్రన్థే సతి ‘మహానజ’ ఇత్యాది సర్వం సంసారిణ్యేవ యోజ్యత ఇత్యర్థః। సంపిణ్డితా విషయసంబన్ధకృతవిక్షేపాభావాద్ ఘనీభూతా ప్రజ్ఞా యస్య స తథా, సంసార్యేవానూద్యత ఇతి। అనువాదప్రయోజనం కర్మాపేక్షితకర్తృస్తుతిః।
నన్వసిద్ధే ఈశ్వర ధర్మిణి భేదవ్యపదేశోఽసిద్ధ ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
అయమభిసంధిరితి ।
ద్వితీయం వికల్పం నిరాచష్టే –
న చాత్రేతి ।
నన్వాత్మశబ్దో జీవస్వభావవచన ఇత్యుక్తం, తత్కథం తదతిరిక్తేశ్వరవ్యపదేశోఽత ఆహ –
న చ ప్రాజ్ఞస్యేతి ।
నను జీవస్యాపి శాస్త్రాదివిషయప్రజ్ఞాప్రకర్షోఽస్తి, అత ఆహ –
అసంకుచద్వృత్తిరితి ।
నను భేదేన జీవపరవ్యపదేశే వాక్యం భిద్యేతాత ఆహ –
లోకసిద్ధమనూద్యేతి ।
నన్వతిలాఘవాదనువాద ఎవ భవతు, నేత్యాహ –
న త్వితి ।
నన్వభ్యాసాజ్జీవపరత్వం వాక్యస్య, నేత్యాహ –
అత ఎవేతి ।
యత ఎవానువాదమాత్రమనర్థకమత ఎవ ప్రాణాదివివేకార్థముపక్రమే జీవవర్ణనం స్వప్నేదేర్వ్యభిచారిత్వాదనాత్మధర్మత్వార్థం మధ్యే నిర్దేశః। అన్తే చ శోధితజీవం పరామృశ్య తస్య బ్రహ్మత్వం బోధ్యత ఇతి వివేకః।
ఉపరితనవాక్యసందర్భోఽత ఊర్ధ్వం విమోక్షాయైవ బ్రూహీత్యాదిః॥౪౨॥ వశిశబ్దం వ్యాఖ్యాతి –
వశ ఇతి ।
వశః శక్తిరస్యాస్తీతి వశీ। తతః ఫలితమాహ
సర్వస్య జగత ఇతి ।
అయమీశ్వరః సర్వస్య జగతః ప్రభవతి ప్రభుర్భవతి ప్రభావం ప్రకటయతి।
వ్యూహేతి ।
వ్యూహేన విభాగేన జగతోఽవస్థానే సాధ్యే సమర్థ ఇత్యర్థః। శక్తస్య తథైవ కరణం సర్వేశానపదార్థః। ప్రకృతం జగత్ప్రతి నియన్తృత్వం సర్వాధిపతిత్వమ్॥ విజ్ఞానమన్తఃకరణమ్ తన్మయః తత్ప్రాయః। ప్రాణేషు హృదీతి వ్యతిరేకార్థే సప్తమ్యౌ, ప్రాణబుద్ధ్యతిరిక్త ఇత్యర్థః। అన్తరితి బుద్ధివృత్తేర్వివినక్తి, జ్యోతిరిత్యజ్ఞానాద్భినత్తి। పురుషః పూర్ణః। యోఽయమేవభూతః స ఆత్మేతి యాజ్ఞవల్కీయం ప్రతివచనం కతమ ఆత్మేతి జనకప్రశ్నానన్తరమ్। అన్వారూఢః అధిష్ఠితః। ఉత్సర్జద్ వేదనాతః శబ్దం కుర్వన్ బుద్ధౌ ధ్యాయన్త్యాం ధ్యాయతీవ చలన్త్యాం చలతీవ। బుద్ధాన్తో జాగ్రత్, అతః కామాదివివేకానన్తరం, విమోక్షాయ బ్రూహీతి జనకః పృచ్ఛతి। తేన జాగ్రద్భోగాదినా, అనన్వాగతో భవత్యసఙ్గత్వాదితి ప్రతివక్తి యాజ్ఞవల్క్యః। తదా సుషుప్తౌ, హృదయస్య బుద్ధేః సంబన్ధినః శోకాఀస్తీర్ణో భవతి॥౪౩॥