ఆనుమానికమప్యేకేషామితి చేన్న శరీరరూపకవిన్యస్తగృహీతేర్దర్శయతి చ॥౧॥ అర్వాచీనమహత్తత్త్వాపేక్షయా పూర్వకాలత్వమవిప్రకృష్టమవ్యక్తస్య పరశబ్ద ఆహ –

తథా చ కారణత్వసిద్ధిః । నియతప్రక్సత్త్వం హి తదిత్యర్థః। నను సిద్ధే గతిసామాన్యే కా శఙ్కా? మహతః పరమిత్యాదివాక్యార్థానిర్ణయే వా కథం గతిసామాన్యసిద్ధిః? ఉచ్యతే – అసాధి ప్రతివేదాన్తం బ్రహ్మకారణతాగతిః। ప్రతివాక్యం న తత్సిద్ధిః క్వ చిదన్యార్థదర్శనాత్॥ పూర్వత్ర హి ప్రధానాద్యేవ సర్వవేదాన్తార్థ ఇతి ప్రత్యవస్థితే తన్నిషేధేన సర్వవేదాన్తేషు బ్రహ్మావగతిః సాధితా, ఇహ తు తాముపేత్య ప్రధానాద్యపి కారణత్వేన సమన్వయవిషయః। న చానేకకారణవైయర్థ్యమ్; కల్పభేదేన వ్యవస్థోపపత్తేరితి ప్రత్యవస్థీయతే। సూత్రకారోఽప్యపిధబ్దమేకశబ్దం చ ప్రయుఞ్జానో బ్రహ్మాఙ్గీకారేణ పూర్వపక్షః క్చాచిత్కశ్చాయం విచార ఇతి సూచయాంబభూవ। అవ్యక్తపదం ప్రధానపరం శరీరపరం వేతి స్మార్తక్రమశ్రౌతపారిశేప్యాభ్యామ్ ఉభయోః ప్రత్యభిజ్ఞానాత్సంశయః। సాంఖ్యానాం శ్రుతిస్మృత్యోరనుమానసిద్ధానువాదిత్వేన తుల్యతా।

భాష్యే స్మృతిశబ్దః సాంఖ్యస్మృత్యభిప్రాయ ఇత్యాహ –

సాంఖ్యేతి ।

శబ్దాదిహీనత్వాదితి భాష్యే గుణవైషమ్యోత్తరకాలభావిశబ్దాదిహీనత్వముక్తం ప్రధానకాలేఽపి సూక్ష్మశబ్దాదిభావాదిత్యాహ –

శాన్తేతి ।

శాన్తః సాత్త్వికో ఘోరో రాజసో మూఢస్తామసః।

శ్రుతిస్మృతిన్యాయేతిభాష్యం వ్యాఖ్యాతి –

శ్రుతిరితి ।

భేదానాం మహదాదివిశేషాణాం కారణమవ్యక్తమస్తీతి సంబన్ధః। కుతః?

పరిమాణాత్ ।

మహదాది, అవ్యక్తకారణకమ్, అవ్యాపిత్వాద్ ఘటవత్। సత్కార్యవాదే ప్రాక్కార్యోత్పత్తేరవ్యక్తకార్యత్వాత్కారణేఽవ్యక్తశబ్దప్రయోగః। తావేవ ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తౌ। సమన్వయాత్తదనురాగవిజ్ఞానవేదనీయత్వాత్। యద్యేన సమన్వితమితి సామాన్యేనాత్ర వ్యాప్తిః। కారణశక్తితః కార్యస్య ప్రవృత్తేః కారణగతావ్యక్తకార్యం హి శక్తిరిత్యర్థః। ఇదమస్య కారణమిదమస్య కార్యమితి విభాగాత్। అవ్యక్తకార్యసత్త్వరహితస్య నృశృఙ్గవత్కారణత్వాయోగాదిత్యర్థః। ప్రలయావస్థాయాం వైశ్వరూప్యస్యావిభాత్ లీనానభివ్యక్తకార్యాశ్రయోఽస్త్యవ్యక్తమితి॥ అవ్యక్తపదేన కిం రూఢేః ప్రధానప్రతీతిర్యోగాద్వా స్మార్తక్రమానుగృహీతయోగాద్వా।

నాద్య ఇత్యాహ –

లౌకికీ హీతి ।

య ఎవ లౌకికా ఇతి శాబరం వచః। లోకవేదయోః శబ్దార్థభేదః; లౌకికా వైదికా ఇతి వ్యపదేశభేదాదేతద్వై దైవ్యం మధు యద్ ఘృతమితి దేవమధునో ఘృతత్వాభిధానాచ్చేతి ప్రాపయ్య రాద్ధాన్తితమ్। లోకావగతసంబన్ధశబ్దానాం వేదే బోధకత్వోపపత్తేరైక్యేన చ ప్రత్యభిజ్ఞానాద్ ఘృతే మధుత్వస్య స్తుత్యర్థత్వాచ్చైక్యం శబ్దార్థయోరితి।

ద్వితీయం ప్రత్యాహ –

యోగాస్త్వితి ।

తృతీయం నిరాకరోతి –

ప్రకరణేతి ।

అయం భావః, ఇహ విష్ణోః పదం పురుషః ప్రధానం తత్ప్రతిపత్త్యఙ్గాని ఇన్ద్రియాదీని ‘‘ఇన్ద్రియేభ్యః పరా’’ ఇత్యాదినా నిర్దిశ్యన్తే। తాని ‘‘చాత్మానం రథిన’’మితి వాక్యే రథాదిరూపితాన్యేవ గృహ్యన్తే। ఎవం స్థితే ‘‘మహతః పరమవ్యక్తమిత్యత్ర పౌరుషేయవాక్యస్థపదార్థతత్క్రమాపేక్షప్రధానప్రత్యభిజ్ఞా దుర్బలా। ప్రకరణాధీతపదార్థాశ్రయత్వాదిభిధేయాకాఙ్క్షాశ్రయత్వాచ్చ పారిశేష్యనిమిత్తా శరీరప్రత్యభిజ్ఞా ప్రబలా। తథా హి - రథత్వేన రూపితం శరీరం పురుషపరత్వప్రతిపాదకవాక్యాన్వయమపేక్షతే; ఇతరథా నిష్ప్రయోజనత్వాత్, న చ స్వాభిధేయావరుద్ధా ఇన్ద్రియాదిశబ్దాస్తదభిదధతీతి అస్తి అవ్యక్తశబ్దాపేక్షా శరీరస్య।

అవ్యక్తశబ్దోఽపి యౌగికత్వాదభిధేయవిశేషాకాఙ్క్షీ స్వశబ్దోపాత్తేన్ద్రియాద్యభిధాతుమక్షమః శరీరాకాఙ్క్షీతి శరీరమేవావ్యక్తశబ్దార్థ ఇతి।। ‘‘విషయాంస్తేషు గోచరా’’ నితి శ్రుతి వ్యాచష్టే –

తేష్వితి ।

విషయానుద్దిశ్య మార్గత్వం విధేయమ్।

స్వగోచరమాలమ్బ్య చలన్తీతి విపరిణతానుషఙ్గః। ‘‘ఆత్మేన్ద్రియమనోయుక్తం భోక్తేత్యాహుర్మనీషిణ’’ ఇత్యేతద్వ్యాచష్టే –

ఆత్మేతి ।

యుక్తమితి భావే నిష్ఠా, క్రియావిశేషణం చైతత్తదేవ దర్శయతి –

యోగ ఇతి ।

ప్రకరణపరిశేషాభ్యామిత్వుక్తమ్।

నను ప్రకరణం కర్తవ్యస్యేతికర్తవ్యాకాఙ్క్షస్య వచనమ్, కథమిహ తదిత్యాశఙ్క్యాహ –

ప్రధానస్యేతి ।

ప్రధానస్యేత్యుక్తేఽర్థాదాకాఙ్క్షాఽఙ్గవిషయేతి సిద్ధ్యతి। కాణ్డద్వయానుగతం లక్షణమిదమేవేత్యర్థః।

కిం ప్రధానమత ఆహ –

గన్తవ్యమితి ।

ఇన్ద్రియాదయశ్చ తస్య పరత్వప్రతిపత్తావఙ్గమ్। సంయతోశ్చేతత్ప్రాప్తావపి।

యస్త్వవిజ్ఞానవానిత్యాదిశ్రుతౌ భాష్యే చాసంయమాభిధానమనుపయోగీత్యాశఙ్క్యాహ –

అసంయమేతి ।

సంయమాభావే మోక్షాభావేన తద్భావ ఎవ దృఢీకృత ఇత్యర్థః।

యదుక్తం పూర్వవాదినా మహతః పరమిత్యత్ర పరశబ్దః కారణవచన ఇతి, తత్రాహ –

పరశబ్ద ఇతి ।

మన ఆదౌ అర్థాదికారణత్వాసంభవాదస్మిన్ప్రకరణే పరశబ్దః శ్రైష్ఠ్యవచన ఇత్యర్థః।

ఇహాధ్యాత్మప్రకరణే ఆన్తరత్వాత్ శ్రైష్ఠ్యం వక్తవ్యమ్, తదర్థేషు నాస్తీతి శఙ్కతే –

నన్వితి ।

నామైవ శబ్దో వాగభివ్యఙ్గ్యః। స ఎవ శ్రోత్రేణ గ్రాహ్య ఇతి ద్విరుపాత్తః। కామో మనసో విషయః, కర్మ హస్తయోః।

నను మనస ఇన్ద్రియత్వేన అర్థేభ్యోఽపరస్య కథం తేభ్య ఎవ పరత్వమ్? అత ఆహ –

గ్రహత్వేనేతి ।

‘ఆత్మానం రథినమ్’ ఇత్యత్ర య ఆత్మశబ్దః స ఎవ ‘బుద్ధేరాత్మా’ ఇత్యత్ర ప్రత్యభిజ్ఞాయత ఇత్యభిప్రాయేణాత్మశబ్దాదితి భాష్యమ్, అన్యథాఽఽత్మశబ్దమాత్రస్య ప్రకృతరథిగ్రహణహేతుత్వాభావాదిత్యాహ –

తత్ప్రత్యభిజ్ఞానాదితి ।

ఇన్ద్రియద్వారా బుద్ధిస్థా భోగ్యాస్తతః పురుస్వామ్యం భోగ్యాశ్రయత్వమ్। ఆయనాద్ వ్యాప్తేః। బుద్ధిమాత్రాదస్మదాదిబుద్ధేః।

నను రథినః సంసారిణః కథమసంసార్యాత్మత్వేన నిర్దేశోఽత ఆహ –

యథా హీతి ।

అఞ్చత్యవగచ్ఛతి। భాష్యోదాహృతాయాం ‘యచ్ఛేద్వా నసీ’ ఇతి శ్రుతౌ వాక్చ్ఛబ్దే ద్వితీయాలోపశ్ఛాన్దస ఇత్యర్థః। శరీరమేవ రూపకేణ రథేన విన్యస్తం రూపితమ్ ఇతి సూత్రపదార్థః॥౧॥ అనుశయః అసంతోషః। భత్సరం సోమమ్, శ్రీణీత మిశ్రయేత్। ఎవం సతీతి। కార్యకారణాభేదే సతీత్యర్థః। సేశ్వరాణామీశ్వరాద్, అనీశ్వరాణాం జీవేభ్య ఇతి సంబన్ధః। ప్రమాణైర్న వ్యజ్యతే న నిరూప్యత ఇత్యవ్యక్తత్వమిత్యర్థః॥౨॥ తదాశ్రయత్వాత్ తద్విషయత్వాదిత్యర్థః। ఆధారవాచీ ఆశ్రయశబ్దః।

అవిద్యాఽప్యేకేతి భ్రమాదాశఙ్కతే –

స్యాదేతదితి ।

అవిద్యా బ్రహ్మగతా నివర్తతే, న వా।

ప్రథమే సర్వముక్తిః, ద్వితీయే ముక్తానాం పునర్బన్ధ ఇతి అవిద్యాదాహముపేత్య సర్వముక్తేరాపాదనాదపరిహారత్వమాశఙ్క్య భాష్యభావమాహ –

అయమితి ।

పూర్వభ్రమక్లృప్తేన అప్రధానేనాత్మనోఽవివేకసంభవాదవివేకప్రతియోగిత్వేనాపి కృతం ప్రధానేనేత్యర్థః।

యద్యవిద్యా నానా, కథం తర్హి శ్రుతావవ్యక్తమిత్యేకవచనమిత్యత ఆహ –

అవిద్యాత్వేతి ।

నిమిత్తతయేతి ।

ప్రేరకతయా, అవిద్యావిషయత్వేన చ తత్ప్రేరకత్వం గన్ధస్యేవ ఘ్రాణం ప్రతి।

ఉపాదానతయేతి ।

జగద్భ్రమాధిష్ఠానతయేత్యర్థః।

విద్యాస్వభావే ఇతి ।

నిరవద్యమితి శ్రుత్యవగతనిర్దోషజ్ఞానాత్మత్వం విద్యాస్వభావత్వమ్। ఎవం చిద్రూపత్వం జీవోఽపి సమమ్, వాక్యజం ప్రమారూపత్వమసిద్ధమితి కేషాం చిదాక్షేపోఽనవకాశః। స్వరూపమవిద్యాశ్రయో బిమ్బం తు బ్రహ్మనిరవద్యమితి కిం న స్యాదితి చేద్, న; బిమ్బస్య స్వరూపాతిరేకే కల్పితత్వాత్, అనతిరేకే స్వరూపస్యైవ నిరవధిత్వాత్। ముఖమాత్రస్య తూపాధియోగః పరిచ్ఛిన్నత్వాదవిరుద్ధః। అపి చ దర్పణాద్యుపాధేర్విషయ ఎవ ముఖం నాశ్రయః। న తు నిర్విశేషబ్రహ్మస్వరూపస్యావిద్యాసంబన్ధసంభవః, ఇత్యనాదిన్యౌ జీవావిద్యే పరస్పరాధీనతయా అవిద్యాతత్సంబన్ధవదుపేయే ఇతి। యే త్వాహుః - బ్రహ్మణో జీవభ్రమగోచరస్యాధిష్ఠానతయోపాదానత్వే సోఽకామయత స్వయమకురుతేతి చ న స్యాత్, ప్రతిజీవం చ భ్రమాసాధారణ్యాద్ జగత్సాధారణ్యానుభవవిరోధః, భ్రమజస్య చాకాశాదేరజ్ఞాతసత్త్వాయోగః, తస్మాదీశ్వరస్య ప్రతిబిమ్బధారిణీ సాధారణీ మాయా। తద్యష్టశ్చ జీవోపాధయోఽవిద్యా మన్తవ్యా ఇతి। తాన్ ప్రతి భ్రూమః। అకామయతాకురుతేతి చ కామకృతీ జీవావిద్యావివర్తః। న చ బ్రహ్మవిక్రియా; వివర్తశ్చ వివర్తే హేతుః సర్ప ఇవ విసర్పణస్య। ప్రతిమాణవకవర్త్యవిద్యాభిర్వర్ణేషు స్వరాదివైశిష్ట్యేన క్లృప్తోపాధ్యాయవక్రోద్వతవేదస్యేవ ప్రపఞ్చసాధారణ్యప్రసిద్ధిః। అధిష్ఠానవర్ణసాధారణ్యత్తత్సాధారణ్యం ప్రస్తుతేఽపి సమం సర్వప్రత్యక్త్వాద్ బ్రహ్మణః। అజ్ఞాతసత్త్వం ప్రపఞ్చస్య వ్యావహారికసత్త్వాత్। న చ జీవావిద్యాజత్వే తదయోగః; స్వేన్ద్రియాదివదుపపత్తేః। యత్తు జీవస్య మనోవచ్ఛిన్నత్వం భూతసూక్ష్మావచ్ఛిన్నత్వం చ దూషితమ్, తదస్మదిష్టమేవ చేష్టితమ్; అస్మాభిర్జీవస్యానాద్యవిద్యావచ్ఛేదాభ్యుపగమాదితి। అపి చ – న మాయాప్రతిబిమ్బస్య విముక్తైరుపసృప్యతా। అవచ్ఛేదాన్న తజ్జ్ఞానాత్సర్వవిజ్ఞానసంభవః।। అధిష్ఠానే తు జైవీభిరవిద్యా భిరపావృతే। జగద్భ్రమప్రసిద్ధౌ కిం సాధారణ్యేహ మాయయా।। గ్రహీతృస్థాయా అప్యవిద్యాయా గ్రాహ్యే స్వసమజడావభాసహేతుత్వమవిరుద్ధమ్, పిత్తస్యేవ శఙ్ఖే పీతిమప్రతిభాసహేతుతేతి విశదమశేషమ్। యత ఎవ బ్రహ్మావిద్యావిషయోఽత ఎవ బ్రహ్మవిషయబోధరాహిత్యం జీవానామాహేత్యర్థః।

ఉపాధిభూతావిద్యైవాప్రబోధేఽపి హేతురిత్యాహ –

సత్యామితి ।

జీవావ్యక్తయోరనాదిత్వేన నియతం పౌర్వాపర్యం నాస్తీతి న పౌర్వాపర్యే చ తన్నియమ ఇతి యద్యపి; తథాపి జీవత్వనియామకేఽవ్యక్తే పూర్వత్వముపచరితమిత్యర్థః। యథా బలీవర్దమానయేత్యుక్తే గామానయేతి ప్రయోగే గోపదమితరగోవిషయమేవమవ్యక్తపదమిత్యర్థః।

ప్రకృతేతి ।

అప్రసఙ్గేనేతి చ్ఛేదః। అవ్యక్తపదస్య స్థూలే దేహే ముఖ్యత్వాభావాదౌపచారికత్వం స్యాన్న చ తద్యుక్తమ్।

సకృచ్ఛ్రుతస్య సూక్ష్మస్థూలదేహవిషయతయా ముఖ్యగౌణత్వేవైరుప్యాపాతాదత ఆహ –

న చ ముఖ్యయేతి ।

అతత్పరమితి చ్ఛేదః। అన్నోపఘాతినిరాకరణాకాఙ్క్షాయాం వక్తుస్తత్ప్రయుక్తకాకపదం కాకగతోపఘాతకత్వం లక్షయద్యథా కాకతదితరసాధారణమేవం పురుషపరత్వప్రతిపత్త్యర్థం తుల్యవదాకాఙ్క్షితప్రస్తుతశరీరద్వయం ఛత్రిన్యాయేన లక్షయత్యవ్యక్తపదం న సూక్ష్మమేవాభిధత్త ఇత్యర్థః। పూర్వం మాయాఽభిధానద్వారా శరీరలక్షణోక్తా, ఇదానీం తు సూక్ష్మశరీరాభిధానద్వారేణ, ఎవమపి హి ప్రధానం నిరస్తం భవతీతి।

త్వఙ్మాంసరుధిరాణి మాతృతః, అస్థిస్త్రాయుమజ్జానః పితృతః, ఎతైః ఘట్కోశైరారబ్ధం షాట్కౌశికమ్॥౩॥౪॥౫॥ వ్యవహితం జీవవిషయం ప్రతివచనమితి భాష్యస్థవ్యవహితపదార్థమాహ –

ఇత్యనేనేతి ।

హన్తేత్యాది సనాతనమిత్యన్తం పరమాత్మప్రతివచనప్రతిజ్ఞావాక్యం తేన వ్యవహితం యథేత్యాది జీవప్రశ్నస్య ప్రతివచనమిత్యర్థః।

ప్రశ్నాభేదే దూషణమాహ –

ఎకత్వే ఇతి ।

అగ్న్యాత్మవిద్యయోః ద్విత్వాత్సూత్రస్థత్రిశబ్దవిరోధ ఇత్యర్థః। పరమాత్మప్రశ్నస్య జీవప్రశ్నాద్భేదే పితుః సౌ సౌమనస్యాగ్నిజ్ఞానాత్మజ్ఞానవిషయం యద్వరత్రయప్రదానం తత్రానన్తర్భావోఽన్యత్ర ధర్మాదిత్యాదేః స్యాచ్చతుర్థత్వాదిత్యర్థః।

అథ ప్రశ్నాన్యథానుపపత్త్యా వరాన్తరం కల్ప్యేత, తత్రాహ –

తురీయేతి ।

సన్తు త్రయో వరాః పరమాత్మప్రశ్నః తేష్వనన్తర్భూతోఽస్తు యథా సృఙ్కాం చ గృహాణేత్యవృతామపి రత్నమాలాం ప్రీత్యా దదౌ నేత్యాహ –

వరప్రదానాన్తర్భావే ఇతి ।

మహతః పరమవ్యక్తమితి ప్రధానాఖ్యానమస్త్వితి యోజనా। సృఙ్కాం చేతి చ శబ్ద ఎవాఽవృతైవ మాలా దత్తేతి గమయతి, నైవం మహతః పరమిత్యత్ర। అతో వరప్రదానానుసారేణైవార్థప్రతిపాదనమ్। ఎక ఎవ సన్ దేహాదివ్యతిరేకధర్మాద్వ్యత్యయప్రవృత్త్యభేదాద్ ద్విఃకృతః ప్రశ్న ఇత్యర్థః।

అత ఎవేతి ।

జీవపరయోరభేదాదిత్యర్థః। శతాయుషః పుత్రపౌత్రాన్ వృణీష్వేత్యాదిస్తత్తత్కామః। త్వాదృఙ్నో భూయాన్నచికేతః ప్రష్టేతి విశేషణపరత్వాత్తదీయప్రశ్నప్రశంసా। జీవే పృష్టే తం దుర్దర్శమితి తద్వ్యతిరిక్తపరమాత్మాత్మప్రతివచనమ్ ఆత్మప్రశ్నే కోచిదారప్రతివచనవదసఙ్గతమ్।

అత ఎవ జీవప్రశ్నతత్కర్తృప్రశంసాఽపి జీవస్య పరమాత్మాభేదప్రమిత్యర్థత్వేన దృష్టార్థా స్యాదిత్యాహ –

యది పునరితి ।

ఎవం ప్రతివక్తృప్రవృత్త్యా జీవపరాభేదం సాధయిత్వా శబ్దప్రవృత్యాఽపి సాధయతి –

అపి చేత్యాదినా ।

తదుత్తరే తస్య ప్రశ్నస్యోత్తరే। తమేవ విషయం యద్యవదధ్యాజ్జానీయాదిత్యర్థః। యత్ప్రశ్నేతి భాష్యే యచ్ఛబ్దో విషయపరో న ప్రశ్నపరః।

విషయగౌరవాద్ధి ప్రశ్నప్రశంసేత్యాహ –

యస్మిన్నితి ॥౬॥

అధికరణాదావ్యక్తశబ్దస్య పౌరుషేయీ రూఢిర్వోదానుపయోగినీత్యుక్తమ్, ఇదానీం మహచ్ఛబ్దస్యేవ వేదవిరోధాద్బాధ్యా చ।

అవ్యక్తశబ్దస్య ప్రకరణాదినా వేదే శరీరపరత్వావధారణాదిత్యుచ్యత ఇత్యాహ –

అనేనేతి ।

సాఙ్ఖ్యైః సత్తామాత్రే మహచ్ఛబ్దః ప్రయుక్త ఇతి భాష్యమయుక్తమ్; తైర్బుద్ధేర్మహత్త్వేన స్వీకారాదిత్యాశఙ్క్యాహ –

పురుషార్థేతి ।

అర్థక్రియాకారిణి సచ్ఛబ్దః ప్రయుక్తః, పురుషాపేక్షితప్రయోజనకారి మహత్తత్వం సత్తత్ప్రత్యయోఽపి స్వరూపపరో న సామాన్యవాచీత్యర్థః। కార్యానుమేయం మహన్న ప్రత్యక్షమితి మాత్రశబ్దః॥౭॥

గూఢ ఆత్మా, అగ్న్యా ఇవాగ్న్యా, సూక్ష్మవస్తువిషయత్వాత్ సూక్ష్మా॥

అశబ్దమితి।

శబ్దాదిగుణరహితమ్। అభూతభౌతికమిత్యేతత్। అవ్యయమపక్షయరహితమ్। ప్రాక్ ప్రధ్వంసాభావవర్జితమ్। అనాద్యనన్తమ్ అత ఎవ నిత్యమ్। మహతః క్షేత్రజ్ఞాత్పరమ్। ధ్రువమపరిణామి। నిచాయ్య జ్ఞాత్వా। మృత్యురజ్ఞానం తన్ముఖం సంసారః। స్వర్గాయ హితం స్వర్గ్యమ్। అధ్యేషి జానాసి। లోకకారణవిరాడ్ దృష్ఠ్యోపాస్యత్వాల్లోకాదిశ్రిత్యోఽగ్నిః। యాః స్వరూపతః, యావతీః సఙ్ఖ్యాతః, యథా వాఽగ్నిశ్చీయతే తత్సర్వం తస్మై నచికేతసే ఉవాచ। హన్త ఇదానీం గుహ్యం గోప్యం, సనాతనం చిరన్తనం బ్రహ్మ హే గౌతమ తే ప్రవక్ష్యామీతి బ్రహ్మప్రతివచనం ప్రతిజ్ఞాయ జీవం చాహ। ఆత్మా మరణం ప్రాప్య యథా భవతి తథా చ ప్రవక్ష్యామీతి। యోనిమన్యే దేహినః ప్రాప్నువన్తి మానుషాదిశరీరగ్రహణాయ అన్యే స్థావరం స్థాణుం సంయన్తి కర్మజ్ఞానానుసారేణ। స్వప్నజాగ్రతోరన్తౌ మధ్యే ఉభే యేనాత్మనాఽనుపశ్యతి లోకః। ఇహ దేహే యచ్చైతన్యం తదేవాముత్ర పరత్ర। అసంసారి బ్రహ్మ। యచ్చాముత్ర తదేవేహ దేహే అనుప్రవిష్టం వర్తతే య ఇహ బ్రహ్మాత్మని నానేవ మిథ్యా భేదం పశ్యతి స మరణాన్మరణం ప్రాప్నోతి। పునః పునర్మ్రియతే। త్వాం బహవః కామా న లోలుపన్త, లుప్లృ చ్ఛేదనే శ్రేయసో విచ్ఛేదం న కృతవన్తః, తతో విద్యార్థినం త్వాం మన్యే వేద జానేఽహం పురుషమ్॥

ఇతి ప్రథమమానుమానికాఽధికరణమ్॥