చమసవదవిశేషాత్ ।
అజాశబ్దో యద్యపి ఛాగాయాం రూఢస్తథాప్యధ్యాత్మవిద్యాధికారాన్న తత్ర వర్తితుమర్హతి । తస్మాద్రూఢేరసమ్భవాద్యోగేన వర్తయితవ్యః । తత్ర కిం స్వతన్త్రం ప్రధానమనేన మన్త్రవర్ణేనానూద్యతాముత పారమేశ్వరీ మాయాశక్తిస్తేజోఽబన్నవ్యాక్రియాకారణముచ్యతాం కిం తావత్ప్రాప్తం, ప్రధానమేవేతి । తథాహి - యాదృశం ప్రధానం సాఙ్ఖ్యైః స్మర్యతే తాదృశమేవాస్మిన్నన్యూనానతిరిక్తం ప్రతీయతే । సా హి ప్రధానలక్షణా ప్రకృతిర్న జాయత ఇత్యజా చ ఎకా చ లోహితశుక్లకృష్ణా చ । యద్యపి లోహితత్వాదయో వర్ణా న రజఃప్రభృతిషు సన్తి, తథాపి లోహితం కుసుమ్భాది రఞ్జయతి, రజోఽపి రఞ్జయతీతి లోహితమ్ । ఎవం ప్రసన్నం పాథః శుక్లం, సత్త్వమపి ప్రసన్నమితి శుక్లమ్ । ఎవమావరకం మేఘాది కృష్ణం, తమోఽప్యావరకమితి కృష్ణమ్ । పరేణాపి నావ్యాకృతస్య స్వరూపేణ లోహితత్వాదియోగ ఆస్థేయః, కిన్తు తత్కార్యస్య తేజోఽబన్నస్య రోహితత్వాదికారణ ఉపచరణీయమ్ । కార్యసారూప్యేణ వా కారణే కల్పనీయం, తదస్మాకమపి తుల్యమ్ । “అజో హ్యేకో జుషమాణోఽనుశేతే జహాత్యేనాం భుక్తభోగామజోఽన్యః” (శ్వే. ఉ. ౪ । ౫) ఇతి త్వాత్మభేదశ్రవణాత్ సాఙ్ఖ్యస్మృతేరేవాత్ర మన్త్రవర్ణే ప్రత్యభిజ్ఞానం న త్వవ్యాకృతప్రక్రియాయాః । తస్యామైకాత్మ్యాభ్యుపగమేనాత్మభేదాభావాత్ । తస్మాత్స్వతన్త్రం ప్రధానం నాశబ్దమితి ప్రాప్తమ్ ।
తేషాం సామ్యావస్థావయవధర్మైరితి ।
అవయవాః ప్రధానస్యైకస్య సత్త్వరజస్తమాంసి తేషాం ధర్మా లోహితత్వాదయస్తైరితి ।
ప్రజాస్త్రైగుణ్యాన్వితా ఇతి ।
సుఖదుఃఖమోహాత్మికాః । తథాహి - మైత్రదారేషు నర్మదాయాం మైత్రస్య సుఖం, తత్కస్య హేతోః, తం ప్రతి సత్త్వస్య సముద్భవాత్ । తథాచ తత్సపత్నీనాం దుఃఖం, తత్కస్య హేతోః, తాః ప్రతి రజఃసముద్భవాత్ , తథా చైత్రస్య తామవిన్దతో మోహో విషాదః, స కస్య హేతోః, తం ప్రతి తమఃసముద్భవాత్ । నర్మదయా చ సర్వే భావా వ్యాఖ్యాతాః । తదిదం త్రైగుణ్యాన్వితత్వం ప్రజానామ్ ।
అనుశేత ఇతి వ్యాచష్టే -
తామేవావిద్యయేతి ।
విషయా హి శబ్దాదయః ప్రకృతివికారస్త్రైగుణ్యేన సుఖదుఃఖమోహాత్మాన ఇన్ద్రియమనోఽహఙ్కారప్రణాలికయా బుద్ధిసత్త్వముపసఙ్క్రామన్తి । తేన తద్బుద్ధిసత్త్వం ప్రధానవికారః సుఖదుఃఖమోహాత్మకం శబ్దాదిరూపేణ పరిణమతే । చితిశక్తిస్త్వపరిణామిన్యప్రతిసఙ్క్రమాపి బుద్ధిసత్త్వాదాత్మనో వివేకమబుధ్యమానా బుద్ధివృత్త్యైవ విపర్యాసేనావిద్యయా బుద్ధిస్థాన్సుఖాదీనాత్మన్యభిమన్యమానా సుఖాదిమతీవ భవతి ।
తదిదముక్తమ్ -
సుఖీ దుఃఖీ మూఢోఽహమిత్యవివేకతయా సంసరతి ।
ఎకః । సత్త్వపురుషాన్యతాఖ్యాతిసమున్మూలితనిఖిలవాసనావిద్యానుబన్ధస్త్వన్యో జహాత్యేనాం ప్రకృతిమ్ ।
తదిదముక్తమ్ -
అన్యః పునరితి ।
భుక్తభోగామితి వ్యాచష్టే -
కృతభోగాపవర్గామ్ ।
శబ్దాద్యుపలబ్ధిర్భోగః । గుణపురుషాన్యతాఖ్యాతిరపవర్గః । అపవృజ్యతే హి తయా పురుష ఇతి । ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే - న తావత్ “అజో హ్యేకో జుషమాణోఽనుశేతే జహాత్యేనాం భుక్తభోగామజోఽన్యః”(శ్వే. ఉ. ౪ । ౫) ఇత్యేతదాత్మభేదప్రతిపాదనపరమపి తు సిద్ధమాత్మభేదమనూద్య బన్ధమోక్షౌ ప్రతిపాదయతీతి । స చానూదితో భేదః “ఎకో దేవః సర్వభూతేషు గూఢః సర్వవ్యాపీ సర్వభూతాన్తరాత్మా”(శ్వే.ఉ. ౬ । ౧౧) ఇత్యాదిశ్రుతిభిరాత్మైకత్వప్రతిపాదనపరాభిర్విరోధాత్కల్పనికోఽవతిష్ఠతే । తథాచ న సాఙ్ఖ్యప్రక్రియాప్రత్యభిజ్ఞానమిత్యజావాక్యం చమసవాక్యవత్పరిప్లవమానం న స్వతన్త్రప్రధాననిశ్చయాయ పర్యాప్తమ్ । తదిదముక్తం సూత్రకృతా - “చమసవదవిశేషాత్”(బ్ర. సూ. ౧ । ౪ । ౮) ఇతి ॥ ౮ ॥
ఉత్తరసూత్రమవతారయితుం శఙ్కతే -
తత్ర త్విదం తచ్ఛిర ఇతి ।
సూత్రమవతారయతి -
అత్ర బ్రూమః । జ్యోతిరుపక్రమా తు తథా హ్యధీయత ఎకే ।
సర్వశాఖాప్రత్యయమేకం బ్రహ్మేతి స్థితౌ శాఖాన్తరోక్తరోహితాదిగుణయోగినీ తేజోఽబన్నలక్షణా జరాయుజాణ్డజస్వేదజోద్భిజ్జచతుర్విధభూతగ్రామప్రకృతిభూతేయమజా ప్రతిపత్తవ్యా, “రోహితశుక్లకృష్ణామ్” (శ్వే. ఉ. ౪ । ౫) ఇతి రోహితాదిరూపతయా తస్యా ఎవ ప్రత్యభిజ్ఞానాత్ । న తు సాఙ్ఖ్యపరికల్పితా ప్రకృతిః । తస్యా అప్రామాణికతయా శ్రుతహాన్యశ్రుతకల్పనాప్రసఙ్గాత్ , రఞ్జనాదినా చ రోహితాద్యుపచారస్య సతి ముఖ్యార్థసమ్భవేఽయోగాత్ ।
తదిదముక్తమ్ -
రోహితాదీనాం శబ్దానామితి ।
అజాపదస్య చ సముదాయప్రసిద్ధిపరిత్యాగేన న జాయత ఇత్యవయవప్రసిద్ధ్యాశ్రయణే దోషప్రసఙ్గాత్ । అత్ర తు రూపకకల్పనాయాం సముదాయప్రసిద్ధేరేవానపేక్షాయాః స్వీకారాత్ ।
అపి చాయమపి శ్రుతికలాపోఽస్మద్దర్శనానుగుణో న సాఙ్ఖ్యస్మృత్యనుగుణ ఇత్యాహ -
తథేహాపీతి ।
కిం కారణం బ్రహ్మేత్యుపక్రమ్యేతి ।
బ్రహ్మస్వరూపం తావజ్జగత్కారణం న భవతి, విశుద్ధత్వాత్తస్య । యథాహుః - “పురుషస్య తు శుద్ధస్య నాశుద్ధా వికృతిర్భవేత్” ఇత్యాశయవతీవ శ్రుతిః పృచ్ఛతి । కిఙ్కారణమ్ । యస్య బ్రహ్మణో జగదుత్పత్తిస్తత్కిఙ్కారణం బ్రహ్మేత్యర్థః । తే బ్రహ్మవిదో ధ్యానయోగేనాత్మానం గతాః ప్రాప్తా అపశ్యన్నితి యోజనా ।
యో యోనిం యోనిమితి ।
అవిద్యా శక్తిర్యోనిః, సా చ ప్రతిజీవం నానేత్యుక్తమతో వీప్సోపపన్నా । శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౯ ॥
సూత్రాన్తరమవతారయితుం శఙ్కతే -
కథం పునరితి ।
అజాకృతిర్జాతిస్తేజోఽబన్నేషు నాస్తి ।
న చ తేజోఽబన్నానాం జన్మశ్రవణాదజన్మనిమిత్తోఽప్యజాశబ్దః సమ్భవతీత్యాహ -
న చ తేజోఽబన్నానామితి ।
సూత్రమవతారయతి -
అత ఉత్తరం పఠతి ।
కల్పనోపదేశాచ్చ మధ్వాదివదవిరోధః ।
నను కిం ఛాగా లోహితశుక్లకృష్ణైవాన్యాదృశీనామపి ఛాగానాముపలమ్భాదిత్యత ఆహ -
యదృచ్ఛయేతి ।
బహుబర్కరా బహుశావా । శేషం నిగదవ్యాఖ్యాతమ్ ॥ ౧౦ ॥
చమసవదవిశేషాత్॥౮॥ అజామన్త్రః ప్రధానపరః, ఉత తేజోబన్నరూపావాన్తరప్రకృతిమాయారూపపరమప్రకృత్యోరన్యతరపర ఇతి సంశయః; అజాశబ్దస్య తు ఛాగతోఽపకృష్టస్య ప్రధానమాయయోస్తేజోబన్నే చ గుణాద్ వృత్తిసంభవాత్ పూర్వత్రార్థతః ప్రధానప్రత్యభిజ్ఞాయా అభావాన్నావ్యక్తపదవాచ్యతేత్యుక్తమ్, ఇహ తు త్రిగుణత్వాదినా ప్రధానప్రత్యభిజ్ఞానాత్ తత్పరో మన్త్ర ఇతి పూర్వపక్షమాహ –
ప్రధానమేవేతి ।
ఎకా చేతి ।
అనేన మాయాయాః ప్రతిజీవం భేదాదేకామిత్యేకత్వానుపపత్తిరుక్తా।
న చ గౌణత్వం దోషః, సమత్వాదిత్యాహ –
పరేణాపీతి ।
ఉపచారేణ కారణే రోహితత్వాద్యస్తికల్పనే త్వస్తీతి విభాగః। దారశబ్దో నిత్యబహువచనాన్తః।
తామేవావిద్యయేతి భాష్యే తచ్ఛబ్దార్థో విషయజ్ఞానాధారః ప్రధానకార్యమన్తఃకరణమిత్యాహ –
విషయా హీతి ।
చితిశక్తిరాత్మా స్వయం సుఖాదిరూపేణాపరిణామినీ। పరిణామిన్యాం బుద్ధౌ వస్తుతః అప్రవిష్టత్వాదప్రతిసఙ్క్రమా।
అవిద్యయేత్యేతద్వ్యాచష్టే –
విపర్యాసేనేతి ।
సాంఖ్యానామప్యస్తి భ్రమః, స తు బుద్ధావేవేతి విశేషః।
ఆత్మత్వేనోపగమ్యేత్యేతద్వివృణోతి –
బుద్ధిస్థాన ఇతి ।
విపర్యాససిద్ధబుద్ధ్యైక్యేన బుద్ధిధర్మానాత్మన్యభిమన్యమానేత్యర్థః।
కృతత్వోపపత్తయేఽపవర్గశబ్దస్తదుపాయపర ఇత్యాహ –
గుణేతి ।
న చానువాదసామర్థ్యాత్ ప్రమాణం కల్ప్యం, విరోధాదిత్యాహ –
స చేతి।।౮। ।
వ్యవధానాత్ శాఖాన్తరేణానిర్ణయమాశఙ్క్యాహ –
సర్వేతి ।
గుణవచనరోహితాదిశబ్దైర్లక్షణయాఽపి నిరూఢ్యా ముఖ్యవత్ప్రత్యాయకైః ప్రతీతిమభిప్రేత్య సతి ముఖ్యార్థసంభవ ఇత్యుక్తమ్।
నన్వజావదజేతి గుణవృత్త్యఙ్గీకారాత్ రూఢిస్త్యక్తా, నేత్యాహ –
అత్ర త్వితి ।
రూఢేరపహృతే యోగే రూఢార్థగుణయోగాత్సిద్ధా వృత్తిరాశ్రితా ఇతి రూఢిః స్వీకృతా; ఇతరథా గుణయోగస్యైవాసిద్ధేరితి। న కేవలం శాఖాన్తరాన్నిర్ణయః ప్రకరణాదపీత్యవ్యాకృతపక్షం ప్రస్తౌతి।
అపి చేతి ।
యస్య జగదుత్పత్తౌ సాధ్యాయాం కిం సహకారికారణమితి పృచ్ఛ్యతే। తత్కిం కారణమితి బహువ్రీహిః। ధ్యానమేవ యోగో జీవస్య బ్రహ్మైక్యయోజకత్వాత్। ఆత్మప్రాప్తిస్త్వనాత్మవిరహేణ స్థితిః। నానేత్యుక్తమితి । ఆనుమానికాధికరణ ఇతి నానావిద్యాస్వప్యేకామిత్యేకత్వం జాత్యాభిప్రాయమ్; ప్రకరణాదవిద్యానిశ్చయాత్॥౯॥౧౦॥
దేవాత్మశక్తిమితి ।
దేవాత్మవిషయాం మాయినం మాయావిషయం మహేశ్వరమ్ ఇత్యర్థః। భాష్యే చ - పారమేశ్వర్యాః శక్తేరితి పరమేశ్వరవిషయాయా ఇత్యర్థః। ఎవం చ జీవస్థాయా అవిద్యాయా విషయం బ్రహ్మ శుక్తివత్। ఊచే వాచస్పతిర్భాష్యశ్రుత్యోర్హృదయవేదితా॥