న సంఖ్యోపసంగ్రహాదపి నానాభావాదతిరేకాచ్చ॥౧౧॥ పఞ్చ పఞ్చజనా ఇతి సాంఖ్యీయతత్త్వపరమ్ ఉత అర్థాన్తరపరమితి యోగరూఢ్యవినిగమాద్విశయః। పూర్వత్రాధ్యాత్మప్రకరణే రూఢచ్ఛాగాయా అసంబన్ధాద్ అజా తేజఆదికేత్యుక్తమ్ ఇహాపి రూఢేర్మనుష్యగ్రహే వాక్యస్య నిస్తాత్పర్యప్రసఙ్గాదవయవవృత్త్యా సాంఖ్యస్మృతతత్త్వపరతేత్యవాన్తరసఙ్గతిమ్ అధికరణసఙ్గతిమాహేత్యర్థః। ననూపసర్జనస్య సంఖ్యాయాః సంఖ్యాన్తరేణ విశేషణాయోగాత్ కథం పఞ్చవిశతిలాభోఽత ఆహ –

పఞ్చజనా ఇతి ।

హీతి విశేష్యజనైః సంఖ్యాన్తరాన్వయ ఇత్యర్థః। న చ పఞ్చసంఖ్యావచ్ఛేదాద్ జనానాం నైరాకాఙ్క్ష్యమ్; సంఖ్యాన్తరశ్రవణే సతి రక్తపటన్యాయేన ఆకాఙ్క్షోత్థాపనాదితి।

వాక్యస్య నిస్తాత్పర్యే తాత్పర్యాభావే హేతురుక్తః –

సర్వస్యైవేతి ।

జాయన్త ఇతి వ్యుత్పత్యా జనశబ్దవ్యాఖ్యా।

నను రూఢ్యత్యాగేన మనుష్యసంబన్ధినః ప్రాణాదయో లక్ష్యన్తే, తథా చ న నిస్తాత్పర్యమత ఆహ –

తత్రాపీతి ।

రూఢ్యర్థగ్రహేఽపీత్యర్థః।

వాక్యవిరోధం వ్యనక్తి –

ఎకత్ర హీతి ।

ఆత్మాకాశవ్యతిరిక్తానాం త్రయోవింశతితత్త్వానామపి ప్రధానస్య త్రిధాకరణాత్ పఞ్చవింశతిత్వం శ్రుతౌ।

స్మృతౌ తు తత్త్వేష్వాత్మాకాశావన్తర్భావ్య ప్రధానం చాభిత్వా పఞ్చవింశతితత్త్వగణనేత్యవిరోధమాహ –

న చాధారత్వేనేత్యాదినా ।

హిరుగ్భావేన పృథగ్భావేన।

భాష్యే ఉదాహృతాం మాయాం వ్యాఖ్యాతి–

మూలేతి ।

మహానిత్యధ్యవసాయాత్మికా బుద్ధిరుచ్యతే। అహఙ్కారోఽభిమానాలక్షణః। తన్మాత్రాణి సూక్ష్మభూతాని, పఞ్చ భూతాని స్థూలాని। అహఙ్కారతత్త్వమ్ ఉద్భూతతమస్కమ్। ప్రకృతిస్తన్మాత్రాణామ్। ఉత్కటసత్త్వం త్విన్ద్రియాణామ్। రజస్త్వహఙ్కారంగం గుణద్వయప్రవృత్తిహేతుర్నారమ్భకమిత్యర్థః।

నను షోడశకో వికార ఎవేతి కథం? పృథివ్యాదీనాం ఘటాదిప్రకృతిత్వాదత ఆహ –

యద్యపీతి ।

న తే పృథివ్యాదిభ్యః తత్త్వాన్తరమితి ।

ఉభయేషాం స్థూలతేన్ద్రియగ్రాహ్యతా చ సమేతి న తత్త్వాన్తరతేత్యర్థః।

ఆకాశాత్మనౌ విహాయ యా పఞ్చవింశతిరుదితా తస్యాం నావన్తరత్వేన పఞ్చసంఖ్యానివేశ ఇత్యాహ –

న ఖల్వితి ।

ఉద్రిక్తాకాశానాం పృథివ్యాదీనాం జ్ఞానేన్ద్రియేభ్యో ఘ్రాణమాదాయ పూరణమయుక్తమ్, తేషాం తస్య చ సాధారణోపాధ్యభావాదిత్యాహ –

నాపీతి ।

తథా ఘ్రాణాతిరిక్తానాం జ్ఞానేన్ద్రియాణాం కర్మేన్ద్రియేభ్యో వాచమాహృత్య న పఞ్చసంఖ్యా నివేశ్యేత్యాహ –

నాపి రసనేతి ।

తథోద్రేచితవాచాం కర్మేన్ద్రియాణాం న మనసా పఞ్చత్వలాభ ఇత్యాహ –

నాపి పాణీతి ।

సమాసార్థసంఖ్యాన్తరేణ విశిష్యత ఇతి ।

సాక్షాత్పూర్వవాదిని నిరస్తే సమాసం పఞ్చజనశబ్దేఽనభ్యుపగచ్ఛన్తముత్థాపయతీత్యాహ –

పూర్వపక్షైకదేశినమితి ।

అస్యాయమభిప్రాయః - యద్యప్యత్ర నానాభావాన్న సన్తి పఞ్చ సంఖ్యాః, తథాపి పఞ్చ పఞ్చ పూల్య ఇత్యాదౌ పఞ్చవింశతిసంఖ్యాయాః పఞ్చభిః పఞ్చసంఖ్యాభిరవినాభావాదిహ తా నిర్దిశ్యమానాః స్వావ్యాప్తాం మహాసంఖ్యాం లక్షయన్తీతి।

నను తత్రాపి కథం మహాసంఖ్యాయా అవాన్తరసంఖ్యాభిః సంబన్ధః? అపేక్షాబుద్ధినాశే తన్నాశాదిత్యాశఙ్క్య సాహచర్యాభావేఽపి హేతుహేతుమద్భావోస్తి సంబన్ధో లక్షణాబీజమిత్యాహ –

యద్యపీత్యాదినా ।

అపిశబ్దేన విద్యత ఎవ అర్థాత్మనా మహాసంఖ్యాస్వవాన్తరసంఖ్యా, పరం త్వపరిచ్ఛేదికేతి సూచితమ్।

ఎవమసమాసమభ్యుపేత్య లక్షణైవ దోష ఇత్యభిధాయాభ్యుపగమం త్యజతి –

న చ పఞ్చశబ్ద ఇతి ।

భాష్యే భాషికేణ స్వరేణేతి । తస్యార్థః; అత్ర మన్త్రే ప్రథమః పఞ్చశబ్ద ఆద్యుదాత్తః। ద్వితీయః సర్వానుదాత్తః। జనశబ్దశ్చాన్తోదాత్తః। తథా న ద్వితీయపఞ్చశబ్దజనశబ్దయోః సమాసాదృతే ఆకారస్యాన్త్యస్యోదాత్తత్వమితరేషాం చానుదాత్తత్వం ఘటతే; సామాసస్యేతి సూత్రేణ సమాసస్యాన్తోదాత్తత్వవిధానాత్, అనుదాత్తం పదమేకవర్జమితి సూత్రేణ యస్మిన్ పదే ఉదాత్తః స్వరితో వా విధీయతే తమేకం విహాయ శిష్టస్యానుదాత్తత్వస్మరణాచ్చ। ఎవం మన్త్రాన్తోదాత్తస్వరబలాత్ సమాసో నిరణాయి। భాషికసంజ్ఞకే తు శతపథబ్రాహ్మణస్వరవిధాయకగ్రన్థే స్వరితోఽనుదాత్తో వేతి సూత్రేణ యో మన్త్రదశాయామనుదాత్తః స్వరితో వా స బ్రాహ్మణే ఉదాత్తో భవతీత్యపవాద ఆశ్రితః। తత ఆకారాదితరేషామనుదాత్తానాం బ్రాహ్మణే ఉదాత్తత్వమ్। ఉదాత్తమనుదాత్తమనన్త్యమితి సూత్రేణ చ మన్త్రదశాయాముదాత్తస్యానన్త్యస్య పరలగ్నతయా ఉచ్చార్యాస్యానుదాత్తత్వం విహితమ్। తతశ్చ నకారోపరితన ఆకార ఆకాశశ్చేత్యనేన సంలగ్నత్వేనోచ్చార్యమాణోఽనుదాత్తో భవతి। సతి చైవమన్తానుదాత్తస్వరో భాషికగ్రన్థసిద్ధో ఇతి భాష్యే ఉక్తమ్। యే తు – ఛన్దోగా బహ్వృచాశ్చైవ తథా వాజసనేయినః। ఉచ్చనీచస్వరం ప్రాహుః స వై భాషిక ఉచ్యతే॥ ఇతి వచనముదాహృత్యాన్తోదాత్తో భాషిక ఇతి వ్యాచక్షతే; తేషామధ్యయనవిరోధః। అన్తానుదాత్తం హి సమామ్నాతారః పఞ్చజనపదమధీయతే ఇతి॥ హే ఆజ్య త్వా పఞ్చజనానాం కృతే గృహ్ణామీతి మన్త్రైకదేశస్యార్థః। అసమాసమభ్యుపేత్యైవ ద్విః పఞ్చశబ్దప్రయోగే దశానామేవ లాభాన్న సాంఖ్యస్మృతిప్రత్యభిజ్ఞానమిత్యాహేతి యోజనా।

అసమాసపక్షే ఎవ వీప్సాం విహాయ విశేషణపక్షమాశఙ్క్యాహ –

న చైకేతి ।

శుక్లాదిశబ్దవత్ పఞ్చశబ్దస్య సంఖ్యాముపసర్జనం కృత్వా ప్రాధాన్యేన ద్రవ్యపరత్వాత్ గుణీభూతసంఖ్యాయా న సంఖ్యాన్తరేణ విశేషణమ్। తథా సతి విశేష్యేణ ద్రవ్యేణ విశేషణేన చ సంఖ్యయా యుగపదాకృష్యమాణా సంఖ్యా నైకేనాప్యన్వియాదిత్యర్థః।

తదేవమితి ।

నానాభావేన దూషితమపి పరమపూర్వపక్షిణం సంఖ్యాన్తరానాకాఙ్క్షానోపసర్జనన్యాయాభ్యాం దూషయితుం పునరుత్థాపయతీత్యర్థః।

రూఢౌ సత్యామితి ।

తద్ద్వారా ప్రాణాదిషు లక్షణాయాం చ సత్యామిత్యర్థః।

అనాకాఙ్క్షాం దర్శయతి –

పఞ్చపూలిత్యత్రేతి ।

పృథక్త్వైన సహైకస్మిన్నర్థే యా సమవైతి సా తథోక్తా। ఈబన్తద్విగుసమాసేన సమాహారాభిధానాత్ పదాన్తరోపాత్తసంఖ్యయా సమాహారోఽవచ్ఛేద్యః, ఉత్పత్తిశిష్టయా తు సమానపదస్థయా సమాహారిణః పూలా అవచ్ఛేద్యా ఇతి పఞ్చపూలీత్యత్రాస్త్యాకాఙ్క్షా, పఞ్చజనా ఇత్యత్ర త్వీబన్తత్వాశ్రవణాత్ సమాహారాప్రతీతేర్జనానాం చ స్వపదగతసంఖ్యాయాఽవచ్ఛిన్నత్వాన్న సంఖ్యాన్తరాకాఙ్క్షేత్యర్థః। విజాతీయవిశేషణాన్తరప్రయోగే చ రక్తపటన్యాయో న సజాతీయే ప్రయోగే, న హి భవతి రక్తపటో రక్త ఇతి।

ఇహాపి పక్షే నోపసర్జనన్యాయమవతారయిష్యన్నాశఙ్కతే –

స్యాదేతదితి ।

న హి సాపీతి ।

ఆత్మాశ్రయప్రసఙ్గాన్న సంఖ్యా తయాఽవచ్ఛిద్యతే। అతః సంఖ్యాన్తరాకాఙ్క్షేత్యర్థః।

తత్ర చోక్తో దోష ఇతి పరిహారభాష్యార్థమాహ –

ఉక్త ఇతి ।

పఞ్చశబ్దస్య సంఖ్యోపసర్జనద్రవ్యవాచకత్వాదుపసర్జనసంఖ్యాయా న శబ్దాన్తరోక్తసంఖ్యాసంబన్ధ ఇత్యసమాసవత్ సమాసేఽపి దోషః। సమాసే తు పఞ్చశబ్దోపాత్తసంఖ్యాయా జనశబ్దార్థం ప్రతి విశేషణతత్వాచ్చ న విశేషణాన్వయః।

ననూపసర్జనస్యాపి విశేషణన్వయః కిం న స్యాదత ఆహ –

విశేషణాపేక్షాయాం త్వితి ।

నైరపేక్ష్యం హి సామర్థ్యం, సాకాఙ్క్షత్వే సతి స్వవిశేషణేనాకృష్యమాణస్య న విశేష్యాన్తరాన్వయ ఇత్యసమాసః స్యాదిత్యర్థః।

సాపేక్షస్యాసమాసే ఉదాహరణమాహ –

న హి భవతీతి ।

ఋద్ధవిశేషణాపేక్షస్య రాజ్ఞో న పురుషేణ సమాసః, అపి తు పదవృత్తిరేవంప్రకారా ఋద్ధస్య రాజ్ఞ ఇతీతి।

ఉదాహృతభాష్యస్యాయమర్థః ఇత్యాహ –

ఇత్యర్థ ఇతి ।

ప్రధానం త్రిధా భిత్త్వా అతిరేకసమాధానాదభ్యుచ్చయమాత్రత్వమితి చేత్ కా తర్హి గమనికాఽత ఆహ –

యదీతి ।

ప్రధానం భిత్త్వా సంఖ్యోపపాదనేఽపి తవ నోపాస్తిపరం వచనమితి యథావస్తు వక్తవ్యమ్। తత్రాధారత్వేన భోక్తురాత్మనో భోగ్యప్రతిష్ఠాహేతుత్వేన పృథక్కారేఽప్యాకాశపృథక్కారో నిష్ప్రయోజన ఇత్యర్థః।

కథం చేతి భాష్యమయుక్తమ్; పఞ్చసంఖ్యాద్వయాత్ పఞ్చవింశతిసిద్ధేరిత్యాశఙ్క్యాహ –

దిక్సంఖ్యే ఇతి ।

దిక్సంఖ్యావాచిశబ్దౌ సంజ్ఞాయాం గమ్యమానాయామ్ ఉత్తరపదేన సమస్యేతే యథా దక్షిణాగ్నిః సప్తఋషయః ఇతి సూత్రార్థః। ఎవం చ ఎకైవ పఞ్చసంఖ్యా ద్వితీయపఞ్చశబ్దస్య సంజ్ఞా సమాసగతస్య న సంఖ్యార్థతేతి గ్రన్థార్థః।

యద్యప్యవయవాభిధానసాపేక్షయోగాత్ నిరపేక్షరూఢిర్బలీయసీ; తథాపీహ రూఢమనుష్యగ్రహణం నిస్తాత్పర్యముక్తమిత్యత ఆహ –

తద్యదీతి ।

ఇహ మనుష్యా వాక్యే న సంబన్ధార్హా అజామన్త్రే త్వధ్యాత్మాధికారాచ్ఛాగా పూర్వాపరవాక్యవిరోధినీతి।

రూఢేర్యోగే ఽపహృతే రూఢ్యర్థసంబన్ధాత్ తద్గుణాద్వా అర్థాన్తరవృత్తిసిద్ధౌ శబ్దస్య న యోగః కల్ప్య ఇత్యత్రోదాహరణమాహ –

యథేతి ।

ఉక్తం హ్యర్థవాదేన యథా వై శ్యేనో నిపత్యాదత్త ఎవమయం ద్విషన్తం భ్రాతృత్వం నిపత్యాదత్తే యమభిచరతి శ్యేనేనేతి।

దార్ష్టాన్తికమాహ –

తథేతి ।

అవయవార్థభూతపఞ్చసంఖ్యాసంబన్ధానపేక్ష ఎకస్మిన్నపి మనుష్యే వర్తతే। ‘‘స్యుః పుమాంసః పఞ్చజనాః పురుషాః నరా’’ ఇత్యమరో హి జగౌ। మనుష్యే రూఢశ్చ పఞ్చజనశబ్దస్తత్సంబన్ధాత్ప్రాణాదిషు లక్షణయా వర్త్స్యతీతి వక్ష్యతీతి।

నను రూఢిరపి తత్త్వేష్వస్తు, కిం లక్షణయా ఽత ఆహ న చైష ఇతి॥౧౧॥ అస్తు తర్హి తత్త్వేషు లాక్షణికః పఞ్చజనశబ్దో నేత్యాహ –

ఎవం చేతి ।

యచ్చోక్తం వాక్యశేషయోర్విరోధాన్న ప్రాణాదయః పఞ్చజనా ఇతి తత్రాహ –

న చ కాణ్వేతి ।

యచ్చ వస్తుని న వికల్ప ఇతి, తత్రాప్యాహ –

న చేయమితి ।

ఉత్తరే మన్త్రే విధిశ్రవణం, తత్రాన్వయవ్యతిరేకసిద్ధతయాఽనూదితాఽప్యుపాస్తిః పుంసా వికల్పేన కర్తుం శక్యేత్యర్థః।

జనానాం వాచకత్వేన సంబన్ధీ శబ్దో జనశబ్ద ఇతి వ్యాఖ్యానాభావే దోషమాహ –

అన్యథేతి ।

ప్రత్యస్తమితోఽవయవార్థో యస్మిన్ సముదాయశబ్దార్థే సిద్ధాన్త్యభిమతే ప్రాణాదౌ జనశబ్దస్య సముదాయైకదేశస్యార్థో నాస్తీతి జనశబ్దస్య ప్రాణాదౌ కథం ప్రయోగ ఇతి యచ్చోద్యం తదచోద్యం స్యాదనుక్తోపాలమ్భత్వాదిత్యర్థః। భాష్యే సమానే రూఢ్యతిక్రమే వాక్యశేషవశాత్ ప్రాణాదయో గ్రహీతవ్యా ఇతి ప్రాణాదీనాం లక్షణార్హత్వముక్తమ్। వాక్యగ్రహణం తేషాం ప్రమితత్వార్థమ్। శేషగ్రహణం సన్నిహితత్వాయేతి లక్షణాం దర్శయతి।

జనసంబన్ధాచ్చేతి భాష్యమ్ తస్య భావమాహ –

రూఢ్యపరిత్యాగేనేతి ।

రూఢార్థసంబన్ధాదర్థాన్తరప్రతీతిసిద్ధౌ న యోగవృత్తిః ప్రధానాదౌ కల్ప్యేతి భాష్యార్థః।

కల్ప్యా రూఢిర్యోగాద్ దుర్బలేత్యాశఙ్క్య సూత్రాత్ క్లృప్తిమాహ –

నను సత్యామితి ।

నోపసర్జనన్యాయాతిరేకౌ కరేణాపిధాయ సంభవతి చేత్యుక్తమ్।

ప్రయోగానుసారిత్వాద్ వ్యాకరణస్య తదభావాన్న రూఢిరిత్యాశఙ్కతే –

స్యాదేతదితి ।

మనుష్యేషు పఞ్చజనశబ్దస్య లోకే ఎవ ప్రయోగాత్తత్సంబన్ధాత్ప్రాణాదిషు వృత్త్యుపపత్తిం స్ఫుటాం జనసంబన్ధాచ్చేతి భాష్యాసూచితాం పృథఙ్న వక్తి భగవాన్ భాష్యకారః, ప్రౌఢ్యా తు రూఢిం సమర్థయతే ఇత్యాహ –

జనేష్వితి ।

స్థవీయస్తయా స్ఫుటతయేత్యర్థః। శక్యోద్భిదాదివదితి భాష్యే - ఉద్భిదధికరణం (జై.సూ.అ.౧ పా ౪ సూ.౨) ఉదాహృతం, తదేవమ్ - ఉద్భిదా యజేత పశుకామ ఇత్యత్రోద్భిత్పదం కర్మనామోత విధేయగుణసమర్పకమితి సంశయే ఉద్భిచ్ఛబ్దస్య ఖనిత్రాదౌ ప్రసిద్ధేః, నామేవ చ యజిసమానార్థత్వేనానర్థక్యాద్ జ్యోతిష్టోమే గుణవిధిరితి ప్రాప్తే రాద్ధాన్తః। అత్ర హి యజేతేతి యాగేన భావయేదిత్యర్థః। తథా చోద్భిదేతి తృతీయాన్తపదం యజిసామానాధికరణ్యాత్ యాగనామ స్యాత్। చేదం వచనం గుణం శక్నోతి విధాతుమ్; ద్రవ్యయాగయోర్భేదాదుద్భిదా యాగేనేతి సామానాధికరణ్యాఽయోగాత్, ఉద్భిద్వతేతి కల్పనే మత్త్వర్థలక్షణాపాతాత్, ఉద్భిదా యాగం భావయేద్యాగేన పశుమితి వైయధికరణ్యే చ యాగస్య ఫలం ప్రతి సాధనత్వం గుణం ప్రతి సాధ్యత్వమితి వైరూప్యాపాతాత్, విధ్యావృత్త్యా వాక్యభేదాచ్చ। ఉద్భినత్తి సాధయతి పశుమితి యోగేఽపి ప్రసిద్ధిః స్యాత్। న చ నామవైయర్థ్యమ్; అత్ర నామత్వసిద్ధావన్యత్ర సమే దర్శపౌర్ణమాసాభ్యాం యజేత్ దర్శపూర్ణమాసాభ్యాం స్వర్గకామో యజేతేత్యాదౌ నామవద్యాగానువాదేన గుణఫలవిధిసంభవాత్। న చ జ్యోతిష్టోమః ప్రకృతో, యత్ర గుణో విధీయతే। తస్మాన్నామధేయమితి।। ఎవం యథా సన్నిహితయజ్యనురోధేనోద్భిత్పదం యాగనామధేయమేవం సన్నిహితవాక్యశేషాత్ పఞ్చజనశబ్దః ప్రాణాదిషు రూఢ ఇతి భాష్యార్థః। యద్యప్యుద్భిత్పదం యౌగికమ్; తథాపి సామానాధికరణ్యాదవగతే నామత్వేఽవయవానుగమః క్రియత ఇతి రూఢితుల్యత్వాద్భాష్యే రూఢిత్వోక్తిః॥౧౨॥౧౩॥ యస్మిన్నవ్యాకృతాఖ్య ఆకాశశ్చ ప్రతిష్ఠితః, తమేవ నిష్ప్రపఞ్చం బ్రహ్మాత్మకమమృతమాత్మానం మన్యే। త్వం కిం విద్వాన్ మర్తవ్యాదన్యోఽమర్త్యః, న; కిం తర్హ్యహమప్యవిద్యయా మర్త్యః। విద్వాంస్తు సన్నమృతబ్రహ్మాత్మక ఇతి మన్త్రదృశో వచనం ప్రాణాదీనాం జీవనాదిహేతూనాం జీవనాదిప్రదం త్వంపదలక్ష్యం యే విదుస్తే తస్య స్వరూపం పురాణం చిరన్తనమ్। అగ్రే కార్యదశాయామప్యలుప్తత్వేన భవమగ్న్యం బ్రహ్మ నిశ్చిక్యుర్నిశ్చయేన జ్ఞాతవన్తః। పాఞ్చజన్యయా ప్రజయా విశతీతి విశా మనుష్యరూపయా। ఇన్ద్రే ఆహ్వాతవ్యే ఘోషా అసృక్షత సృష్టా। యత్పూర్వార్ధే కాలానవచ్ఛేద్యముక్తం తజ్జ్యోతిషామాదిత్యాదీనాం భాసకమమృతత్వేన ఆయుష్ట్వేన జీవనగుణవత్తయా చ దేవా ఉపాసతే తేన తత్రాయుష్మన్తో జాతాః। అస్మిన్మన్త్రే షష్ఠ్యన్తజ్యోతిషా పఞ్చసంఖ్యాపూరణం నాత్మజ్యోతిషా ఎకస్యాధారత్వాధేయత్వాయోగాదితి॥

ఇతి తృతీయం న సంఖ్యోపసంగ్రహాధికరణమ్॥