జగద్వాచిత్వాత్॥౧౬॥ అత్ర క్వచిత్కహైరణ్యగర్భమతద్యోతకకర్మశబ్దస్య బ్రహ్మానుగుణ్యవర్ణనాత్పాదసంగతిః। ఇహోపక్రమానురోధాత్ బ్రహ్మ భాతి, ఉపసంహారానురోధేన జీవః। బ్రహ్మశబ్దస్య స బ్రహ్మ త్యదిత్యాచక్షత ఇతి ప్రాణేఽపి ప్రయుక్త ఇతి సంశయః। ఎకవాక్యే త్యచ్ఛబ్దాదసచ్ఛబ్దో నీయతాం వాక్యభేదే తు న బ్రహ్మశబ్దాత్కర్మశబ్దో నేయ ఇతి సంఙ్గతిః। యదా ఖల్వత్రాప్యేకవాక్యత్వం తథా యథోత్తరసచ్ఛబ్దానుసారేణ ప్రాచీన్నోఽసచ్ఛబ్దో నీత ఎవముత్తరస్మాత్కర్మశబ్దాత్ప్రాచో బ్రహ్మశబ్దస్య నయనమితి సఙ్గతిః। ప్రాతర్దన(బ్ర.అ.౧.పా.౧.సూ.౨౮) విచారేణ గతత్వం శఙ్కతే –

నన్వితి ।

తత్ర హ్యుపక్రమోపసంహారైకరూప్యాదేకవాక్యేత్వే సతి జీవప్రాణలిఙ్గయోర్బ్రహ్మపరతయా నయనం కృతమ్, తదిహాపి సమమిత్యర్థః। మధ్యేఽపి బ్రహ్మపరామర్శమాహ - ఆదిత్యేతి। పురుషకర్తృత్వస్య బ్రహ్మణోఽన్యత్రాసంభవాదిత్యన్వయః। అవచ్ఛేదకే ప్రకరణాదావసతి సర్వనామ్నా ప్రమాణమాత్రసిద్ధజగతః పరామర్శే సతి యజ్జగత్కర్తృత్వమవగతం తస్య చ బ్రహ్మణోఽన్యత్రాసంభవాదిత్యర్థః। జగత్కర్తృత్వమన్యత్ర బ్రహ్మణో నేతి దుష్యతి। వాచస్పతావుపాలమ్భమనాలోచ్యోచిరే పరే॥ జీవాజ్జజ్ఞే జగత్సర్వం సకారణమితి బ్రువన్। క్షిపన్ సమన్వయం జీవే న లేజే వాక్పతిః కథమ్?॥ ఇతి। అధిష్ఠానం హి బ్రహ్మ న జీవాః। అధిష్ఠానే చ సమన్వయ ఇత్యనవద్యమ్।

ఇహ వాక్యభేదాపాదనేన తావదగతార్థతామాహ –

ఉచ్యత ఇత్యాదినా ।

అత్ర బాలాకివాక్యాద్ బ్రహ్మ మన్యతే సిద్ధాన్తీ రాజవాక్యాద్వా।

నాద్య ఇత్యాహ –

బ్రహ్మ తే ఇతి ।

న ద్వితీయ ఇత్యాహ –

యస్య చేతి ।

నను బాలాకివాక్యగతబ్రహ్మప్రతిజ్ఞయా రాజవాక్యం బ్రహ్మపరమస్త్వగ్నివాక్యాదివాచార్యవాక్యమిత్యాశఙ్క్యాహ –

న చేతి ।

తత్ర హి వక్తృభేదేఽప్యేకవాక్యతాఽగ్నిభిః దర్శితాఽఽచార్యస్తు తే గతి వక్తేతి, ఇహ తు తదభావాద్వాక్యభేద ఇత్యర్థః।

నను బాలాకివచనే బ్రహ్మశబ్దస్య కా గతిః? అత ఆహ –

తస్మాదితి ।

రాజవాక్యార్థ ఎవ గ్రాహ్యః, రాద్ధాన్తత్వాత్। భ్రాన్తగాగ్ర్యోక్తిస్తు పూర్వపక్షత్వాదసద్వాదవదగ్రాహ్యేత్యర్థః।

నను రాజవాక్యేఽపి క్రియమాణసర్వజగత్ ప్రతి కర్తవ్యత్వం బ్రహ్మలిఙ్గం గమ్యతేఽత ఆహ –

అత్ర చేతి ।

బ్రహ్మకార్యే జగతి యోగసంభవమఙ్గీకృత్య రూఢ్యాఽపహారముక్త్వా యోగాసంభవమాహ –

న చ బ్రహ్మణ ఇతి ।

ఉదాసీనస్యేత్యస్పన్దతోక్తా। బ్రహ్మణి కృత్యభావాజ్జగతస్తత్కృతత్వాయోగ ఇత్యర్థః। బ్రహ్మణో యది న వ్యాపారవత్తా, కస్య తర్హి? నను ప్రాణస్యాస్తు।

నను సోఽపి కథం వేదితవ్యతయోచ్యతే? ప్రసిద్ధత్వాదిత్యాశఙ్క్య తస్య హిరణ్యగర్భరూపేణ వేద్యత్వోపపత్తేః, వాక్యశేషస్య ప్రాణశ్రుతేః కర్మశబ్దస్య రూఢార్థలాభాచ్చ ప్రాణ ఎవ కర్మసంబన్ధీత్యాహ –

వాక్యశేషే చేతి ।

త్రయస్త్రింశదాదిదేవానాం కారణభూత ఎకో దేవః కతమ ఇతి పృష్టే ప్రాణ ఇత్యుత్తరాద్ధిరణ్యగర్భాత్మకప్రాణకార్యత్వామాదిత్యాదేరిత్యర్థః। పాప్మసు భూతేషు చాపేక్షికవృత్తిః సఙ్కుచితవృత్తిః సర్వశబ్దః।

సఙ్కోచమేవాహ –

బహూనితి ।

సంప్రతి విప్రనృపవచనయోరేకత్వముపేత్యాపి పూర్వపక్షసంభవమాహ –

యది త్వితి ।

యద్యపి గార్గ్యో భ్రాన్తః; తథాపి న భ్రాన్తో బ్రహ్మోపక్రమః। సహస్రమేతస్యాం వాచి దద్మ ఇతి బ్రహ్మప్రతిజ్ఞాయాం రాజ్ఞా గోసహస్రస్య దత్తత్వాత్। అత ఉపక్రాన్తం బ్రహ్మైవ గార్గ్యం ప్రతి విశేషతో నిరూప్యమితి యది మన్యేతానారమ్భవాదీ తథాపి నైతత్పరబ్రహ్మాభిధానమ్; ఉపసంహారే జీవనిర్ణయాదిత్యర్థః। ఉపేతం శిష్యభావేన గతమ్। ప్రాణో హి సుషుప్తౌ వ్యాప్రియతే, స చేతనశ్చేద్ బృహత్పాణ్డురవాస ఇత్యాది స్వనామ జానీయాద్, న చ జజ్ఞివానతః సుషుప్తస్య యష్టిఘాతేనోత్థాపనాత్ ప్రాణాదివ్యతిరిక్తం బోధయతీత్యర్థః।

ఉపసంహారోఽపి జీవపర ఇత్యాహ –

పరస్తాదపీతి ।

నను జీవస్యాపి సర్వగతస్య నిరవయస్య పరిస్పన్దపరిణామయోరసంభవాత్ కథం యస్య వైతత్కర్మేతి నిర్దేశస్తత్రాహ –

యస్య వై తదితి ।

జీవప్రేర్యదేహాదిసంబన్ధికర్మషష్ఠ్యా జీవసమ్బన్ధిత్వేన ఉపచర్య్యత ఇత్యర్థః।

సాక్షాజ్జీవసమ్బన్ధిధర్మాదౌ కర్మశబ్దో లాక్షణిక ఇత్యాహ –

కర్మజన్యత్వాద్వేతి ।

నను యోగవృత్త్యా జగదభిధీయతాం, నేత్యాహ –

రూఢ్యనుసారాదితి ।

రూఢ్యర్థం గృహీత్వా తదవినాభూతలక్షణాదిత్యర్థః। అగ్రహే హి న తత్సంబన్ధిని లక్షణా।

యద్యపి బ్రహ్మశబ్దాశ్రవణాత్స్పష్టం బ్రహ్మాభిధానం నోపలభ్యతే; తథాపి ప్రశ్నప్రతివచనయోః క్వైష ఇతి ప్రాణ ఎవైకధా భవతీతి చ సప్తమీప్రథమాభ్యాం జీవప్రాణయోర్భేదో గమ్యతేఽత ఆహ –

జీవవ్యతిరేకశ్చేతి ।

జీవాతిరిక్తహిరణ్యగర్భస్య ప్రాణత్వాన్న బ్రహ్మసిద్ధిరిత్యస్మాకమిష్టసిద్ధిరిత్యర్థః।

మృషేతి ।

ఆదిత్యాదీనబ్రహ్మణో బ్రహ్మేతి మృషావాదినం బాలాకిం మృషా వై ఖలు మా సంవదిష్ఠా ఇత్యపోద్య నిరస్య సత్యం బ్రహ్మాభిధిత్సన్ రాజా యది స్వరూపేణ జీవం ప్రాణం వా బ్రూయాత్, తతోఽసంబద్ధవాదీ స్యాత్। యది జీవాది బ్రహ్మత్వేన వదేత్, తతో మిథ్యా వదేత్, తచ్చానుపపన్నమ్। తస్మాద్ బ్రహ్మైవ వదతీత్యర్థః। కాచ ఇన్ద్రనీలసమానవర్ణా మృత్। మిథ్యావద్యమ్ మిథ్యావదనమ్। ఎవం చ భిన్నవక్తృకవాక్యద్వయస్యాపి భ్రమప్రసక్తిస్తన్నిరాసపరతయైకవాక్యత్వాద్ బ్రహ్మోపక్రమః సిద్ధః।

సిద్ధం చాస్యోపసంహారేణ సఙ్గానమితి బ్రహ్మపరత్వం సర్వస్య సందర్భస్యేత్యాహ –

తస్మాద్ బ్రహ్మ తే ఇతి ।

హేతూనాం బ్రహ్మపరత్వం నిశ్చీయత ఇత్యుపరితనప్రతిజ్ఞయైవాన్వయః। సర్వశ్రుతేరసఙ్కోచే నిరతిశయఫలేనోపసంహారో హేతుః।

యదవాది వ్యతిరేకనిర్దేశో హిరణ్యగర్భే స్యాదితి, తత్రాహ –

క్కైష ఇతి ।

హే బాలాకే ఎష పురుషః క్కైతదశయిష్ట। ఎతదితి క్రియావిశేషణమ్। ఇత్థమిథర్థః। ఎష జీవాశ్రయప్రశ్నః। క్వ వా ఎతదభూదితి భవనప్రశ్నః। భవనం తాదాత్మ్యేన వర్తనమ్। శయనమసంబోధః। కుత ఎతదాగాదిత్యపాదానప్రశ్నః। ప్రాణ ఎవైకధా భవతీతి భవనప్రశ్నోత్తరమ్। ఆదిశబ్దాత్తదైనం వాక్యసర్వైర్నామభిః సహాప్యేతి ఇత్యాది శయనప్రశ్నోత్తరమ్। ‘‘యథాఽగ్నేః క్షుద్రా విస్ఫులిఙ్గా వ్యుచ్చరన్త్యేవమేవాస్మాత్సర్వే ప్రాణా యథాయతనం విప్రతిష్ఠన్తే’’ ఇత్యాదేః క్రమయానప్రశ్నోత్తరం చ ద్రష్టవ్యమ్। ఎతాని చ న హిరణ్యగర్భే సంభవన్తి, జీవస్య జీవాన్తరాత్మత్వాయోగాదిత్యర్థః। ప్రశ్నస్యోత్తరస్యేతి చైకవచనం బహుష్వేవ జాత్యపేక్షమ్।

న కేవలమనుపపత్త్యా ప్రశ్నోత్తరయోర్బ్రహ్మార్థత్వమ్, అపి త్వాత్మశబ్దాదపీతి వక్తుం పృచ్ఛతి –

అథ కస్మాదితి ।

నిర్ణీతార్థవాక్యే రూఢిర్బాధ్యేత్యాహ –

తదేవమితి ।

వ్యాపారాభిధానే సతీత్యర్థః।

నను తవాపి సర్వకర్తృత్వే సిద్ధే ఆదిత్యాదికర్తృత్వం పునరుక్తమత ఆహ –

ఎతదుక్తమితి ।

న తావద్వ్యాపకోక్తిరేకదేశోత్తయా పునరుక్తా భవేద్, నాప్యేకదేశోక్తిః వ్యాపకోత్తయాఽఽదిత్యాదేరన్యత్రావిశేషోక్తేరస్తు సఙ్కోచ ఇతి బాలాకిభ్రమాపోహార్థత్వాదిత్యర్థః।

కథం తర్హి బ్రహ్మపరే వాక్యే జీవవాచీ పురుషశబ్దః ప్రాణశబ్దశ్చాత ఆహ –

జీవేతి।

ప్రాణయతీతి యోగాద్విశ్వసత్తాస్పదం బ్రహ్మ ప్రాణశబ్దో వక్తి। జీవవాచీ తు పురుషశబ్దో జీవసుప్తిస్థానభూతబ్రహ్మలక్షణార్థం ఇత్యర్థః। బ్రహ్మభావాపేక్షయా బ్రహ్మశబ్దేన జీవోపలక్షణే బ్రహ్మశబ్దోపక్రమో మృషావాదిబాలాక్యపవాదో విశ్వకర్తృత్వం చాసమఞ్జసమిత్యర్థః।

ప్రత్యక్షత్వాజ్జీవస్య న ప్రతిపాద్యతాఽపీత్యాహ –

న చానధిగతేతి ।

స్వరసః స్వభావః। బ్రహ్మణా లోకానధిగతేనాధిగతజీవోపలక్షణం చానుపపన్నమిత్యర్థః।

నను కిం జీవస్య బ్రహ్మోపలక్షకత్వేన ప్రసిద్ధావపి జీవప్రాణావనూద్య నామాదివదుపాస్తిర్విధీయతామ్? ఇతి శఙ్కాం నిరాకుర్వన్ జీవముఖ్యేతి సూత్రం (బ్ర.అ.౧.పా.౧.సూ.౩౧) వ్యాచష్టే –

న చ సంభవత్యేకవాక్యత్వ ఇత్యాదినా ।

ఎవం ప్రసఙ్గాగతం జీవముఖ్యేతి సూత్రం వ్యాఖ్యాయాధికరణాద్యసూత్రవ్యాఖ్యామేవానుసరతి –

స్యాదేతదిత్యాదినా ।

పూర్వత్ర యస్య చైతత్కర్మేత్యేతచ్ఛబ్దేన నాదిత్యాదిపురుషాణాం పరామర్శ ఎతేషాం పురుషాణాం కర్తేత్యనేన పునరుక్తిరిత్యుక్తమ్।

తత్ర పూర్వవాదినః పునరుక్తిపరిహారమాశఙ్క్య భాష్యవ్యాఖ్యయా పరిహరతి –

నిర్దిశ్యన్తామిత్యాదినా ।

కృతిరనిర్దిష్టేతి ।

యద్యపి కర్తేతి కృతరపి భాతిః, తథాపి ప్రాధాన్యేనార్నిర్దిష్టేత్యర్థః। కార్యోత్పత్తిః కర్తవ్యాపారస్య సాధ్యతయా ఫలమ్।

భాష్యే ఉపాత్తత్వం నాభిధేయత్వం, కిం త్వనుపపత్తిగమ్యత్వం, తదేవం దర్శయతి –

న హీతి ।

శబ్దోక్తపురుషాణామ్ ఎతచ్ఛబ్దాపరామర్శేన అర్థసన్నిధినా జగన్మాత్రపరామర్శే స్వేనైవ కృతప్రతివచనమపి పౌనరుక్తయచోద్యమ్।

భాష్యే క్రమప్రాప్తం వ్యాచష్టే –

నను యదీతి ।

ఇదానీమన్యార్థం తు జైమిని (బ్ర.అ.౧.పా.౪.౧౮) రితి సూత్రస్థభాష్యాణి వ్యాచష్టే –

నను ప్రాణ ఎవేత్యాదినా ।

ప్రాణశబ్దో హిరణ్యగర్భం వక్తి, కుతో బ్రహ్మప్రతీతిరితి శఙ్కార్థః। ఆత్మశబ్దాద్గమ్యత ఇతి పరిహారః।

ఎతస్మాదితి వాక్యోదాహృతేరేవ వేదాన్తార్థత్వసిద్ధేరుతరభాష్యవైయర్థ్యమాశఙ్క్య సర్వవేదాన్తానుగతిస్తేన దర్శ్యత ఇత్యాహ –

అపి చేతి ।

భ్రమసంస్కారే సత్యపి ప్రోద్భూతభ్రమాభావాన్ముక్తయోపమానం సుషుప్తే రూపశబ్దేన భాష్యే కృతమిత్యర్థః।

విభజతే ।

ఉపాధిజనితవిశేషేత్యాదిభాష్యేణేతి శేషః।

తద్వ్యాచష్టే –

ఉపాధిభిరితి ।

నను విజ్ఞానమిత్యేవాస్తు కిం విశేషేతి విశేషణేనాత ఆహ –

యదితి ।

ఎతద్విశేషణాఽవిశిష్టం విజ్ఞానం యత్తదనవచ్ఛిన్నం సద్రూపం బ్రహ్మైవ స్యాత్తచ్చ నిత్యమితి కృత్వా నోపాధిజనితమ్। నాపి తేన బ్రహ్మరూపేణ రహితమాత్మనః స్వరూపమ్। అతో విశేషపదేన బ్రహ్మ వ్యవచ్ఛేద్యమ్।

రాహిత్యాభావేహేతుమాహ –

బ్రహ్మస్వభావస్యాప్రహాణాదితి ।

యతస్తద్భ్రంశరూపమాగమనమితి భాష్యం వ్యాచక్షాణః సుషుప్తౌ బ్రహ్మభావం దృఢీకర్తుం తద్వ్యతిరేకే సంసారమాహ –

యదా త్వితి ।

నను హితాఽహితఫలప్రదా నామ నాడ్యో ద్వాసప్తతిసహస్రాణి తాభిః ప్రత్యవసృప్య పురీతతి శేత ఇత్యత్ర పురీతద్యథాఽఽత్మాధార ఉక్తః, ఎవమాకాశః కిం న స్యాదత ఆహ –

యదపీతి ।

మన్దధియామితి । జీవనిరాసహేతుప్రశ్నోత్తరాధః స్థితయష్టిఘాతాదేః సూత్రేఽర్థాత్సూచనాఽజ్ఞానాత్ ధీమాన్ద్యమ్।

భాష్యోక్తప్రాణాదివ్యతిరిక్తోపదేశం దర్శయతి –

తౌ హేతి ।

మహత్త్వాత్ హే బృహత్ పాణ్డురా ఆపో వాసస్త్వేనాస్య చిన్త్యన్త ఇతి తథోక్తః। ప్రాణస్యైవ చన్ద్రాత్మత్వాత్సోమరాజత్వమ్; అథైతస్య ప్రాణస్యాపః శరీరం జ్యోతీరూపమసౌ చన్ద్ర ఇతి శ్రుతేః॥౧౮॥ ఆపిషమ్ ఆపిష్యాపిష్య। యత్ర సుప్తస్తత్స్థానం కిమితి ప్రశ్నః। యదా పురుషః స్వపితి అథ తదా ప్రాణే ఎకీభవతి ప్రాణః సర్వదేవానామాత్మత్వేన మహత్త్వాద్ బ్రహ్మ తచ్చ బ్రహ్మ త్యదితి పరోక్షేణాచక్షతే పరోక్షప్రియత్వాద్దేవానామ్। అస్మాద్ బ్రహ్మశబ్దాత్ పూర్వపక్షే బ్రహ్మోపక్రమః ప్రాణే ఘటితః। సర్వేషాం శ్రైష్ఠ్యం గుణోత్కర్షమ్ ఆధిపత్యమైశ్వర్యం స్వరాజ్యమ్ అనన్యాధీనత్వమ్। మనో మనౌపాధికో జీవః। ప్రాణబన్ధనః ప్రాణాశ్రయః।

ఇతి పఞ్చమం బాలాక్యధికరణమ్॥