వాక్యాన్వయాత్ ।

నను మైత్రేయీబ్రాహ్మణోపక్రమే యాజ్ఞవల్క్యేన గార్హస్థ్యాశ్రమాదుత్తమాశ్రమం యియాసతా మైత్రైయ్యా భార్యాయాః కాత్యాయన్యా సహార్థసంవిభాగకరణ ఉక్తే మైత్రేయీ యాజ్ఞవల్క్యం పతిమమృతత్వార్థినీ పప్రచ్ఛ, యన్ను మ ఇయం భగోః సర్వా పృథ్వీ విత్తేన పూర్ణా స్యాత్కిమహం తేనామృతా స్యాముత నేతి । తత్ర నేతి హోవాచ యాజ్ఞవల్క్యః । యథైవోపకరణవతాం జీవితం తథైవ తే జీవితం స్యాదమృతత్వస్య తు నాశాస్తి విత్తేన । ఎవం విత్తేనామృతత్వాశా భవేద్యది విత్తసాధ్యాని కర్మాణ్యమృతత్వే ఉపయుజ్యేరన్ । తదేవ తు నాస్తి, జ్ఞానసాధ్యత్వాదమృతత్వస్య కర్మణాం చ జ్ఞానవిరోధినాం తత్సహభావిత్వానుపపత్తేరితి భావః । సా హోవాచ మైత్రేయీ యేనాహం నామృతా స్యాం కిమహం తేనం కుర్యాం యదేవ భగవాన్ వేద తదేవ మే బ్రూహి । అమృతత్వసాధనమితి శేషః । తత్రామృతత్వసాధనజ్ఞానోపన్యాసాయ వైరాగ్యపూర్వకత్వాత్తస్య రాగవిషయేషు తేషు తేషు పతిజాయాదిషు వైరాగ్యముత్పాదయితుం యాజ్ఞవల్క్యో “న వా అరే పత్యుః కామాయ”(బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౬) ఇత్యాదివాక్యసన్దర్భమువాచ । ఆత్మౌపాధికం హి ప్రియత్వమేషాం న తు సాక్షాత్ప్రియాణ్యేతాని ।

తస్మాదేతేభ్యః పతిజాయాదిభ్యో విరమ్య యత్ర సాక్షాత్ప్రేమ స ఎవ

ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్యః శ్రోతవ్యో మన్తవ్యో నిదిధ్యాసితవ్యః ।

వాశబ్దోఽవధారణే । ఆత్మైవ ద్రష్టవ్యః సాక్షాత్కర్తవ్యః । ఎతత్సాధనాని చ శ్రవణాదీని విహితాని శ్రోతవ్య ఇత్యాదినా । కస్మాత్ । ఆత్మనో వా అరే దర్శనేన శ్రవణాదిసాధనేనేదం జగత్సర్వంవిదితం భవతీతి వాక్యశేషః । యతో నామరూపాత్మకస్య జగతస్తత్త్వం పారమార్థికం రూపమాత్మైవ భుజఙ్గస్యేవ సమారోపితస్య తత్త్వం రజ్జుః । తస్మాదాత్మని విదితే సర్వమిదం జగత్తత్త్వం విదితం భవతి, రజ్జ్వామివ విదితాయాం సమారోపితస్య భుజఙ్గస్య తత్త్వం విదితం భవతి, యతస్తస్మాదాత్మైవ ద్రష్టవ్యో న తు తదతిరిక్తం జగత్ స్వరూపేణ ద్రష్టవ్యమ్ । కుతః । యతో “బ్రహ్మ తం పరాదాత్”(బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౬) బ్రాహ్మణజాతిర్బ్రాహ్మణోఽహమిత్యేవమభిమాన ఇతి యావత్ । పరాదాత్ పరాకుర్యాదమృతత్వపదాత్ । కం, యోఽన్యత్రాత్మనో బ్రహ్మ బ్రాహ్మణజాతిం వేద । ఎవం క్షత్రియాదిష్వపి ద్రష్టవ్యమ్ । ఆత్మైవ జగతస్తత్త్వం న తు తదతిరిక్తం కిఞ్చిత్తదితి । అత్రైవ భగవతీ శ్రుతిరుపపత్తిం దృష్టాన్తప్రబన్ధేనాహ । యత్ ఖలు యద్గ్రహం వినా న శక్యతే గ్రహీతుం తత్తతో న వ్యతిరిచ్యతే । యథా రజతం శుక్తికాయాః, భుజఙ్గో వా రజ్జోః, దున్దుభ్యాదిశబ్దసామాన్యాద్వా తత్తచ్ఛబ్దభేదాః । న గృహ్యన్తే చ చిద్రూపగ్రహణం వినా స్థితికాలే నామరూపాణి । తస్మాన్న చిదాత్మనో భిద్యన్తే ।

తదిదముక్తమ్ -

స యథా దున్దుభేర్హన్యమానస్యేతి ।

దున్దుభిగ్రహణేన తద్గతం శబ్దసామాన్యముపలక్షయతి । న కేవలం స్థితికాలే నామరూపప్రపఞ్చశ్చిదాత్మాతిరేకేణాగ్రహణాచ్చిదాత్మనో న వ్యతిరిచ్యతేఽపి తు నామరూపోత్పత్తేః ప్రాగపి చిద్రూపావస్థానాత్ తదుపాదానత్వాచ్చ నామరూపప్రపఞ్చస్య తదనతిరేకః, రజ్జూపాదానస్యేవ భుజఙ్గస్య రజ్జోరనతిరేక ఇత్యేతద్దృష్టాన్తేన సాధయతి భగవతీ శ్రుతిః - “స యథార్ద్రైధోఽగ్రేరభ్యాహితస్య పృథగ్ధూమా వినిశ్చరన్త్యేవం వా అరేఽస్య మహతో భూతస్య నిఃశ్వసితమేతద్యదృగ్వేదః”(బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౦) ఇత్యాదినా చతుర్విధో మన్త్ర ఉక్తః । ఇతిహాస ఇత్యాదినాష్టవిధం బ్రాహ్మణముక్తమ్ । ఎతదుక్తం భవతి - యథాగ్నిమాత్రం ప్రథమమవగమ్యతే క్షుద్రాణాం విస్ఫులిఙ్గానాముపాదానమ్ । అథ తతో విస్ఫులిఙ్గా వ్యుచ్చరన్తి । న చైతేఽగ్నేస్తత్త్వాన్యత్వాభ్యాం శక్యన్తే నిర్వుక్తమ్ । ఎవమృగ్వేదాదయోఽప్యల్పప్రయత్నాద్బ్రహ్మణో వ్యుచ్చరన్తో న తతస్తత్త్వాన్యత్వాభ్యాం నిరుచ్యన్తే । ఋగాదిభిర్నామోపలక్ష్యతే । యదా చ నామధేయస్యేయం గతిస్తదా తత్పూర్వకస్య రూపధేయస్య కైవ కథేతి భావః । న కేవలం తదుపాదానత్వాత్తతో న వ్యతిరిచ్యతే నామరూపప్రపఞ్చః, ప్రలయసమయే చ తదనుప్రవేశాత్తతో న వ్యతిరిచ్యతే । యథా సాముద్రమేవామ్భః పృథివీతేజఃసమ్పర్కాత్కాఠిన్యముపగతం సైన్ధవం ఖిల్యః, స హి స్వాకరే సముద్రే క్షిప్తోఽమ్భ ఎవ భవతి, ఎవం చిదమ్భోధౌ లీనం జగచ్చిదేవ భవతి న తు తతోఽతిరిచ్యత ఇతి ।

ఎతద్దృష్టాన్తప్రబన్ధేనాహ -

స యథా సర్వాసామపామిత్యాది ।

దృష్టాన్తప్రబన్ధముక్త్వా దార్ష్టాన్తికే యోజయతి -

ఎవం వా అరే ఇదం మహదితి ।

బృహత్వేన బ్రహ్మోక్తమ్ । ఇదం బ్రహ్మేత్యర్థః । భూతం సత్యమ్ । అనన్తం నిత్యమ్ । అపారం సర్వగతమ్ ।

విజ్ఞానఘనః ।

విజ్ఞానైకరస ఇతి యావత్ । ఎతేభ్యః కార్యకారణభావేన వ్యవస్థితేభ్యో భూతేభ్యః సముత్థాయ సామ్యేనోత్థాయ । కార్యకారణసఙ్ఘాతస్య హ్యవచ్ఛేదాద్దుఃఖిత్వశోకిత్వాదయస్తదవచ్ఛిన్నే చిదాత్మని తద్విపరీతేఽపి ప్రతీయన్తే, యథోదకప్రతిబిమ్బితే చన్ద్రమసి తోయగతాః కమ్పాదయః । తదిదం సామ్యేనోత్థానమ్ । యదా త్వాగమాచార్యోపదేశపూర్వకమనననిదిధ్యాసనప్రకర్షపర్యన్తజోఽస్య బ్రహ్మస్వరూపసాక్షాత్కార ఉపావర్తతే తదా నిర్మృష్టనిఖిలసవాసనావిద్యామలస్య కార్యకారణసఙ్ఘాతభూతస్య వినాశే తాన్యేవ భూతాని నశ్యన్త్యను తదుపాధిశ్చిదాత్మనః ఖిల్యభావో వినశ్యతి । తతో న ప్రేత్య కార్యకారణభూతనివృత్తౌ రూపగన్ధాదిసంజ్ఞాస్తీతి । న ప్రేత్య సంజ్ఞాస్తీతి సంజ్ఞామాత్రనిషేధాదాత్మా నాస్తీతి మన్యమానా సా మైత్రేయీ హోవాచ, అత్రైవ మా భగవానమూముహన్మోహితవాన్ న ప్రేత్య సంజ్ఞాస్తీతి । స హోవాచ యాజ్ఞవల్క్యః స్వాభిప్రాయం, ద్వైతే హి రూపాదివిశేషసంజ్ఞానిబన్ధనో దుఃఖిత్వాద్యభిమానః । ఆనన్దజ్ఞానైకరసబ్రహ్మాద్వయానుభవే తు తత్కేన కం పశ్యేత్ , బ్రహ్మ వా కేన విజానీయాత్ । నహి తదాస్య కర్మర్భావోఽస్తి స్వప్రకాశత్వాత్ । ఎతదుక్తం భవతి - న సంజ్ఞామాత్రం మయా వ్యాసేధి, కిన్తు విశేషసంజ్ఞేతి । తదేవమమృతత్వఫలేనోపక్రమాత్ , మధ్యే చాత్మవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానం ప్రతిజ్ఞాయ తదుపపాదనాత్ , ఉపసంహారే చ మహద్భూతమనన్తమిత్యాదినా చ బ్రహ్మరూపాభిధానాత్ , ద్వైతనిన్దయా చాద్వైతగుణకీర్తనాద్బ్రహ్మైవ మైత్రేయీబ్రాహ్మణే ప్రతిపాద్యం న జీవాత్మేతి నాస్తి పూర్వపక్ష ఇత్యనారభ్యమేవేదమధికరణమ్ । అత్రోచ్యతే - భోక్తృత్వజ్ఞాతృతాజీవరూపోత్థానసమాధయే మైత్రేయీబ్రాహ్మణే పూర్వపక్షేణోపక్రమః కృతః । పతిజాయాదిభోగ్యసమ్బన్ధో నాభోక్తుర్బ్రహ్మణో యుజ్యతే, నాపిజ్ఞానకర్తృత్వమకర్తుః సాక్షాచ్చ మహతో భూతస్య విజ్ఞానాత్మభావేన సముత్థానాభిధానం విజ్ఞానాత్మన ఎవ ద్రష్టవ్యత్వమాహ । అన్యథా బ్రహ్మణో ద్రష్టవ్యత్వపరేఽస్మిన్ బ్రాహ్మణే తస్య విజ్ఞానాత్మత్వేన సముత్థానాభిధానమనుపయుక్తం స్యాత్తస్య తు ద్రష్టవ్యముపయుజ్యత ఇత్యుపక్రమమాత్రం పూర్వపక్షః కృతః ।

భోక్త్రర్థత్వాచ్చ భోగ్యజాతస్యేతి

తదుపోద్బలమాత్రమ్ । సిద్ధాన్తస్తు నిగదవ్యాఖ్యాతేన భాష్యేణోక్తః ॥ ౧౯ ॥

తదేవం పౌర్వాపర్యాలోచనయా మైత్రేయీబ్రాహ్మణస్య బ్రహ్మదర్శనపరత్వే స్థితే భోక్త్రా జీవాత్మనోపక్రమమాచార్యదేశీయమతేన తావత్సమాధత్తే సూత్రకారః -

ప్రతిజ్ఞాసిద్ధేర్లిఙ్గమాశ్మరథ్యః ।

యథా హి వహ్నేర్వికారా వ్యుచ్చరన్తో విస్ఫులిఙ్గా న వహ్నేరత్యన్తం భిద్యన్తే, తద్రూపనిరూపణత్వాత్ , నాపి తతోఽత్యన్తమభిన్నాః, వహ్నేరివ పరస్పరవ్యావృత్త్యభావప్రసఙ్గాత్ , తథా జీవాత్మనోఽపి బ్రహ్మవికారా న బ్రహ్మణోఽత్యన్తం భిద్యన్తే, చిద్రూపత్వాభావప్రసఙ్గాత్ । నాప్యత్యన్తం న భిద్యన్తే, పరస్పరం వ్యావృత్త్యభావప్రసఙ్గాత్ , సర్వజ్ఞం ప్రత్యుపదేశవైయర్థ్యాచ్చ । తస్మాత్కథఞ్చిద్భేదో జీవాత్మనామభేదశ్చ । తత్ర తద్విజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞాసిద్ధయే విజ్ఞానాత్మపరమాత్మనోరభేదముపాదాయ పరమాత్మని దర్శయితవ్యే విజ్ఞానాత్మనోపక్రమ ఇత్యాశ్మరథ్య ఆచార్యో మేనే ॥ ౨౦ ॥

ఆచార్యదేశీయాన్తరమతేన సమాధత్తే -

ఉత్క్రమిష్యత ఎవంభావాదిత్యౌడులోమిః ।

జీవో హి పరమాత్మనోఽత్యన్తం భిన్న ఎవ సన్ దేహేన్ద్రియమనోబుద్ధ్యుపధానసమ్పర్కాత్సర్వదా కలుషః, తస్య చ జ్ఞానధ్యానాదిసాధనానుష్ఠానాత్సమ్ప్రసన్నస్య దేహేన్ద్రియాదిసఙ్ఘాతాదుత్క్రమిష్యతః పరమాత్మనైక్యోపపత్తేరిదమభేదేనోపక్రమణమ్ । ఎతదుక్తం భవతి - భవిష్యన్తమభేదముపాదాయ భేదకాలేఽప్యభేద ఉక్తః । యథాహుః పాఞ్చరాత్రికాః - “ఆముక్తేర్భేద ఎవ స్యాజ్జీవస్య చ పరస్య చ । ముక్తస్య తు న భేదోఽస్తి భేదహేతోరభావతః” ॥ ఇతి ।

అత్రైవ శ్రుతిముపన్యస్యతి -

శ్రుతిశ్చైవమితి ।

పూర్వం దేహేన్ద్రియాద్యుపాధికృతం కలుషత్వమాత్మన ఉక్తమ్ । సమ్ప్రతి స్వాభావికమేవ జీవస్య నామరూపప్రపఞ్చాశ్రయత్వలక్షణం కాలుష్యం పార్థివానామణూనామివ శ్యామత్వం కేవలం పాకేనేవ ।

జ్ఞానధ్యానాదినా తదపనీయ జీవః పరాత్పరతరం పురుషముపైతీత్యాహ -

క్వచిచ్చ జీవాశ్రయమపీతి ।

నదీనిదర్శనమ్ “యథా సోమ్యేమా నద్యః”(ప్ర.ఉ. ౬-౫) ఇతి ॥ ౨౧ ॥

తదేవమాచార్యదేశీయమతద్వయముక్త్వాత్రాపరితుష్యన్నాచార్యమతమాహ సూత్రకారః -

అవిస్థితేరితి కాశకృత్స్నః ।

ఎతద్వ్యాచష్టే -

అస్యైవ పరమాత్మన ఇతి ।

న జీవ ఆత్మనోఽన్యః । నాపి తద్వికారః కిన్త్వాత్మైవావిద్యోపాధానకల్పితావచ్ఛేదః । ఆకాశ ఇవ ఘటమణికాదికల్పితావచ్ఛేదో ఘటాకాశో మణికాకాశో న తు పరమాకాశాదన్యస్తద్వికారో వా । తతశ్చ జీవాత్మనోపక్రమః పరామాత్మనైవోపక్రమస్తస్య తతోఽభేదాత్ । స్థూలదర్శిలోకప్రతీతిసౌకర్యాయౌపాధికేనాత్మరూపేణోపక్రమః కృతః ।

అత్రైవ శ్రుతిం ప్రమాణయతి -

తథా చేతి ।

అథ వికారః పరమాత్మనో జీవః కస్మాన్న భవత్యాకాశాదివదిత్యాహ -

న చ తేజఃప్రభృతీనామితి ।

న హి యథా తేజఃప్రభృతీనామాత్మవికారత్వం శ్రూయతే ఎవం జీవస్యేతి ।

ఆచార్యత్రయమతం విభజతే -

కాశకృత్స్నస్యాచార్యస్యేతి ।

ఆత్యన్తికే సత్యభేదే కార్యకారణభావాభావాదనాత్యన్తికోఽభేద ఆస్థేయః, తథాచ కథఞ్చిద్భేదోఽపీతి తమాస్థాయ కార్యకారణభావ ఇతి మతత్రయముక్త్వా కాశకృత్స్నీయమతం సాధుత్వేన నిర్ధారయతి -

తత్ర తేషు మధ్యే । కాశకృత్స్నీయం మతమితి ।

ఆత్యన్తికే హి జీవపరమాత్మనోరభేదే తాత్త్వికేఽనాద్యవిద్యోపాధికల్పితో భేదస్తత్త్వమసీతి జీవాత్మనో బ్రహ్మభావతత్త్వోపదేశశ్రవణమనననిదిధ్యాసనప్రకర్షపర్యన్తజన్మనా సాక్షాత్కారేణ విద్యయా శక్యః సమూలకాషం కషితుం, రజ్జ్వామహివిభ్రమ ఇవ రజ్జుతత్త్వసాక్షాత్కారేణ, రాజపుత్రస్యేవ చ మ్లేచ్ఛకులే వర్ధమానస్యాత్మని సమారోపితో మ్లేచ్ఛభావో రాజపుత్రోఽసీతి ఆప్తోపదేశేన । న తు మృద్వికారః శరావాదిః శతశోఽపి మృన్మృదితి చిన్త్యమానస్తజ్జన్మనా మృద్భావసాక్షాత్కారేణ శక్యో నివర్తయితుం, తత్కస్య హేతోః, తస్యాపి మృదో భిన్నాభిన్నస్య తాత్త్వికత్వాత్ , వస్తుతస్తు జ్ఞానేనోచ్ఛేత్తుమశక్యత్వాత్ , సోఽయం ప్రతిపిపాదయిషితార్థానుసారః । అపి చ జీవస్యాత్మవికారత్వే తస్య జ్ఞానధ్యానాదిసాధనానుష్ఠానాత్స్వప్రకృతావప్యయే సతి నామృతత్వస్యాశాస్తీత్యపురుషార్థత్వమమృతత్వప్రాప్తిశ్రుతివిరోధశ్చ ।

కాశకృత్స్నమతే త్వేతదుభయం నాస్తీత్యాహ -

ఎవం చ సతీతి ।

నను యది జీవో న వికారః కిన్తు బ్రహ్మైవ కథం తర్హి తస్మిన్నామరూపాశ్రయత్వశ్రుతిః, కథఞ్చ “యథాగ్నేః క్షుద్రా విస్ఫులిఙ్గా” (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౨౦) ఇతి బ్రహ్మవికారశ్రుతిరిత్యాశఙ్కాముపసంహారవ్యాజేన నిరాకరోతి -

అతశ్చ స్వాశ్రయస్యేతి ।

యతః ప్రతిపిపాదయిషితార్థానుసారశ్చామృతత్వప్రాప్తిశ్చ వికారపక్షే న సమ్భవతః, అతశ్చేతి యోజనా ।

ద్వితీయపూర్వపక్షబీజమనయైవ త్రిసూత్ర్యాపాకరోతి -

యదప్యుక్తమితి ।

శేషమతిరోహితార్థం వ్యాఖ్యాతార్థం చ । తృతీయపూర్వపక్షబీజనిరాసే కాశకృత్స్నీయేనైవేత్యవధారణం తన్మతాశ్రయణేనైవ తస్య శక్యనిరాసత్వాత్ । ఐకాన్తికే హ్యద్వైతే ఆత్మనోఽన్యకర్మకరణే “కేన కం పశ్యేత్”(బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౫) ఇతి ఆత్మనశ్చ కర్మత్వం “విజ్ఞాతారమరే కేన విజానీయాత్” (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪) ఇతి శక్యం నిషేద్ధుమ్ । భేదాభేదపక్షే వైకాన్తికే వా భేదే సర్వమేతదద్వైతాశ్రయమశక్యమిత్యవధారణస్యార్థః ।

న కేవలం కాశకృత్స్నీయదర్శనాశ్రయణేన భూతపూర్వగత్యా విజ్ఞాతృత్వమపి తు శ్రుతిపౌర్వాపర్యపర్యాలోచనయాప్యేవమేవేత్యాహ -

అపి చ యత్ర హీతి ।

కస్మాత్ పునః కాశకృత్స్నస్య మతమాస్థీయతే నేతరేషామాచార్యాణామిత్యత ఆహ -

దర్శితం తు పురస్తాదితి ।

కాశకృత్స్నీయస్య మతస్య శ్రుతిప్రబన్ధోపన్యాసేన పునః శ్రుతిమత్త్వం స్మృతిమత్త్వం చోపసంహారోపక్రమమాహ -

అతశ్చేతి ।

క్వచిత్పాఠ ఆతశ్చేతి । తస్యావశ్యం చేత్యర్థః । జననజరామరణభీతయో విక్రియాస్తాసాం సర్వాసాం “మహానజః”(బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౫) ఇత్యాదినా ప్రతిషేధః । పరిణామపక్షేఽన్యస్య చాన్యభావపక్షే ఐకాన్తికాద్వైతప్రతిపాదనపరాః “ఎకమేవాద్వితీయమ్” (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ఇత్యాదయః, ద్వైతదర్శననిన్దాపరాశ్చ “అన్యోఽసావన్యోఽహమస్మి” (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ఇత్యాదయః, జన్మజరాదివిక్రియాప్రతిషేధపరాశ్చ “ఎష మహానజః”(బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౫) ఇత్యాదయః శ్రుతయ ఉపరుధ్యేరన్ । అపిచ యది జీవపరమాత్మనోర్భేదాభేదావాస్థీయేయాతాం తతస్తయోర్మిథో విరోధాత్సముచ్చయాభావాదేకస్య బలీయస్త్వే నాత్మని నిరపవాదం విజ్ఞానం జాయేత, బలీయసైకేన దుర్బలపక్షావలమ్బినో జ్ఞానస్య బాధనాత్ । అథ త్వగృహ్యమాణవిశేషతయా న బలాబలావధారణం, తతః సంశయే సతి న సునిశ్చితార్థమాత్మని జ్ఞానం భవేత్ । సునిశ్చితార్థం చ జ్ఞానం మోక్షోపాయః శ్రూయతే - “వేదాన్తవిజ్ఞానసునిశ్చితార్థాః” (ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౬) ఇతి ।

తదేతదాహ -

అన్యథా ముముక్షూణామితి ।

'ఎకత్వమనుపశ్యతః” ఇతి శ్రుతిర్న పునరేకత్వానేకత్వే అనుపశ్యత ఇతి ।

నను యది క్షేత్రజ్ఞపరమాత్మనోరభేదో భావికః, కథం తర్హి వ్యపదేశబుద్ధిభేదౌ క్షేత్రజ్ఞః పరమాత్మేతి కథఞ్చ నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావస్య భగవతః సంసారితా । అవిద్యాకృతనామరూపోపాధివశాదితి చేత్ । కస్యేయమవిద్యా । న తావజ్జీవస్య, తస్య పరమాత్మనో వ్యతిరేకాభావాత్ । నాపి పరమాత్మనః, తస్య విద్యైకరసస్యావిద్యాశ్రయత్వానుపపత్తేః । తదత్ర సంసారిత్వాసంసారిత్వవిద్యావిద్యావత్త్వరూపవిరుద్ధధర్మసంసర్గాద్బుద్ధివ్యపదేశభేదాచ్చాస్తి జీవేశ్వరయోర్భేదోఽపి భావిక ఇత్యత ఆహ -

స్థితే చ పరమాత్మక్షేత్రజ్ఞాత్మైకత్వేతి ।

న తావద్భేదాభేదావేకత్ర భావికౌ భవితుమర్హత ఇతి విప్రపఞ్చితం ప్రథమే పాదే । ద్వైతదర్శననిన్దయా చైకాన్తికాద్వైతప్రతిపాదనపరాః పౌర్వాపర్యాలోచనయా సర్వే వేదాన్తాః ప్రతీయన్తే । తత్ర యథా బిమ్బాదవదతాత్తాత్త్వికే ప్రతిబిమ్బానామభేదేఽపి నీలమణికృపాణకాచాద్యుపధానభేదాత్కాల్పనికో జీవానాం భేదో బుద్ధివ్యపదేశభేదౌ వర్తయతి, ఇదం బిమ్బమవదాతమిమాని చ ప్రతిబిమ్బాని నీలోత్పలపలాశశ్యామలాని వృత్తదీర్ఘాదిభేదభాఞ్జి బహూనీతి, ఎవం పరమాత్మనః శుద్ధస్వభావాజ్జీవానమభేద ఐకాన్తికేఽప్యనిర్వచనీయానాద్యవిద్యోపధానభేదాత్కాల్పనికో జీవానాం భేదో బుద్ధివ్యపదేశభేదావయం చ పరమాత్మా శుద్ధవిజ్ఞానానన్దస్వభావ ఇమే చ జీవా అవిద్యాశోకదుఃఖాద్యుపద్రవభాజ ఇతి వర్తయతి । అవిద్యోపధానం చ యద్యపి విద్యాస్వభావే పరమాత్మని న సాక్షాదస్తి తథాపి తత్ప్రతిబిమ్బకల్పజీవద్వారేణ పరస్మిన్నుచ్యతే । న చైవమన్యోన్యాశ్రయో జీవవిభాగాశ్రయాఽవిద్యా, అవిద్యాశ్రయశ్చ జీవవిభాగ ఇతి, బీజాఙ్కురవదనాదిత్వాత్ । అత ఎవ కానుద్దిశ్యైష ఈశ్వరో మాయామారచయత్యనర్థికాం, ఉద్దేశ్యానాం సర్గాదౌ జీవానామభావాత్ , కథం చాత్మానం సంసారిణం వివిధవేదనాభాజం కుర్యాదిత్యాద్యనుయోగో నిరవకాశః । న ఖల్వాదిమాన్ సంసారః, నాప్యాదిమానవిద్యాజీవవిభాగః, యేనానుయుజ్యేతేతి । అత్ర చ నామగ్రహణేనావిద్యాముపలక్షయతి ।

స్యాదేతత్ । యది న జీవాత్ బ్రహ్మ భిద్యతే, హన్త జీవః స్ఫుట ఇతి బ్రహ్మాపి తథా స్యాత్ , తథా చ “నిహితం గుహాయామ్”(తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి నోపపద్యత ఇత్యత ఆహ -

న హి సత్యమితి ।

యథా హి బిమ్బస్య మణికృపాణాదయో గుహా ఎవం బ్రహ్మణోఽపి ప్రతిజీవం భిన్నా అవిద్యా గుహా ఇతి । యథా ప్రతిబిమ్బేషు భాసమానేషు బిమ్బం తదభిన్నమపి గుహ్యమేవం జీవేషు భాసమానేషు తదభిన్నమపి బ్రహ్మ గుహ్యమ్ ।

అస్తు తర్హి బ్రహ్మణోఽన్యద్గుహ్యమిత్యత ఆహ -

న చ బ్రహ్మణోఽన్య ఇతి ।

యే తు

ఆశ్మరథ్యప్రభృతయః

నిర్బన్ధం కుర్వన్తి తే వేదాన్తార్థమితి ।

బ్రహ్మణః సర్వాత్మనా భాగశో వా పరిణామాభ్యుపగమే తస్య కార్యత్వాదనిత్యత్వాచ్చ తదాశ్రితో మోక్షోఽపి తథా స్యాత్ । యది త్వేవమపి మోక్షం నిత్యమకృతకం బ్రూయుస్తత్రాహ -

న్యాయేనేతి ।

ఎవం యే నదీసముద్రనిదర్శనేనాముక్తేర్భేదం ముక్తస్య చాభేదం జీవస్యాస్థిషత తేషామపి న్యాయేనాసఙ్గతిః । నో జాతు ఘటః పటో భవతి । ననూక్తం యథా నదీ సముద్రో భవతీతి । కా పునర్నద్యభిమతా ఆయుష్మతః । కిం పాథఃపరమాణవ ఉతైషాం సంస్థానభేద ఆహోస్విత్తదారబ్ధోఽవయవీ । తత్ర సంస్థానభేదస్య వావయవినో వా సముద్రనివేశే వినాశాత్ కస్య సముద్రేణైకతా । నదీపాథఃపరమాణూనాం తు సముద్రపాథఃపరమాణుభ్యః పూర్వవస్థితేభ్యో భేద ఎవ నాభేదః । ఎవం సముద్రాదపి తేషాం భేద ఎవ । యే తు కాశకృత్స్నీయమేవ మతమాస్థాయ జీవం పరమాత్మనోంఽశమాచఖ్యుస్తేషాం కథం “నిష్కలం నిష్క్రియం శాన్తమ్”(శ్వే. ఉ. ౬ । ౧౯) ఇతి న శ్రుతివిరోధః । నిష్కలమితి సావయవత్వం వ్యాసేధి న తు సాంశత్వమ్ , అంశశ్చ జీవః పరమాత్మనో నభస ఇవ కర్ణనేమిమణ్డలావచ్ఛిన్నం నభః శబ్దశ్రవణయోగ్యం, వాయోరివ చ శరీరావచ్ఛిన్నః పఞ్చవృత్తిః ప్రాణ ఇతి చేత్ । న తావన్నభో నభసోంఽశః, తస్య తత్త్వాత్ । కర్ణనేమిమణ్డలావచ్ఛిన్నమంశ ఇతి చేత్ , హన్త తర్హి ప్రాప్తాప్రాప్తవివేకేన కర్ణనేమిమణ్డలం వా తత్సంయోగో వేత్యుక్తం భవతి । నచ కర్ణనేమిమణ్డలం తస్యాంశః, తస్య తతో భేదాత్ । తత్సంయోగో నభోధర్మత్వాత్తస్యాంశ ఇతి చేత్ । న । అనుపపత్తేః । నభోధర్మత్వే హి తదనవయవం సర్వత్రాభిన్నమితి తత్సంయోగః సర్వత్ర ప్రథేత । నహ్యస్తి సమ్భవోఽనవయవమవ్యాప్యవర్తత ఇతి । తస్మాత్తత్రాస్తి చేద్వ్యాప్యైవ । న చేద్వ్యాప్నోతి తత్ర నాస్త్యేవ । వ్యాప్యైవాస్తి కేవలం ప్రతిసమ్బన్ధ్యధీననిరూపణతయా న సర్వత్ర నిరూప్యత ఇతి చేత్ , న నామ నిరూప్యతామ్ । తత్సంయుక్తం తు నభః శ్రవణయోగ్యం సర్వత్రాస్తీతి సర్వత్ర శ్రవణప్రసఙ్గః । నచ భేదాభేదయోరన్యతరేణాంశః శక్యో నిర్వక్తుం న చోభాభ్యాం, విరుద్ధయోరేకత్రాసమవాయాదిత్యుక్తమ్ । తస్మాదనిర్వచనీయానాద్యవిద్యాపరికల్పిత ఎవాంశో నభసో న భావిక ఇతి యుక్తమ్ । నచ కాల్పనికో జ్ఞానమాత్రాయత్తజీవితః కథమవిజ్ఞాయమానోఽస్తి, అసంశ్చాంశః కథం శబ్దశ్రవణలక్షణాయ కార్యాయ కల్పతే, న జాతు రజ్జ్వామజ్ఞాయమాన ఉరగో భయకమ్పాదికార్యాయ పర్యాప్త ఇతి వాచ్యమ్ । అజ్ఞాతత్వాసిద్ధేః కార్యవ్యఙ్గత్వాదస్య । కార్యోత్పాదాత్పూర్వమజ్ఞాతం కథం కార్యోత్పాదాఙ్గమితి చేత్ । న । పూర్వపూర్వకార్యోత్పాదవ్యఙ్గ్యత్వాదసత్యపి జ్ఞానే తత్సంస్కారానువృత్తేరనాదిత్వాచ్చ కల్పనా తత్సంస్కారప్రవాహస్య । అస్తు వానుపపత్తిరేవ కార్యకారణయోర్మాయాత్మకత్వాత్ । అనుపపత్తిర్హి మాయాముపోద్బలయత్యనుపపద్యమానార్థత్వాన్మాయాయాః । అపి చ భావికాంశవాదినాం మతే భావికాంశస్య జ్ఞానేనోచ్ఛేత్తుమశక్యత్వాన్న జ్ఞానధ్యానసాధనో మోక్షః స్యాత్ । తదేవమకాశాంశ ఇవ శ్రోత్రమనిర్వచనీయమ్ । ఎవం జీవో బ్రహ్మణోంఽశ ఇతి కాశకృత్స్నీయం మతమితి సిద్ధమ్ ॥ ౨౨ ॥