ప్రకృతిశ్చ ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తానుపరోధాత్॥౨౩॥ మధ్యే పాదం వృత్తకీర్తనస్య ప్రయోజనమాహ –

స్యాదేతదితి ।

వ్యవహితసంబన్ధాపౌనరుక్తయే ఫలే ఇత్యర్థః।

జన్మాదిసూత్ర (బ్ర.అ.౧.పా.౧.సూ.౨) సఙ్గత్యభిధిత్సాయాం ప్రథమసూత్రార్థానువాదేన యథాభ్యుదయహేతుత్వాదిత్యాదిభాష్యోక్తేన కిం ప్రయోజనమత ఆహ –

అత్ర చేతి ।

బ్రహ్మలక్షణస్య కారణత్వస్య విచారప్రతిజ్ఞయా సఙ్గతిముక్త్వా తేనాస్యాధికరణస్య కారణవిశేషవిచారపరస్య సఙ్గతిరుక్తా। ఆకస్మికే హి లక్షణే తద్విశేషచిన్తాప్యాకస్మికీ స్యాదిత్యర్థః। అత ఎవాధ్యాయసఙ్గతిశ్చ। బ్రహ్మకారణత్వాభ్యుపగమేన విశేషవిప్రతిపత్తినిరాససామ్యాత్పాదసఙ్గతిః।

అవశేషమాహేత్యుక్తే తమవశిష్యమాణమర్థమాహ –

ఎతదుక్తమితి ।

కారణత్వమాత్రం లక్షణముక్త్వా యది బ్రహ్మ నిమిత్తమేవేతి పక్ష ఆశ్రీయేత, తదా జగదుపాదానమభ్యుపేయం న వా।

ఆద్యం నిరస్య ద్వితీయం నిరస్యతి –

అసంభవాద్వేతి ।

భావకార్యస్య గగనాదేరవశ్యాశ్రయణీయే ఉపాదానే తదధిష్ఠాతృత్వేన నిమిత్తత్వం వక్తవ్యం తదనభ్యుపగమే తన్న స్యాదిత్యర్థః। ఉభయకారణత్వపక్షే ప్రధానానన్యుపగమాన్నాతివ్యాప్తిః। అద్వైతాఽవ్యాసేధకత్వాచ్చ ఎవంవిధకారణత్వస్య న లక్ష్యావ్యాప్తిర్నాసంభవ ఇత్యర్థః। ఎతదధికరణసిద్ధవత్కారేణ చ జన్మాదిసూత్రే ఉభయకారణత్వవ్యవహారః। యద్యపి తదనన్తరమిదమారబ్ధవ్యమ్; తథాపి నిర్ణీతతాత్పర్యైర్వేదాన్తైః నిమిత్తత్వమాత్రసాధకానుమానస్య కాలాతీతత్వం మువచమితి సమన్వయావసానే లిలిఖే।

అప్రదర్శితే తు విషయే సమన్వయో దుష్ప్రతిపాద ఇతి కారణతామాత్రం తత్రోక్తమ్। ఈక్షతృత్వశ్రుతేరేకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞానాచ్చ బ్రహ్మ నిమిత్తమేవోతోపాదానమపీతి సంశయే పూర్వత్ర ప్రతిజ్ఞాం ముఖ్యామాశ్రిత్య జీవపరత్వం వాక్యస్య నిరస్తమ్, ఇహ తు నిమిత్తోపాదానభేదాద్గౌణీ సేతి సఙ్గతిమభిసన్ధాయ పూర్వపక్షమాహ –

ఈక్షేతి ।

బ్రహ్మ న ద్రవ్యప్రకృతిః ఈక్షితృత్వాత్, కర్తృత్వాత్ స్వతన్త్రత్వాదితి యావత్। ప్రభుత్వాచ్చ రాజవత్। సుఖాద్యుపాదేన రాజ్ఞి సాధ్యవైకల్యవ్యావృత్తయే ప్రతిజ్ఞాయాం ద్రవ్యపదమ్।

బ్రహ్మ న పృథివీప్రకృతిః నిర్గన్ధత్వాత్ అభావవదిత్యప్రయోగాన్మత్వాఽఽహ –

అసరూపతేతి ।

ఎతేషామనుమానానామాశఙ్క్యాతీతకాలతాం విషయవ్యవస్థయా పరిహరతి –

ఆగమస్యేతి ।

ఆగమే హి యత ఇతి పఞ్చమీ న ప్రకృతావపి తు హేతుత్వమాత్రే ‘హేతుమనుష్యేభ్యోఽన్యతరస్యాం రూప్య’ ఇతి హేతోర్మనుష్యాచ్చ రూప్యాప్రత్యయవిధౌ ‘తత ఆగత’ ఇతి ప్రకృతస్య పఞ్చమ్యర్థస్య హేతోరితి విశేషణేన హేతావపి పఞ్చమీజ్ఞాపనాత్। అతో న విరోధ ఇత్యర్థః।

నను నిమిత్తోపాదానభేదే కథం ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తయోజనా తత్రాహ –

ఎకేతి ।

ఇత్యాదినా యత్ప్రతిజ్ఞాతమిత్యన్వయః।

నను ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తౌ ప్రాధాన్యపరౌ, నేత్యాహ –

న ముఖ్యే ఇతి।

నన్వనుమానవాధాద్గౌణతాఽత ఆహ -

న చేతి ।

అస్త్వాగమో నిమిత్తత్వపరస్తత్రాహ –

సర్వే హీతి ।

కథమైకాన్తికాఽద్వైతపరత్వం ప్రకృతివికారాభిధాయివేదాన్తానామత ఆహ –

ద్వైతేతి ।

కార్యస్య వివర్తత్వేనాధిష్ఠానన్యతిరేణాభావే వేదాన్తానాం తాత్పర్యమిత్యర్థః।

యది తజ్జ్ఞానాత్సర్వకార్యజ్ఞానార్థం బ్రహ్మోపాదానమ్, అస్తు తర్హి తతోఽన్యన్నిమిత్తమత ఆహ –

న చేతి ।

న కేవలమనుమానస్య ప్రతిజ్ఞాదిలిఙ్గైర్బాధోఽపి తు శ్రుత్యాఽపీత్యాహ –

యత ఇతీతి ।

యత్తు జ్ఞాపకాద్ధేతౌ పఞ్చమీతి, తత్రాహ –

న కారణమాత్ర ఇతి ।

జ్ఞాపనేన విధ్యున్నయనాద్వరమిహ ప్రత్యక్షవిధిప్రాప్తప్రకృతిత్వోపాదానమితి భావః। అపి చ గుణవచనేషు హేతుపఞ్చమీ దృశ్యతే జాడ్యాద్వద్ధ ఇత్యాదిషు। న చ బ్రహ్మ గుణోఽనాశ్రితత్వాద్, యేన ‘యత’ ఇత్యస్య గుణవచనతా స్యాదితి జనికర్తుర్జాయమానస్య ప్రకృతిరపాదానసంజ్ఞా భవతి తతోఽపాదానే పఞ్చమీతి సూత్రేణ ప్రకృతౌ స్మర్యత ఇత్యర్థః।

భాష్యస్థశ్రుతిం వ్యాచష్టే -

దున్దుభీతి॥౨౩॥

సౌత్ర్యభిధ్యా ఽనాగతవస్తునీచ్ఛా, తస్యా వ్యాఖ్యా –

సంకల్ప ఇతి ।

ఎతయాఽభిష్యయా త్వాత యం దర్శితం తేన చ నిమిత్తత్వం శ్రుతౌ దర్శితమిత్యర్థః।

బహు స్యామిత్యాభిధ్యాయా ఈశ్వరవిషయత్వేన కార్యకారణాఽ భేదసూచనాదుపాదానత్వముక్తమిత్యర్థః॥౨౪॥ సాక్షాచ్చేతి సూత్రోదాహృతశ్రుతావాకాశశబ్దో బ్రహ్మవచన ఇత్యాహ –

బ్రహ్మణ ఇతి ।

వ్యాచష్టే ఇతి ।

ఉపాదానాన్తరేత్యాదినేతి శేషః।

ఆకాశాదేవేతి ।

శ్రౌతావధారణోక్తోపాదానాన్తరాభావం సాక్షాదితి సూత్రపదేన దర్శయతి ఇత్యేవం వ్యవహితాన్వయేన భాష్యం యోజయతి –

ఆకాశాదేవేతి ॥౨౫॥

భాష్యే ప్రకృతిగ్రహణముపలక్షణార్థమిత్యర్థః।

నిమిత్తోపాదానత్వేహేతుపరం యత్కారణమిత్యాదిభాష్యం వ్యాచష్టే –

కర్మత్వేనేతి ।

పూర్వసిద్ధస్యేతి ।

భేదేనానిర్వచనాదిభిన్న ఇవేతి యోజనా। సామాన్యేన ద్రవ్యత్వాదినా విశేషేణ పృథివీత్వాదినా నిర్వాచ్యమితి నిరుక్తపదవ్యాఖ్యా।

ద్వే వా వ బ్రహ్మణో రూపే ఇతి మూర్తామూర్తం బ్రహ్మాభేదేన శ్రుతం తత్కథం స్యాద్యది బ్రహ్మోపాదానం న స్యాదితి వ్యతిరేకం సిద్ధవత్కృత్యాన్వయమాహ –

యదీతి ।

తర్హ్యేవంరూపం స్యాదితి శేషః॥౨౬॥

విశేష్యేతి ।

సాధ్యం ప్రతి విశేష్యస్య హేతుం ప్రత్యాశ్రయస్య చ గ్రాహకతయోపజీవ్యాగమవిరోధాదిత్యర్థః।

భాస్కరస్త్విహ బభ్రామ యోనిరితి పరిణామాదితి చ సూత్రనిర్దేశాచ్ఛాన్దోగ్యవాక్యకారేణ బ్రహ్మనన్దినా పరిణామస్తు స్యాదిత్యభిధానాచ్చ పరిణామవాదో వృద్ధసంమత ఇతి, తం ప్రతిబోధయతి –

ఇయం చేతి ।

బ్రహ్మనన్దినా హి నాసతోఽనిష్పాద్యత్వాత్ప్రవృత్త్యానర్థక్యం తు సత్త్వావిశేషాదితి సదసత్పక్షప్రతిక్షేపేణ పూర్వపక్షమాదర్శ్య న సంవ్యవహారమాత్రత్వాదితి అనిర్వచనీయతా సిద్ధాన్తితా అతః పరిణామస్త్వితి మిథ్యాపరిణామాభిప్రాయం, సూత్రం త్వేతదభిప్రాయమేవేత్యర్థః।

ఉదాహరిష్యమాణశ్రుతిసంమతాం యుక్తిమాహ –

న ఖల్వితి ।

పరిణామః సర్వాత్మనా ఎకదేశేన వా। నాద్యః సర్వాత్మనా ప్రాక్తనరూపత్యాగాదనిత్యత్వాపత్తౌ శ్రౌతనిత్యవిరోధాత్। న ద్వితీయః; నిష్కలశ్రుత్యవగతానంశత్వవిరోధాదిత్యర్థః। నిత్యత్వాదితి హేతుగర్భనిర్దేశయోర్వివరణమ్। ఎవం సౌత్రపరిణామశబ్దో వివర్తపరతయా యోజితః।

ఇదానీం తు యథాశ్రుతమాశ్రిత్య పరిణామత్వేన లోకసిద్ధస్య యుక్తయసహత్వేన వివర్తతామాహ –

న చ మృద ఇతి ।

మృద ఎవ సత్యత్వావధారణాత్కార్యమిథ్యాత్వం శ్రుతిరాహ - ఎకమేవాద్వితీయమిత్యాదౌ సాక్షాన్నేతి నేతీత్యాదౌ నిషేధేన।

నను సృష్టిశ్రుతేః సప్రపఞ్చతాఽస్తు, నేత్యాహ –

న హీతి ।

ఉపక్రమాద్యవగతతాత్పర్యమహావాక్యమధ్యస్థావాన్తరవాక్యస్య ప్రధానానురోధేన మాయామయసృష్టివిషయత్వమిత్యర్థః। అత్ర కశ్చిదాహ - భ్రాన్తే బ్రహ్మోపాదానత్వే పూర్వపక్ష ఎవ సమర్థితః స్యాద్, నిర్వికారత్వశ్రుతయః ప్రాక్ సృష్టేరవికారితామాహుః - ఇతి। తన్న; వాక్యాభాసోత్థభ్రమమాత్రసిద్ధం బ్రహ్మోపాదానత్వమితి హి పూర్వపక్షాశయః; స్వప్నవదర్థక్రియాసమర్థప్రపఞ్చాస్పదత్వం సిద్ధాన్తసంమతమితి భేదోపపత్తేః। ప్రలయశ్రుతిభిరేవ ప్రాగవికారిత్వసిద్ధిర్న నిర్వికారశ్రుతిస్తత్పరా, నిర్వికారిత్వం వికారాత్యన్తాభావో బ్రహ్మధర్మః స చానిర్వాచ్యో వికారమనిర్వాచ్యం న సహతే సత్య ఇవ తవ ఘటాభావః సత్యఘటం న చాద్వైతం వ్యాహన్తీతి॥౨౭॥

ఇతి సప్తమం ప్రకృత్యధికరణమ్॥ ౨౭॥