ಅಥ ದ್ವಿತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃ ।

ಸ್ಮೃತ್ಯನವಕಾಶದೋಷಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಚೇನ್ನಾನ್ಯಸ್ಮೃತ್ಯನವಕಾಶದೋಷಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।

ವೃತ್ತವರ್ತಿಷ್ಯಮಾಣಯೋಃ ಸಮನ್ವಯವಿರೋಧಪರಿಹಾರಲಕ್ಷಣಯೋಃ ಸಂಗತಿಪ್ರದರ್ಶನಾಯ ಸುಖಗ್ರಹಣಾಯ ಚೈತಯೋಃ ಸಂಕ್ಷೇಪತಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -

ಪ್ರಥಮೇಽಧ್ಯಾಯ ಇತಿ ।

ಅನಪೇಕ್ಷವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಸ್ವರಸಸಿದ್ಧಸಮನ್ವಯಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ವಿರೋಧತತ್ಪರಿಹಾರಾಭ್ಯಾಮಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನಕರಣಾದನೇನ ಲಕ್ಷಣೇನಾಸ್ತಿ ವಿಷಯವಿಷಯಿಭಾವಃ ಸಂಬಂಧಃ । ಪೂರ್ವಲಕ್ಷಣಾರ್ಥೋ ಹಿ ವಿಷಯಸ್ತದ್ಗೋಚರತ್ವಾದಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನಯೋರೇಷ ಚ ವಿಷಯೀತಿ । ತದೇವಮಧ್ಯಾಯಮವತಾರ್ಯ ತದವಯವಮಧಿಕರಣಮವತಾರಯತಿ -

ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಂ ತಾವದಿತಿ ।

ತಂತ್ರ್ಯತೇ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯತೇ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಮನೇನೇತಿ ತಂತ್ರಂ, ತದೇವಾಖ್ಯಾ ಯಸ್ಯಾಃ ಸಾ ಸ್ಮೃತಿಸ್ತಂತ್ರಾಖ್ಯಾ ಪರಮರ್ಷಿಣಾ ಕಪಿಲೇನಾದಿವಿದುಷಾ ಪ್ರಣೀತಾ । ಅನ್ಯಾಶ್ಚಾಸುರಿಪಂಚಶಿಖಾದಿಪ್ರಣೀತಾಃ ಸ್ಮೃತಯಸ್ತದನುಸಾರಿಣ್ಯಃ । ನ ಖಲ್ವಮೂಷಾಂ ಸ್ಮೃತೀನಾಂ ಮನ್ವಾದಿಸ್ಮೃತಿವದನ್ಯೋಽವಕಾಶಃ ಶಕ್ಯೋ ವದಿತುಮೃತೇ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಪ್ರಕಾಶನಾತ್ । ತದಪಿ ಚೇನ್ನಾಭಿದಧ್ಯುರನವಕಾಶಾಃ ಸತ್ಯೋಽಪ್ರಮಾಣಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇರನ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತದವಿರೋಧೇನ ಕಥಂಚಿದ್ವೇದಾಂತಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತವ್ಯಾಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಕ್ಷಿಪತಿ

ಕಥಂ ಪುನರೀಕ್ಷತ್ಯಾದಿಭ್ಯ ಇತಿ ।

ಪ್ರಸಾಧಿತಂ ಖಲು ಧರ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಯಾಂ “ವಿರೋಧೇ ತ್ವನಪೇಕ್ಷಂ ಸ್ಯಾದಸತಿ ಹ್ಯನುಮಾನಮ್”(ಜೈ. ಸೂ. ೧ । ೩ । ೩) ಇತ್ಯತ್ರ, ಯಥಾ ಶ್ರುತಿವಿರುದ್ಧಾನಾಂ ಸ್ಮೃತೀನಾಂ ದುರ್ಬಲತಯಾನಪೇಕ್ಷಣೀಯತ್ವಂ ತಸ್ಮಾನ್ನ ದುರ್ಬಲಾನುರೋಧೇನ ಬಲೀಯಸೀನಾಂ ಶ್ರುತೀನಾಂ ಯುಕ್ತಮುಪವರ್ಣನಮ್ , ಅಪಿ ತು ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧಪ್ರಮಾಣಭಾವಾಃ ಶ್ರುತಯೋ ದುರ್ಬಲಾಃ ಸ್ಮೃತೀರ್ಬಾಧಂತ ಏವೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ ಸಮಾಧತ್ತೇ -

ಭವೇದಯಮಿತಿ ।

ಪ್ರಸಾಧಿತೋಽಪ್ಯರ್ಥಃ ಶ್ರದ್ಧಾಜಡಾನ್ಪ್ರತಿ ಪುನಃ ಪ್ರಸಾಧ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಆಪಾತತಃ ಸಮಾಧಾನಮುಕ್ತ್ವಾ ಪರಮಸಮಾಧಾನಮಾಹ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ -

ಕಪಿಲಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಚಾರ್ಷಮಿತಿ ।

ಅಯಮಸ್ಯಾಭಿಸಂಧಿಃ - ಬ್ರಹ್ಮ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಕಾರಣಮುಕ್ತಂ “ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾತ್”(ಬ್ರ.ಸೂ. ೧-೧-೩) ಇತಿ, ತೇನೈಷ ವೇದರಾಶಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಭವಃ ಸನ್ನಾಜಾನಸಿದ್ಧಾನಾವರಣಭೂತಾರ್ಥಮಾತ್ರಗೋಚರತದ್ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕೋ ಯಥಾ ತಥಾ ಕಪಿಲಾದೀನಾಮಪಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಪ್ರಥಿತಾಜಾನಸಿದ್ಧಭಾವಾನಾಂ ಸ್ಮೃತಯೋಽನಾವರಣಸರ್ವವಿಷಯತದ್ಬುದ್ಧಿಪ್ರಭವಾ ಇತಿ ನ ಶ್ರುತಿಭ್ಯೋಽಮೂಷಾಮಸ್ತಿ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಶೇಷಃ । ನ ಚೈತಾಃ ಸ್ಫುಟತರಂ ಪ್ರಧಾನಾದಿಪ್ರತಿಪಾದನಪರಾಃ ಶಕ್ಯಂತೇಽನ್ಯಥಯಿತುಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತದನುರೋಧೇನ ಕಥಂಚಿಚ್ಛ್ರುತಯ ಏವ ನೇತವ್ಯಾಃ । ಅಪಿ ಚ ತರ್ಕೋಽಪಿ ಕಪಿಲಾದಿಸ್ಮೃತಿರನುಮನ್ಯತೇ, ತಸ್ಮಾದಪ್ಯೇತದೇವ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಆಹ

ತಸ್ಯ ಸಮಾಧಿರಿತಿ ।

ಯಥಾ ಹಿ ಶ್ರುತೀನಾಮವಿಗಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ , ನೈವಂ ಸ್ಮೃತೀನಾಮವಿಗಾನಮಸ್ತಿ ಪ್ರಧಾನೇ, ತಾಸಾಂ ಭೂಯಸೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪರಾಣಾಂ ತತ್ರ ತತ್ರ ದರ್ಶನಾತ್ । ತಸ್ಮಾದವಿಗಾನಾಚ್ಛ್ರೌತ ಏವಾರ್ಥ ಆಸ್ಥೇಯೋ ನ ತು ಸ್ಮಾರ್ತೋ ವಿಗಾನಾದಿತಿ । ತತ್ಕಿಮಿದಾನೀಂ ಪರಸ್ಪರವಿಗಾನಾತ್ಸರ್ವಾ ಏವ ಸ್ಮೃತಯೋಽವಹೇಯಾ ಇತ್ಯತ ಆಹ

ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಚ ಸ್ಮೃತೀನಾಮಿತಿ ।

ನ ಚಾತೀಂದ್ರಿಯಾರ್ಥಾನಿತಿ ।

ಅರ್ವಾಗ್ದೃಗಭಿಪ್ರಾಯಮ್ ।

ಶಂಕತೇ

ಶಕ್ಯಂ ಕಪಿಲಾದೀನಾಮಿತಿ ।

ನಿರಾಕರೋತಿ

ನ । ಸಿದ್ಧೇರಪೀತಿ ।

ನ ತಾವತ್ಕಪಿಲಾದಯ ಈಶ್ವರವದಾಜಾನಸಿದ್ಧಾಃ, ಕಿಂತು ವಿನಿಶ್ಚತವೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನಾಂ ತೇಷಾಂ ತದನುಷ್ಠಾನವತಾಂ ಪ್ರಾಚಿ ಭವೇಽಸ್ಮಿಂಜನ್ಮನಿ ಸಿದ್ಧಿಃ, ಅತ ಏವಾಜಾನಸಿದ್ಧಾ ಉಚ್ಯಂತೇ । ಯದಸ್ಮಿನ್ ಜನ್ಮನಿ ನ ತೈಃ ಸಿದ್ಧ್ಯುಪಾಯೋಽನುಷ್ಠಿತಃ ಪ್ರಾಗ್ಭವೀಯವೇದಾರ್ಥಾನುಷ್ಠಾನಲಬ್ಧಜನ್ಮತ್ವಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧೀನಾಮ್ । ತಥಾ ಚಾವಧೃತವೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನಾಂ ತದ್ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಾಭಿಧಾನಂ ತದಪಬಾಧಿತಮಪ್ರಮಾಣಮೇವ । ಅಪ್ರಮಾಣೇನ ಚ ನ ವೇದಾರ್ಥೋಽತಿಶಂಕಿತುಂ ಯುಕ್ತಃ ಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ । ತದೇವಂ ವೇದವಿರೋಧೇ ಸಿದ್ಧವಚನಮಪ್ರಮಾಣಮುಕ್ತ್ವಾ ಸಿದ್ಧಾನಾಮಪಿ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧೇ ತದ್ವಚನಾದನಾಶ್ವಾಸ ಇತಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ

ಸಿದ್ಧವ್ಯಪಾಶ್ರಯಕಲ್ಪನಾಯಾಮಪೀತಿ ।

ಶ್ರದ್ಧಾಜಡಾನ್ಬೋಧಯತಿ

ಪರತಂತ್ರಪ್ರಜ್ಞಸ್ಯಾಪೀತಿ ।

ನನು ಶ್ರುತಿಶ್ಚೇತ್ಕಪಿಲಾದೀನಾಮನಾವರಣಭೂತಾರ್ಥಗೋಚರಜ್ಞಾನಾತಿಶಯಂ ಬೋಧಯತಿ, ಕಥಂ ತೇಷಾಂ ವಚನಮಪ್ರಮಾಣಂ, ತದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಶ್ರುತೇರಪ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯತ ಆಹ

ಯಾ ತು ಶ್ರುತಿರಿತಿ ।

ನ ತಾವತ್ಸಿದ್ಧಾನಾಂ ಪರಸ್ಪರವಿರುದ್ಧಾನಿ ವಚಾಂಸಿ ಪ್ರಮಾಣಂ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತಿ । ನಚ ವಿಕಲ್ಪೋ ವಸ್ತುನಿ, ಸಿದ್ಧೇ ತದನುಪಪತ್ತೇಃ । ಅನುಷ್ಠಾನಮನಾಗತೋತ್ಪಾದ್ಯಂ ವಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ನ ಸಿದ್ಧಮ್ । ತಸ್ಯ ವ್ಯವಸ್ಥಾನಾತ್ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛುತಿಸಾಮಾನ್ಯಮಾತ್ರೇಣ ಭ್ರಮಃ ಸಾಂಖ್ಯಪ್ರಣೇತಾ ಕಪಿಲಃ ಶ್ರೌತ ಇತಿ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಕಪಿಲ ಏವ ಶ್ರೌತೋ ನಾನ್ಯೇ ಮನ್ವಾದಯಃ । ತತಶ್ಚ ತೇಷಾಂ ಸ್ಮೃತಿಃ ಕಪಿಲಸ್ಮೃತಿವಿರುದ್ಧಾವಹೇಯೇತ್ಯತ ಆಹ

ಭವತಿ ಚಾನ್ಯಾ ಮನೋರಿತಿ ।

ತಸ್ಯಾಶ್ಚಾಗಮಾಂತರಸಂವಾದಮಾಹ

ಮಹಾಭಾರತೇಽಪಿ ಚೇತಿ ।

ನ ಕೇವಲಂ ಮನೋಃ ಸ್ಮೃತಿಃ ಸ್ಮೃತ್ಯಂತರಸಂವಾದಿನೀ, ಶ್ರುತಿಸಂವಾದಿನ್ಯಪೀತ್ಯಾಹ

ಶ್ರುತಿಶ್ಚೇತಿ ।

ಉಪಸಂಹರತಿ

ಅತ ಇತಿ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಭವತು ವೇದವಿರುದ್ಧಂ ಕಾಪಿಲಂ ವಚಸ್ತಥಾಪಿ ದ್ವಯೋರಪಿ ಪುರುಷಬುದ್ಧಿಪ್ರಭವತಯಾ ಕೋ ವಿನಿಗಮನಾಯಾಂ ಹೇತುರ್ಯತೋ ವೇದವಿರೋಧಿ ಕಾಪಿಲಂ ವಚೋ ನಾದರಣೀಯಮಿತ್ಯತ ಆಹ

ವೇದಸ್ಯ ಹಿ ನಿರಪೇಕ್ಷಮಿತಿ ।

ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃಸತ್ಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿರೀಶ್ವರಸ್ತಥಾಪ್ಯಸ್ಯ ನ ಶಾಸ್ತ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಮಸ್ತಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಕಪಿಲಾದೀನಾಮಿವ । ಸ ಹಿ ಭಗವಾನ್ ಯಾದೃಶಂ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ ಸರ್ಗೇ ಚಕಾರ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ತದನುಸಾರೇಣಾಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಸರ್ಗೇ ಪ್ರಣೀತವಾನ್ । ಏವಂ ಪೂರ್ವತರಾನುಸಾರೇಣ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ ಪೂರ್ವತಮಾನುಸಾರೇಣ ಚ ಪೂರ್ವತರ ಇತ್ಯನಾದಿರಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರೇಶ್ವರಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಃ । ತತ್ರೇಶ್ವರಸ್ಯ ನ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಾ ಶಾಸ್ತ್ರಕ್ರಿಯಾ ಯೇನಾಸ್ಯ ಕಪಿಲಾದಿವತ್ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಭವತ್ । ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ಚಾಸ್ಯ ಸ್ವಯಮಾವಿರ್ಭವದಪಿ ನ ಶಾಸ್ತ್ರಕಾರಣತಾಮುಪೈತಿ, ದ್ವಯೋರಪ್ಯಪರ್ಯಾಯೇಣಾವಿರ್ಭಾವಾತ್ । ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಚ ಸ್ವತೋಬೋಧಕತಯಾ ಪುರುಷಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾಭಾವೇನ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತದೋಷಾಶಂಕಂ ಸದನಪೇಕ್ಷಂ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ಕಪಿಲಾದಿವಚಾಂಸಿ ತು ಸ್ವತಂತ್ರಕಪಿಲಾದಿಪ್ರಣೇತೃಕಾಣಿ ತದರ್ಥಸ್ಮೃತಿಪೂರ್ವಕಾಣಿ, ತದರ್ಥಸ್ಮೃತಯಶ್ಚ ತದರ್ಥಾನುಭವಪೂರ್ವಾಃ । ತಸ್ಮಾತ್ತಾಸಾಮರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಾಂಗಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಿನಿಶ್ಚಯಾಯ ಯಾವತ್ಸ್ಮೃತ್ಯನುಭವೌ ಕಲ್ಪೇತೇ ತಾವತ್ಸ್ವತಃ ಸಿದ್ಧಪ್ರಮಾಣಭಾವಯಾಽನಪೇಕ್ಷಯೈವ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸ್ವಾರ್ಥೋ ವಿನಿಶ್ಚಾಯಿತ ಇತಿ ಶೀಘ್ರತರಪ್ರವೃತ್ತಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸ್ಮೃತ್ಯರ್ಥೋ ಬಾಧ್ಯತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೧ ॥

ಇತರೇಷಾಂ ಚಾನುಪಲಬ್ಧೇಃ ।

ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ತಾವತ್ಕ್ವಚಿದ್ವೇದಪ್ರದೇಶೇ ವಾಕ್ಯಾಭಾಸಾನಿ ದೃಶ್ಯಂತೇ, ತದ್ವಿಕಾರಾಣಾಂ ತು ಮಹದಾದೀನಾಂ ತಾನ್ಯಪಿ ನ ಸಂಧಿ । ನಚ ಭೂತೇಂದ್ರಿಯಾದಿವನ್ಮಹದಾದಯೋ ಲೋಕಸಿದ್ಧಾಃ । ತಸ್ಮಾದಾತ್ಯಂತಿಕಾತ್ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾಸಂವಾದಾತ್ಪ್ರಮಾಣಮೂಲತ್ವಾಚ್ಚ ಸ್ಮೃತೇರ್ಮೂಲಾಭಾವಾದಭಾವೋ ವಂಧ್ಯಾಯಾ ಇವ ದೌಹಿತ್ರ್ಯಸ್ಮೃತೇಃ । ನ ಚಾರ್ಷಜ್ಞಾನಮತ್ರ ಮೂಲಮುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಕಾಪಿಲಸ್ಮೃತೇಃ ಪ್ರಧಾನೋಪಾದಾನತ್ವಂ ಜಗತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೨ ॥