అథ ద్వితీయోఽధ్యాయః ।

స్మృత్యనవకాశదోషప్రసఙ్గ ఇతి చేన్నాన్యస్మృత్యనవకాశదోషప్రసఙ్గాత్ ।

వృత్తవర్తిష్యమాణయోః సమన్వయవిరోధపరిహారలక్షణయోః సఙ్గతిప్రదర్శనాయ సుఖగ్రహణాయ చైతయోః సఙ్క్షేపతస్తాత్పర్యార్థమాహ -

ప్రథమేఽధ్యాయ ఇతి ।

అనపేక్షవేదాన్తవాక్యస్వరససిద్ధసమన్వయలక్షణస్య విరోధతత్పరిహారాభ్యామాక్షేపసమాధానకరణాదనేన లక్షణేనాస్తి విషయవిషయిభావః సమ్బన్ధః । పూర్వలక్షణార్థో హి విషయస్తద్గోచరత్వాదాక్షేపసమాధానయోరేష చ విషయీతి । తదేవమధ్యాయమవతార్య తదవయవమధికరణమవతారయతి -

తత్ర ప్రథమం తావదితి ।

తన్త్ర్యతే వ్యుత్పాద్యతే మోక్షసాధనమనేనేతి తన్త్రం, తదేవాఖ్యా యస్యాః సా స్మృతిస్తన్త్రాఖ్యా పరమర్షిణా కపిలేనాదివిదుషా ప్రణీతా । అన్యాశ్చాసురిపఞ్చశిఖాదిప్రణీతాః స్మృతయస్తదనుసారిణ్యః । న ఖల్వమూషాం స్మృతీనాం మన్వాదిస్మృతివదన్యోఽవకాశః శక్యో వదితుమృతే మోక్షసాధనప్రకాశనాత్ । తదపి చేన్నాభిదధ్యురనవకాశాః సత్యోఽప్రమాణం ప్రసజ్యేరన్ । తస్మాత్తదవిరోధేన కథఞ్చిద్వేదాన్తా వ్యాఖ్యాతవ్యాః । పూర్వపక్షమాక్షిపతి

కథం పునరీక్షత్యాదిభ్య ఇతి ।

ప్రసాధితం ఖలు ధర్మమీమాంసాయాం “విరోధే త్వనపేక్షం స్యాదసతి హ్యనుమానమ్”(జై. సూ. ౧ । ౩ । ౩) ఇత్యత్ర, యథా శ్రుతివిరుద్ధానాం స్మృతీనాం దుర్బలతయానపేక్షణీయత్వం తస్మాన్న దుర్బలానురోధేన బలీయసీనాం శ్రుతీనాం యుక్తముపవర్ణనమ్ , అపి తు స్వతఃసిద్ధప్రమాణభావాః శ్రుతయో దుర్బలాః స్మృతీర్బాధన్త ఎవేతి యుక్తమ్ । పూర్వపక్షీ సమాధత్తే -

భవేదయమితి ।

ప్రసాధితోఽప్యర్థః శ్రద్ధాజడాన్ప్రతి పునః ప్రసాధ్యత ఇత్యర్థః ।

ఆపాతతః సమాధానముక్త్వా పరమసమాధానమాహ పూర్వపక్షీ -

కపిలప్రభృతీనాం చార్షమితి ।

అయమస్యాభిసన్ధిః - బ్రహ్మ హి శాస్త్రస్య కారణముక్తం “శాస్త్రయోనిత్వాత్”(బ్ర.సూ. ౧-౧-౩) ఇతి, తేనైష వేదరాశిర్బ్రహ్మప్రభవః సన్నాజానసిద్ధానావరణభూతార్థమాత్రగోచరతద్బుద్ధిపూర్వకో యథా తథా కపిలాదీనామపి శ్రుతిస్మృతిప్రథితాజానసిద్ధభావానాం స్మృతయోఽనావరణసర్వవిషయతద్బుద్ధిప్రభవా ఇతి న శ్రుతిభ్యోఽమూషామస్తి కశ్చిద్విశేషః । న చైతాః స్ఫుటతరం ప్రధానాదిప్రతిపాదనపరాః శక్యన్తేఽన్యథయితుమ్ । తస్మాత్తదనురోధేన కథఞ్చిచ్ఛ్రుతయ ఎవ నేతవ్యాః । అపి చ తర్కోఽపి కపిలాదిస్మృతిరనుమన్యతే, తస్మాదప్యేతదేవ ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్త ఆహ

తస్య సమాధిరితి ।

యథా హి శ్రుతీనామవిగానం బ్రహ్మణి గతిసామాన్యాత్ , నైవం స్మృతీనామవిగానమస్తి ప్రధానే, తాసాం భూయసీనాం బ్రహ్మోపాదానత్వప్రతిపాదనపరాణాం తత్ర తత్ర దర్శనాత్ । తస్మాదవిగానాచ్ఛ్రౌత ఎవార్థ ఆస్థేయో న తు స్మార్తో విగానాదితి । తత్కిమిదానీం పరస్పరవిగానాత్సర్వా ఎవ స్మృతయోఽవహేయా ఇత్యత ఆహ

విప్రతిపత్తౌ చ స్మృతీనామితి ।

న చాతీన్ద్రియార్థానితి ।

అర్వాగ్దృగభిప్రాయమ్ ।

శఙ్కతే

శక్యం కపిలాదీనామితి ।

నిరాకరోతి

న । సిద్ధేరపీతి ।

న తావత్కపిలాదయ ఈశ్వరవదాజానసిద్ధాః, కిన్తు వినిశ్చతవేదప్రామాణ్యానాం తేషాం తదనుష్ఠానవతాం ప్రాచి భవేఽస్మిఞ్జన్మని సిద్ధిః, అత ఎవాజానసిద్ధా ఉచ్యన్తే । యదస్మిన్ జన్మని న తైః సిద్ధ్యుపాయోఽనుష్ఠితః ప్రాగ్భవీయవేదార్థానుష్ఠానలబ్ధజన్మత్వాత్తత్సిద్ధీనామ్ । తథా చావధృతవేదప్రామాణ్యానాం తద్విరుద్ధార్థాభిధానం తదపబాధితమప్రమాణమేవ । అప్రమాణేన చ న వేదార్థోఽతిశఙ్కితుం యుక్తః ప్రమాణసిద్ధత్వాత్తస్య । తదేవం వేదవిరోధే సిద్ధవచనమప్రమాణముక్త్వా సిద్ధానామపి పరస్పరవిరోధే తద్వచనాదనాశ్వాస ఇతి పూర్వోక్తం స్మారయతి

సిద్ధవ్యపాశ్రయకల్పనాయామపీతి ।

శ్రద్ధాజడాన్బోధయతి

పరతన్త్రప్రజ్ఞస్యాపీతి ।

నను శ్రుతిశ్చేత్కపిలాదీనామనావరణభూతార్థగోచరజ్ఞానాతిశయం బోధయతి, కథం తేషాం వచనమప్రమాణం, తదప్రామాణ్యే శ్రుతేరప్యప్రామాణ్యప్రసఙ్గాదిత్యత ఆహ

యా తు శ్రుతిరితి ।

న తావత్సిద్ధానాం పరస్పరవిరుద్ధాని వచాంసి ప్రమాణం భవితుమర్హన్తి । నచ వికల్పో వస్తుని, సిద్ధే తదనుపపత్తేః । అనుష్ఠానమనాగతోత్పాద్యం వికల్ప్యతే, న సిద్ధమ్ । తస్య వ్యవస్థానాత్ । తస్మాచ్ఛుతిసామాన్యమాత్రేణ భ్రమః సాఙ్ఖ్యప్రణేతా కపిలః శ్రౌత ఇతి । స్యాదేతత్ । కపిల ఎవ శ్రౌతో నాన్యే మన్వాదయః । తతశ్చ తేషాం స్మృతిః కపిలస్మృతివిరుద్ధావహేయేత్యత ఆహ

భవతి చాన్యా మనోరితి ।

తస్యాశ్చాగమాన్తరసంవాదమాహ

మహాభారతేఽపి చేతి ।

న కేవలం మనోః స్మృతిః స్మృత్యన్తరసంవాదినీ, శ్రుతిసంవాదిన్యపీత్యాహ

శ్రుతిశ్చేతి ।

ఉపసంహరతి

అత ఇతి ।

స్యాదేతత్ । భవతు వేదవిరుద్ధం కాపిలం వచస్తథాపి ద్వయోరపి పురుషబుద్ధిప్రభవతయా కో వినిగమనాయాం హేతుర్యతో వేదవిరోధి కాపిలం వచో నాదరణీయమిత్యత ఆహ

వేదస్య హి నిరపేక్షమితి ।

అయమభిసన్ధిఃసత్యం శాస్త్రయోనిరీశ్వరస్తథాప్యస్య న శాస్త్రక్రియాయామస్తి స్వాతన్త్ర్యం కపిలాదీనామివ । స హి భగవాన్ యాదృశం పూర్వస్మిన్ సర్గే చకార శాస్త్రం తదనుసారేణాస్మిన్నపి సర్గే ప్రణీతవాన్ । ఎవం పూర్వతరానుసారేణ పూర్వస్మిన్ పూర్వతమానుసారేణ చ పూర్వతర ఇత్యనాదిరయం శాస్త్రేశ్వరయోః కార్యకారణభావః । తత్రేశ్వరస్య న శాస్త్రార్థజ్ఞానపూర్వా శాస్త్రక్రియా యేనాస్య కపిలాదివత్స్వాతన్త్ర్యం భవత్ । శాస్త్రార్థజ్ఞానం చాస్య స్వయమావిర్భవదపి న శాస్త్రకారణతాముపైతి, ద్వయోరప్యపర్యాయేణావిర్భావాత్ । శాస్త్రం చ స్వతోబోధకతయా పురుషస్వాతన్త్ర్యాభావేన నిరస్తసమస్తదోషాశఙ్కం సదనపేక్షం సాక్షాదేవ స్వార్థే ప్రమాణమ్ । కపిలాదివచాంసి తు స్వతన్త్రకపిలాదిప్రణేతృకాణి తదర్థస్మృతిపూర్వకాణి, తదర్థస్మృతయశ్చ తదర్థానుభవపూర్వాః । తస్మాత్తాసామర్థప్రత్యయాఙ్గప్రామాణ్యవినిశ్చయాయ యావత్స్మృత్యనుభవౌ కల్పేతే తావత్స్వతః సిద్ధప్రమాణభావయాఽనపేక్షయైవ శ్రుత్యా స్వార్థో వినిశ్చాయిత ఇతి శీఘ్రతరప్రవృత్తయా శ్రుత్యా స్మృత్యర్థో బాధ్యత ఇతి యుక్తమ్ ॥ ౧ ॥

ఇతరేషాం చానుపలబ్ధేః ।

ప్రధానస్య తావత్క్వచిద్వేదప్రదేశే వాక్యాభాసాని దృశ్యన్తే, తద్వికారాణాం తు మహదాదీనాం తాన్యపి న సన్ధి । నచ భూతేన్ద్రియాదివన్మహదాదయో లోకసిద్ధాః । తస్మాదాత్యన్తికాత్ప్రమాణాన్తరాసంవాదాత్ప్రమాణమూలత్వాచ్చ స్మృతేర్మూలాభావాదభావో వన్ధ్యాయా ఇవ దౌహిత్ర్యస్మృతేః । న చార్షజ్ఞానమత్ర మూలముపపద్యత ఇతి యుక్తమ్ । తస్మాన్న కాపిలస్మృతేః ప్రధానోపాదానత్వం జగత ఇతి సిద్ధమ్ ॥ ౨ ॥