ఎతేన యోగః ప్రత్యుక్తః ।
నానేన యోగశాస్త్రస్య హైరణ్యగర్భపాతఞ్జలాదేః సర్వథా ప్రామాణ్యం నిరాక్రియతే, కిన్తు జగదుపాదానస్వతన్త్రప్రధానతద్వికారమహదహఙ్కారపఞ్చతన్మాత్రగోచరం ప్రామాణ్యం నాస్తీత్యుచ్యతే । న చైతావతైషామప్రామాణ్యం భవితుమర్హతి । యత్పరాణి హి తాని తత్రాప్రామాణ్యేఽప్రామాణ్యమశ్రువీరన్ । న చైతాని ప్రధానాదిసద్భావపరాణి । కిన్తు యోగస్వరూపతత్సాధనతదవాన్తరఫలవిభూతితత్పరమఫలకైవల్యవ్యుత్పాదనపరాణి । తచ్చ కిఞ్చిన్నిమిత్తీకృత్య వ్యుత్పాద్యమితి ప్రధానం సవికారం నిమిత్తీకృతం, పురాణేష్వివ సర్గప్రతిసర్గవంశమన్వన్తరవంశానుచరితం తత్ప్రతిపాదనపరేషు, న తు తద్వివక్షితమ్ । అన్యపరాదపి చాన్యనిమిత్తం తత్ప్రతీయమానమభ్యుపేయేత, యది న మానాన్తరేణ విరుధ్యేత । అస్తి తు వేదాన్తశ్రుతిభిరస్య విరోధ ఇత్యుక్తమ్ । తస్మాత్ప్రమాణభూతాదపి యోగశాస్త్రాన్న ప్రధానాదిసిద్ధిః । అత ఎవ యోగశాస్త్రం వ్యుత్పాదయితాహ స్మ భగవాన్ వార్షగణ్యః “గుణానాం పరమం రూపం న దృష్టిపథమృచ్ఛతి । యత్తు దృష్టిపథప్రాప్తం తన్మాయైవ సుతుచ్ఛకమ్ ॥' ఇతి । యోగం వ్యుత్పిపాదయిషతా నిమిత్తమాత్రేణేహ గుణా ఉక్తాః, న తు భావతః, తేషామతాత్త్వికత్వాదిత్యర్థః । అలోకసిద్ధానామపి ప్రధానాదీనామనాదిపూర్వపక్షన్యాయాభాసోత్ప్రేక్షితానామనువాద్యత్వముపపన్నమ్ । తదనేనాభిసన్ధినాహ
ఎతేన సాఙ్ఖ్యస్మృతిప్రత్యాఖ్యానేన యోగస్మృతిరపిప్రధానాదివిషయతయాప్రత్యాఖ్యాతా ద్రష్టవ్యేతి ।
అధికరణాన్తరారమ్భమాక్షిపతి
నన్వేవం సతి సమానన్యాయత్వాదితి ।
సమాధత్తే
అస్త్యత్రాభ్యధికాశఙ్కా ।
మా నామ సాఙ్ఖ్యశాస్త్రాత్ప్రధానసత్తా విజ్ఞాయి । యోగశాస్త్రాత్తు ప్రధానాదిసత్తా విజ్ఞాపయిష్యతే బహులం హి యోగశాస్త్రాణాం వేదేన సహ సంవాదో దృశ్యతే । ఉపనిషదుపాయస్య చ తత్త్వజ్ఞానస్య యోగాపేక్షాస్తి । న జాతు యోగశాస్త్రవిహితం యమనియమాదిబహిరఙ్గముపాయమపహాయాన్తరఙ్గం చ ధారణాదికమన్తరేణౌపనిషదాత్మతత్త్వసాక్షాత్కార ఉదేతుమర్హతి । తస్మాదౌపనిషదేన తత్త్వజ్ఞానేనాపక్షణాత్సంవాదబాహుల్యాచ్చ వేదేనాష్టకాదిస్మృతివద్యోగస్మృతిః ప్రమాణమ్ । తతశ్చ ప్రమాణాత్ప్రధానాదిప్రతీతేర్నాశబ్దత్వమ్ । నచ తదప్రమాణం ప్రధానాదౌ, ప్రమాణం చ యమాదావితి యుక్తమ్ । తత్రాప్రామాణ్యేఽన్యత్రాప్యనాశ్వాసాత్ । యథాహుః “ప్రసరం న లభన్తే హి యావత్క్వచన మర్కటాః । నాభిద్రవన్తి తే తావత్పిశాచా వా స్వగోచరే ॥' ఇతి । సేయం లబ్ధప్రసరా ప్రధానాదౌ యోగాప్రమాణతాపిశాచీ సర్వత్రైవ దుర్వారా భవేదిత్యస్యాః ప్రసరం నిషేధతా ప్రధానాద్యభ్యుపేయమితి నాశబ్దం ప్రధానమితి శఙ్కార్థః । సా ఇయమప్యధికాశఙ్కాతిర్దేశేన నివర్త్యతే । నివృత్తిహేతుమాహ
అర్థైకదేశసమ్ప్రతిపత్తావపీతి ।
యది ప్రధానాదిసత్తాపరం యోగశాస్త్రం భవేత్ , భవేత్ప్రత్యక్షవేదాన్తశ్రుతివిరోధేనాప్రమాణమ్ । తథా చ తద్విహితేషు యమాదిష్వప్యనాశ్వాసః స్యాత్ । తస్మాన్న ప్రధానాదిపరం తత్ , కిన్తు తన్నిమిత్తీకృత్య యోగవ్యుత్పాదనపరమిత్యుక్తమ్ । న చావిషయేఽప్రామాణ్యం విషయేఽపి ప్రామాణ్యముపహన్తి । నహి చక్షూ రసాదావప్రమాణం రూపేఽప్యప్రమాణం భవితుమర్హతి । తస్మాద్వేదాన్తశ్రుతివిరోధాత్ప్రాధానాదిరస్యావిషయో న త్వప్రామాణ్యమితి పరమార్థః । స్యాదేతత్ । అధ్యాత్మవిషయాః సన్తి సహస్రం స్మృతయో బౌద్ధార్హతకాపాలికాదీనాం, తా అపి కస్మాన్న నిరాక్రియన్త ఇత్యత ఆహ
సతీష్వపీతి ।
తాసు ఖలు బహులం వేదార్థవిసంవాదినీషు శిష్టానాదృతాసు కైశ్చిదేవ తు పురుషాపసదైః పశుప్రాయైర్మ్లేచ్ఛాదిభిః పరిగృహీతాసు వేదమూలత్వాశఙ్కైవ నాస్తీతి న నిరాకృతాః, తద్విపరీతాస్తు సాఙ్ఖ్యయోగస్మృతయ ఇతి తాః ప్రధానాదిపరతయా వ్యుదస్యన్త ఇత్యర్థః ।
న సాఙ్ఖ్యజ్ఞానేన వేదనిరపేక్షేణేతి ।
ప్రధానాదివిషయేణేత్యర్థః ।
ద్వైతినో హి తే సాఙ్ఖ్యా యోగాశ్చ ।
యే ప్రధానాదిపరతయా తచ్ఛాస్త్రం వ్యాచక్షత ఇత్యర్థః । సఙ్ఖ్యా సమ్యగ్బుద్ధిర్వైదికీ తయా వర్తన్త ఇతి సాఙ్ఖ్యాః । ఎవం యోగో ధ్యానముపాయోపేయయోరభేదవివక్షయా । చిత్తవృత్తినిరోధో హి యోగస్తస్యోపాయో ధ్యానం ప్రత్యయైకతానతా । ఎతచ్చోపలక్షణమ్ । అన్యేఽపి యమనియమాదయో బాహ్యా ఆన్తరాశ్చ ధారణాదయో యోగోపాయా ద్రష్టవ్యాః । ఎతేనాభ్యుపగతవేదప్రామాణ్యానాం కణభక్షాక్షచరణాదీనాం సర్వాణి తర్కస్మరణానీతి యోజనా । సుగమమన్యత్ ॥ ౩ ॥
ఎతేన యోగః ప్రత్యుక్తః॥౩॥ ఎషాం హిరణ్యగర్భాదిశాస్త్రాణామ్ । యోగస్వరూపం చిత్తవృత్తినిరోధస్తత్సాధనం యమాది తదవాన్తరఫలం విభూతిరణిమాదిః ।
కించిన్నిమిత్తీకృత్యేతి ।
చిత్తనిరోధో హి క్వచిదాలమ్బనే నివేశాద్భవతి । పురుషే చ సూక్ష్మే ద్రాడ్నివేశాసమ్భవాత్ప్రధానాది చిత్తాలమ్బనత్వేన వ్యుత్పాద్యత ఇత్యర్థః । ప్రతిసర్గః ప్రలయః । వంశానుచరితం తత్కర్మ ।
తత్ప్రతిపాదనేతి ।
తచ్ఛబ్దేన కైవల్యాదిపరామర్శః ।
దేవతాధికరణన్యాయేన (బ్ర.అ.౧.పా.౨.సూ.౨౪ –౩౩) ప్రధానాదౌ ప్రామాణ్యమాశఙ్క్యాహ –
అన్యపరాదపీతి ।
యత ఎవ ప్రధానాదేరవివక్షాఽత ఎవ గుణానాం సత్త్వాదీనాం పరమం రూపమధిష్ఠానమాత్మా , దృష్టిపథప్రాప్తం దృశ్యం ప్రధానాది , మాయైవ మిథ్యా । తత్సుతుచ్ఛకం సుష్ఠు తుచ్ఛకమితి।
ప్రధానాదావతాత్పర్యే యోగశాస్త్రస్యానువాదకత్వం వక్తవ్యమ్ , తత్కథమ్ ? ప్రాప్త్యభావాదిత్యత ఆహ –
అలోకసిద్ధానామితి ।
వైదికలిఙ్గానాం న్యాయాభాససిద్ధానామ్ అనువాద్యత్వమిత్యర్థః ।
అష్టకాదిస్మృతివదితి ।
అష్టకాః కర్తవ్యాః , తటాకం ఖనితవ్యమిత్యాదిస్మృతయో న ప్రమాణమ్ ; ధర్మస్య వేదైకప్రమాణత్వాదష్టకాదిశ్రేయఃసాధనత్వే వేదానుపలమ్భాత్ స్మృతేశ్చ భ్రాన్త్యాపి సమ్భవాదితి ప్రాప్తే రాద్ధాన్తితమ్ । వేదార్థానుష్ఠాతౄణామేవ స్మృతిషు సనిబన్ధనాసు కర్తృత్వాద్ మూలభూతవేదమనుమాపయన్త్యః స్మృతయః ప్రమాణమితి।
‘’తత్కారణం సాంఖ్యయోగాభిపన్నమ్’’ ఇతి శ్రుతౌ సాంఖ్యయోగశబ్దాభ్యాం జ్ఞానధ్యానే నిర్దిష్టే ఇత్యుక్తం భాష్యే , తదుపపాదయతి –
సంఖ్యేతి ।
కథం చిత్తవృత్తినిరోధవాచియోగశబ్దేన చిన్తారూపం ధ్యానముచ్యతే ? తత్రాహ –
ఉపాయేతి ।
శరీరగ్రీవాశిరాంసి త్రీణ్యున్నతాని యస్మింస్తత్తథా ఎతాం బ్రహ్మవిషయాం విద్యాం యోగప్రకారం చ మృత్యోర్లబ్ధ్వా నచికేతా బ్రహ్మ ప్రాప్తోఽభూత్ । ‘ఎకో బహూనాం యో విదధాతి కామాని’త్యుపక్రమ్య శ్రుతం తత్కారణమ్ ఇతి తేషాం కామానాం కారణం జ్ఞానిభిర్ధ్యానిభిశ్చ ప్రాప్తం దేవం జ్ఞాత్వా ముచ్యతే ॥౩॥