ನ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಸ್ಯ ತಥಾತ್ವಂ ಚ ಶಬ್ದಾತ್ ।

ಅವಾಂತರಸಂಗತಿಮಾಹ

ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಯ ಜಗತೋ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಂ ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚೇತ್ಯಸ್ಯ ಪಕ್ಷಸ್ಯೇತಿ ।

ಚೋದಯತಿ

ಕುತಃ ಪುನರಿತಿ ।

ಸಮಾನವಿಷಯತ್ವೇ ಹಿ ವಿರೋಧೋ ಭವೇತ್ । ನ ಚೇಹಾಸ್ತಿ ಸಮಾನವಿಷಯತಾ, ಧರ್ಮವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಮಾನಾಂತರಾವಿಷಯತಯಾತರ್ಕ್ಯತ್ವೇನಾನಪೇಕ್ಷಾಮ್ನಾಯೈಕಗೋಚರತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಮಾಧತ್ತೇ

ಭವೇದಯಮಿತಿ ।

“ಮಾನಾಂತರಸ್ಯಾವಿಷಯಃ ಸಿದ್ಧವಸ್ತ್ವವಗಾಹಿನಃ । ಧರ್ಮೋಽಸ್ತು ಕಾರ್ಯರೂಪತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಸಿದ್ಧಂ ತು ಗೋಚರಃ ॥' ತಸ್ಮಾತ್ಸಮಾನವಿಷಯತ್ವಾದಸ್ತ್ಯತ್ರ ತರ್ಕಸ್ಯಾವಕಾಶಃ । ನನ್ವಸ್ತು ವಿರೋಧಃ, ತಥಾಪಿ ತರ್ಕಾದರೇ ಕೋ ಹೇತುರಿತ್ಯತ ಆಹ

ಯಥಾ ಚ ಶ್ರುತೀನಾಮಿತಿ ।

ಸಾವಕಾಶಾ ಬಹ್ವಯೋಽಪಿ ಶ್ರುತಯೋಽನವಕಾಶೈಕಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇ ತದನುಗುಣತಯಾ ಯಥಾ ನೀಯಂತೇ ಏವಮನವಕಾಶೈಕತರ್ಕವಿರೋಧೇ ತದನುಗುಣತಯಾ ಬಹ್ವಯೋಽಪಿ ಶ್ರುತಯೋ ಗುಣಕಲ್ಪನಾದಿಭಿರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮರ್ಹಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋ ವಿರೋಧಿತಯಾನಾದಿಮವಿದ್ಯಾಂ ನಿವರ್ತಯನ್ ದೃಷ್ಟೇನೈವ ರೂಪೇಣ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಮಿಷ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತಯಾ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾನುಮಾನಂ ದೃಷ್ಟಸಾಧರ್ಮ್ಯೇಣಾದೃಷ್ಟವಿಷಯಂ ವಿಷಯತೋಽಂತರಂಗಂ, ಬಹಿರಂಗಂ ತ್ವತ್ಯಂತಪರೋಕ್ಷಗೋಚರಂ ಶಾಬ್ದಂ ಜ್ಞಾನಂ, ತೇನ ಪ್ರಧಾನಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತ್ಯಾಪ್ಯನುಮಾನಮೇವ ಬಲೀಯ ಇತ್ಯಾಹ

ದೃಷ್ಟಸಾಧರ್ಮ್ಯೇಣ ಚೇತಿ ।

ಅಪಿ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತರ್ಕ ಆದೃತ ಇತ್ಯಾಹ

ಶ್ರುತಿರಿತಿ ।

ಸೋಽಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗದುಪಾದಾನತ್ವಾಕ್ಷೇಪಃ ಪುನಸ್ತರ್ಕೇಣ ಪ್ರಸ್ತೂಯತೇ “ಪ್ರಕೃತ್ಯಾ ಸಹ ಸಾರೂಪ್ಯಂ ವಿಕಾರಾಣಾಮವಸ್ಥಿತಮ್ । ಜಗದ್ಬ್ರಹ್ಮಸರೂಪಂ ಚ ನೇತಿ ನೋ ತಸ್ಯ ವಿಕ್ರಿಯಾ ॥ ವಿಶುದ್ಧಂ ಚೇತನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗಜ್ಜಡಮಶುದ್ಧಿಭಾಕ್ । ತೇನ ಪ್ರಧಾನಸಾರೂಪ್ಯಾತ್ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೈವ ವಿಕ್ರಿಯಾ ॥' ತಥಾಹಿ ಏಕ ಏವ ಸ್ತ್ರೀಕಾಯಃ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಕತಯಾ ಪತ್ಯುಶ್ಚ ಸಪತ್ನೀನಾಂ ಚ ಚೈತ್ರಸ್ಯ ಚ ಸ್ತ್ರೈಣಸ್ಯ ತಾಮವಿಂದತೋಽಪರ್ಯಾಯಂ ಸುಖದುಃಖವಿಷಾದಾನಾಧತ್ತೇ । ಸ್ತ್ರಿಯಾ ಚ ಸರ್ವೇ ಭಾವಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮತಯಾ ಚ ಸ್ವರ್ಗನರಕಾದ್ಯುಚ್ಚಾವಚಪ್ರಪಂಚತಯಾ ಚ ಜಗದಶುದ್ಧಮಚೇತನಂ ಚ, ಬ್ರಹ್ಮ ತು ಚೇತನಂ ವಿಶುದ್ಧಂ ಚ, ನಿರತಿಶಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಶುದ್ಧಸ್ಯಾಚೇತನಸ್ಯ ವಿಕಾರೋ ಜಗನ್ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಯೇ ತು ಚೇತನಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರತಯಾ ಜಗಚ್ಚೈತನ್ಯಮಾಹುಸ್ತಾನ್ಪ್ರತ್ಯಾಹ

ಅಚೇತನಂ ಚೇದಂ ಜಗದಿತಿ ।

ವ್ಯಭಿಚಾರಂ ಚೋದಯತಿ

ನನು ಚೇತನಮಪೀತಿ ।

ಪರಿಹರತಿ

ನ ಸ್ವಾಮಿಭೃತ್ಯಯೋರಪೀತಿ ।

ನನು ಮಾ ನಾಮ ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಚೇತನಶ್ಚೇತನಾಂತರಸ್ಯೋಪಕಾರ್ಷೀತ್ , ತತ್ಕಾರ್ಯಕರಣಬುದ್ಧ್ಯಾದಿನಿಯೋಗದ್ವಾರೇಣ ತೂಪಕರಿಷ್ಯತೀತ್ಯತ ಆಹ

ನಿರತಿಶಯಾ ಹ್ಯಕರ್ತಾರಶ್ಚೇತನಾ ಇತಿ ।

ಉಪಜನಾಪಾಯವದ್ಧರ್ಮಯೋಗೋಽತಿಶಯಃ, ತದಭಾವೋ ನಿರತಿಶಯತ್ವಮ್ । ಅತ ಏವ ನಿರ್ವ್ಯಾಪಾರತ್ವಾದಕರ್ತಾರಃ । ತಸ್ಮಾತ್ತೇಷಾಂ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಕ್ತೃತ್ವಮಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಚೋದಕೋಽನುಶಯಬೀಜಮುದ್ಧಾಟಯತಿ

ಯೋಪೀತಿ ।

ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯಾಪಾತತಃ ಸಮಾಧಾನಮಾಹ

ತೇನಾಪಿ ಕಥಂಚಿದಿತಿ ।

ಪರಮಸಮಾಧಾನಂ ತು ಸೂತ್ರಾವಯವೇನ ವಕ್ತುಂ ತಮೇವಾವತಾರಯತಿ

ನ ಚೇತರದಪಿ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಮಿತಿ ।

ಸೂತ್ರಾವಯವಾಭಿಸಂಧಿಮಾಹ

ಅನವಗಮ್ಯಮಾನಮೇವ ಹೀದಮಿತಿ ।

ಶಬ್ದಾರ್ಥಾತ್ಖಲು ಚೇತನಪ್ರಕೃತಿತ್ವಾಚ್ಚೈತನ್ಯಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಮವಗಮ್ಯಮಾನಮುಪೋದ್ಬಲಿತಂ ಮಾನಾಂತರೇಣ ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಛ್ರೂಯಮಾಣಮಪ್ಯಚೈತನ್ಯಮನ್ಯಥಯೇತ್ । ಮಾನಾಂತರಾಭಾವೇ ವಾರ್ಥೋಽರ್ಥಃ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥೇನಾಪಬಾಧನೀಯಃ, ನ ತು ತದ್ಬಲೇನ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥೋಽನ್ಯಥಯಿತವ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೪ ॥

ಸೂತ್ರಾಂತರಮವತಾರಯಿತುಂ ಚೋದಯತಿ

ನನು ಚೇತನತ್ವಮಪಿ ಕ್ವಚಿದಿತಿ ।

ನ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಂ ಚೈತನ್ಯಮಾಥಮೇವ, ಕಿಂತು ಭೂಯಸೀನಾಂ ಶ್ರುತೀನಾಂ ಸಾಕ್ಷಾದೇವಾರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ ಅತ ಉತ್ತರಂ ಪಠತಿ

ಅಭಿಮಾನಿವ್ಯಪದೇಶಸ್ತು ವಿಶೇಷಾನುಗತಿಭ್ಯಾಮ್ ।

ವಿಭಜತೇ

ತುಶಬ್ದ ಇತಿ ।

ನೈತಾಃ ಶ್ರುತಯಃ ಸಾಕ್ಷಾನ್ಮೃದಾದೀನಾಂ ವಾಗಾದೀನಾಂ ಚ ಚೈತನ್ಯಮಾಹುಃ, ಅಪಿ ತು ತದಧಿಷ್ಠಾತ್ರೀಣಾಂ ದೇವತಾನಾಂ ಚಿದಾತ್ಮನಾಂ, ತೇನೈತಚ್ಛ್ರುತಿಬಲೇನ ನ ಮೃದಾದೀನಾಂ ವಾಗಾದೀನಾಂ ಚ ಚೈತನ್ಯಮಾಶಂಕನೀಯಮಿತಿ । ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನರೇತದೇವಮಿತ್ಯತ ಆಹ

ವಿಶೇಷಾನುಗತಿಭ್ಯಾಮ್ ।

ತತ್ರ ವಿಶೇಷಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ

ವಿಶೇಷೋ ಹೀತಿ ।

ಭೋಕ್ತೃಣಾಮುಪಕಾರ್ಯತ್ವಾದ್ಭೂತೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಚೋಪಕಾರಕತ್ವಾತ್ಸಾಮ್ಯೇ ಚ ತದನುಪಪತ್ತೇಃ ಸರ್ವಜನಪ್ರಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ “ವಿಜ್ಞಾನಂ ಚಾಭವತ್” ಇತಿ ಶ್ರುತೇಶ್ಚ ವಿಶೇಷಶ್ಚೇತನಾಚೇತನಲಕ್ಷಣಃ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಃ ಸ ನೋಪಪದ್ಯೇತ । ದೇವತಾಶಬ್ದಕೃತೋ ವಾತ್ರ ವಿಶೇಷೋ ವಿಶೇಷಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ

ಅಪಿ ಚ ಕೌಷೀತಕಿನಃ ಪ್ರಾಣಸಂವಾದ ಇತಿ ।

ಅನುಗತಿಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ

ಅನುಗತಾಶ್ಚೇತಿ ।

ಸರ್ವತ್ರ ಭೂತೇಂದ್ರಿಯಾದಿಷ್ವನುಗತಾ ದೇವತಾ ಅಭಿಮಾನಿನೀರೂಪದಿಶಂತಿ ಮಂತ್ರಾದಯಃ । ಅಪಿ ಚ ಭೂಯಸ್ಯಃ ಶ್ರುತಯಃ “ಅಗ್ನಿರ್ವಾಗ್ಭೂತ್ವಾ ಮುಖಂ ಪ್ರಾವಿಶದ್ವಾಯುಃ ಪ್ರಾಣೋ ಭೂತ್ವಾ ನಾಸಿಕೇ ಪ್ರಾವಿಶದಾದಿತ್ಯಶ್ಚಕ್ಷುರ್ಭೂತ್ವಾಕ್ಷಿಣೀ ಪ್ರಾವಿಶತ್”(ಐ. ಉ. ೧ । ೨ । ೪) ಇತ್ಯಾದಯ ಇಂದ್ರಿಯವಿಶೇಷಗತಾ ದೇವತಾ ದರ್ಶಯಂತಿ । ದೇವತಾಶ್ಚ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಭೇದಾಶ್ಚೇತನಾಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನೇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಂ ಚೈತನ್ಯಂ ರೂಪತ ಇತಿ । ಅಪಿ ಚ ಪ್ರಾಣಸಂವಾದವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಪ್ರಾಣಾನಾಮಸ್ಮದಾದಿಶರೀರಾಣಾಮಿವ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾಧಿಷ್ಠಿತಾನಾಂ ವ್ಯವಹಾರಂ ದರ್ಶಯನ್ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾಧಿಷ್ಠಾನೇನ ಚೈತನ್ಯಂ ದ್ರಢಯತೀತ್ಯಾಹ

ಪ್ರಾಣಸಂವಾದವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಚೇತಿ ।

ತತ್ತೇಜ ಐಕ್ಷತೇತ್ಯಪೀತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಥಮೇಽಧ್ಯಾಯೇ ಭಾಕ್ತತ್ವೇನ ವರ್ಣಿತಂ ತಥಾಪಿ ಮುಖ್ಯತಯಾಪಿ ಕಥಂಚಿನ್ನೇತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮುಪಸಂಹರತಿ

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೫ ॥

ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮ್

ದೃಶ್ಯತೇ ತು ।

ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಭಾವೇ ಹೇತುಂ ಸಾರೂಪ್ಯಂ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ದೂಷಯತಿ

ಅತ್ಯಂತಸಾರೂಪ್ಯೇ ಚೇತಿ ।

ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಭಾವಾಭಾವಹೇತುಂ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ದೂಷಯತಿ

ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವೇನ ಚ ಕಾರಣೇನೇತಿ ।

ಸರ್ವಸ್ವಭಾವಾನನುವರ್ತನಂ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಭಾವಾವಿರೋಧಿ । ತದನುವರ್ತನೇ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಭಾವಾಭಾವಾತ್ । ಮಧ್ಯಮಸ್ತ್ವಸಿದ್ಧಃ । ತೃತೀಯಸ್ತು ನಿದರ್ಶನಾಭಾವಾದಸಾಧಾರಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥ ಜಗದ್ಯೋನಿತಯಾಗಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽವಗಮಾದಾಗಮಬಾಧಿತವಿಷಯತ್ವಮನುಮಾನಸ್ಯ ಕಸ್ಮಾನ್ನೋದ್ಭಾವ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ

ಆಗಮವಿರೋಧಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ನ ಚಾಸ್ಮಿನ್ನಾಗಮೈಕಸಮಧಿಗಮನೀಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಸ್ಯಾವಕಾಶೋಽಸ್ತಿ, ಯೇನ ತದುಪಾದಾಯಾಗಮ ಆಕ್ಷಿಪ್ಯೇತೇತ್ಯಾಶಯವಾನಾಹ

ಯತ್ತೂಕ್ತಂ ಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೀತಿ ।

ಯಥಾ ಹಿ ಕಾರ್ಯತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ “ಆರೋಗ್ಯಕಾಮಃ ಪಥ್ಯಮಶ್ನೀಯಾತ್” “ಸ್ವರಕಾಮಃ ಸಿಕತಾಂ ಭಕ್ಷಯೇತ್” ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ಮಾನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷತಾ, ನ ತು ‘ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ’ ಇತ್ಯಾದೀನಾಮ್ । ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ । ಅಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಭೇದಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾಗೋಚರತ್ವಾತ್ । ಏವಂಭೂತತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಂ ಮಾನಾಂತರಗೋಚರತ್ವಂ, ನ ತು ಭೂತಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ, ತಸ್ಯಾಮ್ನಾಯೈಕಗೋಚರಸ್ಯಾತಿಪತಿತಸಮಸ್ತಮಾನಾಂತರಸೀಮತಯಾ ಸ್ಮೃತ್ಯಾಗಮಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಿ ಸ್ಮೃತ್ಯಾಗಮಸಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತರ್ಕಾವಿಷಯತ್ವಂ, ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಶ್ರವಣಾತಿರಿಕ್ತಮನನವಿಧಾನಮಿತ್ಯತ ಆಹ

ಯದಪಿ ಶ್ರವಣವ್ಯತಿರೇಕೇಣೇತಿ ।

ತರ್ಕೋ ಹಿ ಪ್ರಮಾಣವಿಷಯವಿವೇಚಕತಯಾ ತದಿತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಭೂತಸ್ತದಾಶ್ರಯೋಽಸತಿ ಪ್ರಮಾಣೇಽನುಗ್ರಾಹ್ಯಸ್ಯಾಶ್ರಯಸ್ಯಾಭಾವಾಚ್ಛುಷ್ಕತಯಾ ನಾದ್ರಿಯತೇ । ಯಸ್ತ್ವಾಗಮಪ್ರಮಾಣಾಶ್ರಯಸ್ತದ್ವಿಷಯವಿವೇಚಕಸ್ತದವಿರೋಧೀ ಸ ಮಂತವ್ಯ ಇತಿ ವಿಧೀಯತೇ ।

ಶ್ರುತ್ಯನುಗೃಹೀತೇತಿ ।

ಶ್ರುತ್ಯಾಃ ಶ್ರವಣಸ್ಯ ಪಶ್ಚಾದಿತಿಕರ್ತವ್ಯತಾತ್ವೇನ ಗೃಹೀತಃ ।

ಅನುಭವಾಂಗತ್ವೇನೇತಿ ।

ಮತೋ ಹಿ ಭಾವ್ಯಮಾನೋ ಭಾವನಾಯಾ ವಿಷಯತಯಾನುಭೂತೋ ಭವತೀತಿ ಮನನಮನುಭವಾಂಗಮ್ ।

ಆತ್ಮನೋಽನನ್ವಾಗತತ್ವಮಿತಿ ।

ಸ್ವಪ್ನಾದ್ಯವಸ್ಥಾಭಿರಸಂಪೃಕ್ತತ್ವಮ್ । ಉದಾಸೀನತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಿ ಚ ಚೇತನಕಾರಣವಾದಿಭಿಃ ಕಾರಣಸಾಲಕ್ಷಣ್ಯೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಥಂಚಿಚ್ಚೈತನ್ಯಾವಿರ್ಭಾವಾನಾವಿರ್ಭಾವಾಭ್ಯಾಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಚಾವಿಜ್ಞಾನಂ ಚಾಭವದಿತಿ ಜಗತ್ಕಾರಣೇ ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಅಚೇತನಪ್ರಧಾನಕಾರಣವಾದಿನಾಂ ತು ದುರ್ಯೋಜಮೇತತ್ । ನಹ್ಯಚೇತನಸ್ಯ ಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನರೂಪತಾ ಸಂಭವಿನೀ । ಚೇತನಸ್ಯ ಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತಾದ್ಯವ್ಯವಸ್ಥಾಸ್ವಿವ ಸತೋಽಪಿ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾನಾವಿರ್ಭಾವತಯಾ ಶಕ್ಯಮೇವ ಕಥಂಚಿದವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮತ್ವಂ ಯೋಜಯಿತುಮಿತ್ಯಾಹ

ಯೋಽಪಿ ಚೇತನಕಾರಣಶ್ರವಣಬಲೇನೇತಿ ।

ಪರಸ್ಯೈವ ತ್ವಚೇತನಪ್ರಧಾನಕಾರಣವಾದಿನಃ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಯ ನ ಯುಜ್ಯೇತ ।

ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ತು ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।

ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಭ್ಯುಪೇತ್ಯೇದಮುಕ್ತಮ್ । ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತು ನಾಸ್ಮಾಭಿರೇತದಭ್ಯುಪೇಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೬ ॥

ಅಸದಿತಿ ಚೇನ್ನ ಪ್ರತಿಷೇಧಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ ।

ನ ಕಾರಣಾತ್ಕಾರ್ಯಮಭಿನ್ನಮ್ , ಅಭೇದೇ ಕಾರ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಕಾರಣವತ್ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ವೃತ್ತಿವಿರೋಧಾತ್ , ಶುದ್ಧ್ಯಶುದ್ಧ್ಯಾದಿವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗಾಚ್ಚ । ಅಥ ಚಿದಾತ್ಮನಃ ಕಾರಣಸ್ಯ ಜಗತಃ ಕಾರ್ಯಾದ್ಭೇದಃ, ತಥಾ ಚೇದಂ ಜಗತ್ಕಾರ್ಯಂ ಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಚಿದಾತ್ಮನಃ ಕಾರಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರ್ನಾಸ್ತಿ, ನಾಸ್ತಿ ಚೇದಸದುತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದವ್ಯಾಕೋಪ ಇತ್ಯಾಹ

ಯದಿ ಚೇತನಂ ಶುದ್ಧಮಿತಿ ।

ಪರಿಹರತಿ

ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।

ಕುತಃ

ಪ್ರತಿಷೇಧಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ ।

ವಿಭಜತೇ

ಪ್ರತಿಷೇಧಮಾತ್ರಂ ಹೀದಮಿತಿ ।

ಪ್ರತಿಪಾದಯಿಷ್ಯತಿ ಹಿ “ತದನನ್ಯತ್ವಮಾರಂಭಣಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯಃ”(ಬ್ರ. ಸೂ. ೨ । ೧ । ೧೪) ಇತ್ಯತ್ರ । ಯಥಾ ಕಾರ್ಯಂ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಸದಸತ್ತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ನ ನಿರ್ವಚನೀಯಮ್ । ಅಪಿ ತು ಕಾರಣರೂಪೇಣ ಶಕ್ಯಂ ಸತ್ತ್ವೇನ ನಿರ್ವಕ್ತುಮಿತಿ । ಏವಂ ಚ ಕಾರಣಸತ್ತೈವ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ತಾ ನ ತತೋಽನ್ಯೇತಿ ಕಥಂ ತದುತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಕ್ಸತಿ ಕಾರಣೇ ಭವತ್ಯಸತ್ । ಸ್ವರೂಪೇಣ ತೂತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಗುತ್ಪನ್ನಸ್ಯ ಧ್ವಸ್ತಸ್ಯ ವಾ ಸದಸತ್ತ್ವಾಭ್ಯಾಮನಿರ್ವಾಚ್ಯಸ್ಯ ನ ಸತೋಽಸತೋ ವೋತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ನಿರ್ವಿಷಯಃ ಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದಪ್ರತಿಷೇಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೭ ॥

ಅಪೀತೌ ತದ್ವತ್ಪ್ರಸಂಗಾದಸಮಂಜಸಮ್ ।

ಅಸಾಮಂಜಸ್ಯಂ ವಿಭಜತೇ - ಅತ್ರಾಹ ಚೋದಕಃ,

ಯದಿ ಸ್ಥೌಲ್ಯೇತಿ ।

ಯಥಾ ಹಿ ಯೂಷಾದಿಷು ಹಿಂಗುಸೈಂಧವಾದೀನಾಮವಿಭಾಗಲಕ್ಷಣೋ ಲಯಃ ಸ್ವಗತರಸಾದಿಭಿರ್ಯೂಷಂ ರೂಷಯತ್ಯೇವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿಶುದ್ಧ್ಯಾದಿಧರ್ಮಿಣಿ ಜಗಲ್ಲೀಯಮಾನಮವಿಭಾಗಂ ಗಚ್ಛದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ವಧರ್ಮೇಣ ರೂಷಯೇತ್ । ನ ಚಾನ್ಯಥಾ ಲಯೋ ಲೋಕಸಿದ್ಧ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಕಲ್ಪಾಂತರೇಣಾಸಾಮಂಜಸ್ಯಮಾಹ

ಅಪಿ ಚ ಸಮಸ್ತಸ್ಯೇತಿ ।

ನಹಿ ಸಮುದ್ರಸ್ಯ ಫೇನೋರ್ಮಿಬುದ್ಬುದಾದಿಪರಿಣಾಮೇ ವಾ ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಸರ್ಪಧಾರಾದಿವಿಭ್ರಮೇ ವಾ ನಿಯಮೋ ದೃಷ್ಟಃ । ಸಮುದ್ರೋ ಹಿ ಕದಾಚಿತ್ಫೇನೋರ್ಮಿರೂಪೇಣ ಪರಿಣಮತೇ ಕದಾಚಿದ್ಬುದ್ಬುದಾದಿನಾ, ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಹಿ ಕಶ್ಚಿತ್ಸರ್ಪ ಇತಿ ವಿಪರ್ಯಸ್ಯತಿ ಕಶ್ಚಿದ್ಧಾರೇತಿ । ನಚ ಕ್ರಮನಿಯಮಃ । ಸೋಽಯಮತ್ರ ಭೋಗ್ಯಾದಿವಿಭಾಗನಿಯಮಃ ಕ್ರಮನಿಯಮಶ್ಚಾಸಮಂಜಸ ಇತಿ । ಕಲ್ಪಾಂತರೇಣಾಸಾಮಂಜಸ್ಯಮಾಹ

ಅಪಿಚ ಭೋಕ್ತ್ೂಣಾಮಿತಿ ।

ಕಲ್ಪಾಂತರಂ ಶಂಕಾಪೂರ್ವಮಾಹ

ಅಥೇದಮಿತಿ ॥ ೮ ॥

ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮ್ ನ ತು ದೃಷ್ಟಾಂತಭಾವಾತ್ ।

ನಾವಿಭಾಗಮಾತ್ರಂ ಲಯೋಽಪಿ ತು ಕಾರಣೇ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾವಿಭಾಗಃ । ತತ್ರ ಚ ತದ್ಧರ್ಮಾರೂಷಣೇ ಸಂತಿ ಸಹಸ್ರಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಃ । ತವ ತು ಕಾರಣೇ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಲಯೇ ಕಾರ್ಯಧರ್ಮರೂಷಣೇ ನ ದೃಷ್ಟಾಂತಲವೋಽಪ್ಯಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ಯದಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾವಿಭಾಗಃ ಕಾರಣೇ, ಕಥಂ ಕಾರ್ಯಧರ್ಮಾರೂಷಣಂ ಕಾರಣಸ್ಯೇತ್ಯತ ಆಹ

ಅನನ್ಯತ್ವೇಽಪೀತಿ ।

ಯಥಾ ರಜತಸ್ಯಾರೋಪಿತಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ರೂಪಂ ಶುಕ್ತಿರ್ನ ಚ ಶುಕ್ತೀ ರಜತಮೇವಮಿದಮಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಿ ಚ ಸ್ಥಿತ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯಕಾಲೇಷು ತ್ರಿಷ್ವಪಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾದಭೇದಮಭಿದಧತೀ ಶ್ರುತಿರನತಿಶಂಕನೀಯಾ ಸರ್ವೈರೇವ ವೇದವಾದಿಭಿಃ, ತತ್ರ ಸ್ಥಿತ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯೋರ್ಯಃ ಪರಿಹಾರಃ ಸ ಪ್ರಲಯೇಽಪಿ ಸಮಾನಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಸಮಾರೋಪಿತತ್ವಂ ನಾಮ, ತಸ್ಮಾನ್ನಾಪೀತಿಮಾತ್ರಮನುಯೋಜ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ

ಅತ್ಯಲ್ಪಂ ಚೇದಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ।

ಅಸ್ತಿ ಚಾಯಮಪರೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ।

ಯಥಾ ಚ ಸ್ವಪ್ನದೃಗೇಕ ಇತಿ ।

ಲೌಕಿಕಃ ಪುರುಷಃ ।

ಏವಮವಸ್ಥಾತ್ರಯಸಾಕ್ಷ್ಯೇಕ ಇತಿ ।

ಅವಸ್ಥಾತ್ರಯಮುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಪ್ರಲಯಾಃ । ಕಲ್ಪಾಂತರೇಣಾಸಾಮಂಜಸ್ಯೇ ಕಲ್ಪಾಂತರೇಣ ದೃಷ್ಟಾಂತಭಾವಂ ಪರಿಹಾರಮಾಹ

ಯತ್ಪುನರೇತದುಕ್ತಮಿತಿ ।

ಅವಿದ್ಯಾಶಕ್ತೇರ್ನಿಯತತ್ವಾದುತ್ಪತ್ತಿನಿಯಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏತೇನೇತಿ ।

ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನವಿಭಾಗಶಕ್ತಿಪ್ರತಿನಿಯಮೇನ ಮುಕ್ತಾನಾಂ ಪುನರುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಃ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಃ, ಕಾರಣಾಭಾವೇ ಕಾರ್ಯಾಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರತಿನಿಯಮಾತ್ , ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ಚ ಸಶಕ್ತಿನೋ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಮೂಲಘಾತಂ ನಿಹತತ್ವಾದಿತಿ ॥ ೯ ॥

ಸ್ವಪಕ್ಷದೋಷಾಚ್ಚ ।

ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ತಾವತ್ಸಮಾನಮೇವೋಭಯೋಃ ಪಕ್ಷಯೋಃ । ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದಪ್ರಸಂಗೋಽಪೀತೌ ತದ್ವತ್ಪ್ರಸಂಗಶ್ಚ ಪ್ರಧಾನೋಪಾದಾನಪಕ್ಷ ಏವ ನಾಸ್ಮತ್ಪಕ್ಷ ಇತಿ ಯದ್ಯಪ್ಯುಪರಿಷ್ಟಾತ್ಪ್ರತಿಪಾದಯಿಷ್ಯಾಮಸ್ತಥಾಪಿ ಗುಡಜಿಹ್ವಿಕಯಾ ಸಮಾನತ್ವಾಪಾದನಮಿದಾನೀಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಇದಮಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸುಖದುಃಖೋಪಾದಾನಂ ಕ್ಲೇಶಕರ್ಮಾಶಯಾದೀದಮಸ್ಯೇತಿ । ಸುಗಮಮನ್ಯತ್ ॥ ೧೦ ॥

ತರ್ಕಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾದಪಿ ।

ಕೇವಲಾಗಮಗಮ್ಯೇಽರ್ಥೇ ಸ್ವತಂತ್ರತರ್ಕಾವಿಷಯೇ ನ ಸಾಂಖ್ಯಾದಿವತ್ಸಾಧರ್ಮ್ಯವೈಧರ್ಮ್ಯಮಾತ್ರೇಣ ತರ್ಕಃ ಪ್ರವರ್ತನೀಯೋ ಯೇನ ಪ್ರಧಾನಾದಿಸಿದ್ಧಿರ್ಭವೇತ್ । ಶುಷ್ಕತರ್ಕೋ ಹಿ ಸ ಭವತ್ಯಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾತ್ । ತದುಕ್ತಮ್ “ಯತ್ನೇನಾನುಮಿತೋಽಪ್ಯರ್ಥಃ ಕುಶಲೈರನುಮಾತೃಭಿಃ । ಅಭಿಯುಕ್ತತರೈರನ್ಯೈರನ್ಯಥೈವೋಪಪಾದ್ಯತೇ ॥' ಇತಿ । ನಚ ಮಹಾಪುರುಷಪರಿಗೃಹೀತತ್ವೇನ ಕಸ್ಯಚಿತ್ತರ್ಕಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ, ಮಹಾಪುರುಷಾಣಾಮೇವ ತಾರ್ಕಿಕಾಣಾಂ ಮಿಥೋ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇರಿತಿ । ಸೂತ್ರೇ ಶಂಕತೇ -

ಅನ್ಯಥಾನುಮೇಯಮಿತಿ ಚೇತ್ ।

ತದ್ವಿಭಜತೇ

ಅನ್ಯಥಾ ವಯಮನುಮಾಸ್ಯಾಮಹ ಇತಿ ।

ನಾನುಮಾನಾಭಾಸವ್ಯಭಿಚಾರೇಣಾನುಮಾನವ್ಯಭಿಚಾರಃ ಶಂಕನೀಯಃ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಷ್ವಪಿ ತದಾಭಾಸವ್ಯಭಿಚಾರೇಣ ತತ್ಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ವಾಭಾವಿಕಪ್ರತಿಬಂಧವಲ್ಲಿಂಗಾನುಸರಣೇ ನಿಪುಣೇನಾನುಮಾತ್ರಾ ಭವಿತವ್ಯಂ, ತತಶ್ಚಾಪ್ರತ್ಯೂಹಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಸೇತ್ಸ್ಯತೀತಿ ಭಾವಃ । ಅಪಿ ಚ ಯೇನ ತರ್ಕೇಣ ತರ್ಕಾಣಾಮಪ್ರತಿಷ್ಠಾಮಾಹ ಸ ಏವ ತರ್ಕಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೋಽಭ್ಯುಪೇಯಃ, ತದಪ್ರತಿಷ್ಠಾಯಾಮಿತರಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ

ನಹಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಸ್ತರ್ಕ ಏವೇತಿ ।

ಅಪಿ ಚ ತರ್ಕಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾಯಾಂ ಸಕಲಲೋಕಯಾತ್ರೋಚ್ಛೇದಪ್ರಸಂಗಃ । ನಚ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಾಭಾಸನಿರಾಕರಣೇನ ತದರ್ಥತತ್ತ್ವವಿನಿಶ್ಚಯ ಇತ್ಯಾಹ

ಸರ್ವತರ್ಕಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾಯಾಂ ಚೇತಿ ।

ಅಪಿ ಚ ವಿಚಾರಾತ್ಮಕಸ್ತರ್ಕಸ್ತರ್ಕಿತಪೂರ್ವಪಕ್ಷಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ತರ್ಕಿತಂ ರಾದ್ಧಾಂತಮನುಜಾನಾತಿ । ಸತಿ ಚೈಷ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷವಿಷಯೇ ತರ್ಕೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾರಹಿತೇ ಪ್ರವರ್ತತೇ, ತದಭಾವೇ ವಿಚಾರಾಪ್ರವೃತ್ತೇಃ । ತದಿದಮಾಹ

ಅಯಮೇವ ಚ ತರ್ಕಸ್ಯಾಲಂಕಾರ ಇತಿ ।

ತಾಮಿಮಾಮಾಶಂಕಾಂ ಸೂತ್ರೇಣ ಪರಿಹರತಿ

ಏವಮಪ್ಯವಿಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಃ ।

ನ ವಯಮನ್ಯತ್ರ ತರ್ಕಮಪ್ರಮಾಣಯಾಮಃ, ಕಿಂತು ಜಗತ್ಕಾರಣಸತ್ತ್ವೇ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಪ್ರತಿಬಂಧವನ್ನ ಲಿಂಗಮಸ್ತಿ । ಯತ್ತು ಸಾಧರ್ಮ್ಯವೈಧರ್ಮ್ಯಮಾತ್ರಂ, ತದಪ್ರತಿಷ್ಠಾದೋಷಾನ್ನ ಮುಚ್ಯತ ಇತಿ । ಕಲ್ಪಾಂತರೇಣಾನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪದಾರ್ಥಮಾಹ

ಅಪಿ ಚ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾನ್ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ।

ಭೂತಾರ್ಥಗೋಚರಸ್ಯ ಹಿ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವ್ಯವಸ್ಥಿತವಸ್ತುಗೋಚರತಯಾ ವ್ಯವಸ್ಥಾನಂ ಲೋಕೇ ದೃಷ್ಟಂ, ಯಥಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ । ವೈದಿಕಂ ಚೇದಂ ಚೇತನಜಗದುಪಾದಾನವಿಷಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ವೇದೋತ್ಥತರ್ಕೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಕಂ ವೇದಜನಿತಂ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಮ್ । ವೇದಾನಪೇಕ್ಷೇಣ ತು ತರ್ಕೇಣ ಜಗತ್ಕಾರಣಭೇದಮವಸ್ಥಾಪಯತಾಂ ತಾರ್ಕಿಕಾಣಾಮನ್ಯೋನ್ಯಂ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಸ್ತತ್ತ್ವನಿರ್ಧಾರಣಕಾರಣಾಭಾವಾಚ್ಚ ನ ತತಸ್ತತ್ತ್ವವ್ಯವಸ್ಥೇತಿ ನ ತತಃ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಮ್ । ಅಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾಚ್ಚ ನ ಸಂಸಾರಾದ್ವಿಮೋಕ್ಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೧ ॥