ಏತೇನ ಶಿಷ್ಟಾಪರಿಗ್ರಹಾ ಅಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ ।

ನ ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರಣಾದಭಿನ್ನಮಭೇದೇ ಕಾರಣರೂಪವತ್ಕಾರ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಕರೋತ್ಯರ್ಥಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಅಭೂತಪ್ರಾದುರ್ಭಾವನಂ ಹಿ ತದರ್ಥಃ । ನ ಚಾಸ್ಯ ಕಾರಣಾತ್ಮತ್ವೇ ಕಿಂಚಿದಭೂತಮಸ್ತಿ, ಯದರ್ಥಮಯಂ ಪುರುಷೋ ಯತೇತ । ಅಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ । ತಸ್ಯಾ ಅಪಿ ಕಾರಣಾತ್ಮತ್ವೇನ ಸತ್ತ್ವಾತ್ , ಅಸತ್ತ್ವೇ ವಾಭಿವ್ಯಂಗ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ವತ್ಪ್ರಸಂಗೇನ ಕಾರಣಾತ್ಮತ್ವವ್ಯಾಘಾತಾತ್ । ನಹಿ ತದೇವ ತದಾನೀಮೇವಾಸ್ತಿ ನಾಸ್ತಿ ಚೇತಿ ಯುಜ್ಯತೇ । ಕಿಂ ಚೇದಂ ಮಣಿಮಂತ್ರೌಷಧಮಿಂದ್ರಜಾಲಂ ಕಾರ್ಯೇಣ ಶಿಕ್ಷಿತಂ ಯದಿದಮಜಾತಾನಿರುದ್ಧಾತಿಶಯಮವ್ಯವಧಾನಮವಿದೂರಸ್ಥಾನಂ ಚ ತಸ್ಯೈವ ತದವಸ್ಥೇಂದ್ರಿಯಸ್ಯ ಪುಂಸಃ ಕದಾಚಿತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪರೋಕ್ಷಂ ಚ, ಯೇನಾಸ್ಯ ಕದಾಚಿತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮುಪಲಂಭನಂ ಕದಾಚಿದನುಮಾನಂ ಕದಾಚಿದಾಗಮಃ । ಕಾರ್ಯಾಂತರವ್ಯವಧಿರಸ್ಯ ಪಾರೋಕ್ಷ್ಯಹೇತುರಿತಿ ಚೇತ್ । ನ । ಕಾರ್ಯಜಾತಸ್ಯ ಸದಾತನತ್ವಾತ್ । ಅಥಾಪಿ ಸ್ಯಾತ್ಕಾರ್ಯಾಂತರಾಣಿ ಪಿಂಡಕಪಾಲಶರ್ಕರಾಚೂರ್ಣಕಣಪ್ರಭೃತೀನಿ ಕುಂಭಂ ವ್ಯವದಧತೇ, ತತಃ ಕುಂಭಸ್ಯ ಪಾರೋಕ್ಷ್ಯಂ ಕದಾಚಿದಿತಿ । ತನ್ನ । ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಜಾತಸ್ಯ ಕಾರಣಾತ್ಮನಃ ಸದಾತನತ್ವೇನ ಸರ್ವದಾ ವ್ಯವಧಾನೇನ ಕುಂಭಸ್ಯಾತ್ಯಂತಾನುಪಲಬ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವೇ ವಾ ಕಾರ್ಯಜಾತಸ್ಯ ನ ಕಾರಣಾತ್ಮತ್ವಂ, ನಿತ್ಯತ್ವಾನಿತ್ಯತ್ವಲಕ್ಷಣವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗಸ್ಯ ಭೇದಕತ್ವಾತ್ । ಭೇದಾಭೇದಯೋಶ್ಚ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧೇನೈಕತ್ರ ಸಹಾಸಂಭವ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಾರಣಾತ್ಕಾರ್ಯಮೇಕಾಂತತ ಏವ ಭಿನ್ನಮ್ । ನಚ ಭೇದೇ ಗವಾಶ್ವವತ್ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ , ಅಭೇದೇಽಪಿ ಕಾರಣರೂಪವತ್ತದನುಪಪತ್ತೇರುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಅತ್ಯಂತಭೇದೇ ಚ ಕುಂಭಕುಂಭಕಾರಯೋರ್ನಿಮಿತ್ತಕಭಾವಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್ । ತಸ್ಮಾದನ್ಯತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಸಮವಾಯಭೇದ ಏವೋಪಾದಾನೋಪಾದೇಯಭಾವನಿಯಮಹೇತುಃ । ಯಸ್ಯಾಭೂತ್ವಾ ಭವತಃ ಸಮವಾಯಸ್ತದುಪಾದೇಯಂ ಯತ್ರ ಚ ಸಮವಾಯಸ್ತದುಪಾದಾನಮ್ । ಉಪಾದಾನತ್ವಂ ಚ ಕಾರಣಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾದಲ್ಪಪರಿಮಾಣಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಂ, ಯಥಾ ತಂತ್ವಾದೀನಾಂ ಪಟಾದ್ಯುಪಾದಾನಾನಾಂ ಪಟಾದಿಭ್ಯೋ ನ್ಯೂನಪರಿಮಾಣತ್ವಮ್ । ಚಿದಾತ್ಮನಸ್ತು ಪರಮಮಹತ ಉಪಾದಾನಾನ್ನಾತ್ಯಂತಾಲ್ಪಪರಿಮಾಣಮುಪಾದೇಯಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಯತ್ರೇದಮಲ್ಪತಾರತಮ್ಯಂ ವಿಶ್ರಾಮ್ಯತಿ ಯತೋ ನ ಕ್ಷೋದೀಯಃ ಸಂಭವತಿ ತಜ್ಜಗತೋ ಮೂಲಕಾರಣಂ ಪರಮಾಣುಃ । ಕ್ಷೋದೀಯೋಽಂತರಾನಂತ್ಯೇ ತು ಮೇರುರಾಜಸರ್ಷಪಯೋಸ್ತುಲ್ಯಪರಿಮಾಣತ್ವಪ್ರಸಂಗೋಽನಂತಾವಯವತ್ವಾದುಭಯೋಗಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮಮಹತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾದಾನಾದಭಿನ್ನಮುಪಾದೇಯಂ ಜಗತ್ಕಾರ್ಯಮಭಿದಧತೀ ಶ್ರುತಿಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯತರ್ಕವಿರೋಧಾತ್ಸಹಸ್ರಸಂವತ್ಸರಸತ್ರಗತಸಂವತ್ಸರಶ್ರುತಿವತ್ಕಥಂಚಿಜ್ಜಘನ್ಯತ್ವವೃತ್ತ್ಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯೇತ್ಯಧಿಕಂ ಶಂಕಮಾನಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಂಖ್ಯದೂಷಣಮತಿದಿಶತಿ

ಏತೇನೇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ।

ಅಸ್ಯಾರ್ಥಃಕಾರಣಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಭೇದಂ “ತದನನ್ಯತ್ವಮಾರಂಭಣಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯಃ”(ಬ್ರ. ಸೂ. ೨ । ೧ । ೧೪) ಇತ್ಯತ್ರ ನಿಷೇತ್ಸ್ಯಾಮಃ । ಅವಿದ್ಯಾಸಮಾರೋಪಣೇನ ಚ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ನ್ಯೂನಾಧಿಕಭಾವಮಪ್ಯಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾದುಪೋಕ್ಷಿಷ್ಯಾಮಹೇ । ತೇನ ವೈಶೇಷಿಕಾದ್ಯಭಿಮತಸ್ಯ ತರ್ಕಸ್ಯ ಶುಷ್ಕತ್ವೇನಾವ್ಯವಸ್ಥಿತೇಃ ಸೂತ್ರಮಿದಂ ಸಾಂಖ್ಯದೂಷಣಮತಿದಿಶತಿ । ಯತ್ರ ಕಥಂಚಿದ್ವೇದಾನುಸಾರಿಣೀ ಮನ್ವಾದಿಭಿಃ ಶಿಷ್ಟೈಃ ಪರಿಗೃಹೀತಸ್ಯ ಸಾಂಖ್ಯತರ್ಕಸ್ಯೈಷಾ ಗತಿಸ್ತತ್ರ ಪರಮಾಣ್ವಾದಿವಾದಸ್ಯಾತ್ಯಂತವೇದಬಾಹ್ಯಸ್ಯ ಮನ್ವಾದ್ಯುಪೇಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಚ ಕೈವ ಕಥೇತಿ ।

ಕೇನಚಿದಂಶೇನೇತಿ ।

ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಯೋ ಹಿ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯಾಸ್ತೇ ಚ ಕಿಂಚಿತ್ಸದಸದ್ವಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷನ್ಯಾಯೋತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಿತಮಪ್ಯುದಾಹೃತ್ಯ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯಂತ ಇತಿ ಕೇನಚಿದಂಶೇನೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸುಗಮಮನ್ಯತ್ ॥ ೧೨ ॥