ಪರಿಹಾರರಹಸ್ಯಮಾಹ

ತದನನ್ಯತ್ವಮಾರಂಭಣಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯಃ ।

ಪೂರ್ವಸ್ಮಾದವಿರೋಧಾದಸ್ಯ ವಿಶೇಷಾಭಿಧಾನೋಪಕ್ರಮಸ್ಯ ವಿಭಾಗಮಾಹ

ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯ ಚೇಮಮಿತಿ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಯದಿಕಾರಣಾತ್ಪರಮಾರ್ಥಭೂತಾದನನ್ಯತ್ವಮಾಕಾಶಾದೇಃ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕುತಸ್ತರ್ಹಿ ನ ವೈಶೇಷಿಕಾದ್ಯುಕ್ತದೋಷಪ್ರಪಂಚಾವತಾರ ಇತ್ಯತ ಆಹ

ವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಭಾವಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾವಗಮ್ಯತ ಇತಿ ।

ನ ಖಲ್ವನನ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಭೇದಂ ಬ್ರೂಮಃ, ಕಿಂತು ಭೇದಂ ವ್ಯಾಸೇಧಾಮಃ, ತತಶ್ಚ ನಾಭೇದಾಶ್ರಯದೋಷಪ್ರಸಂಗಃ । ಕಿಂತ್ವಭೇದಂ ವ್ಯಾಸೇಧದ್ಭಿರ್ವೈಶೇಷಿಕಾದಿಭಿರಸ್ಮಾಸು ಸಾಹಾಯಕಮೇವಾಚರಿತಂ ಭವತಿ । ಭೇದನಿಷೇಧಹೇತುಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ

ಆರಂಭಣಶಬ್ದಸ್ತಾವದಿತಿ ।

ಏವಂ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವಂ ಜಗತ್ತತ್ತ್ವತೋ ಜ್ಞಾಯೇತ ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತತ್ತ್ವಂ ಜಗತೋ ಭವೇತ್ । ಯಥಾ ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಜ್ಞಾತಾಯಾಂ ಭುಜಂಗತತ್ತ್ವಂ ಜ್ಞಾತಂ ಭವತಿ । ಸಾ ಹಿ ತಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಮ್ । ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಚ ಜ್ಞಾನಮತೋಽನ್ಯನ್ಮಿಧ್ಯಾಜ್ಞಾನಮಜ್ಞಾನಮೇವ । ಅತ್ರೈವ ವೈದಿಕೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ

ಯಥಾ ಸೋಮ್ಯೈಕೇನ ಮೃತ್ಪಿಂಡೇನೇತಿ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಮೃದಿ ಜ್ಞಾತಾಯಾಂ ಕಥಂ ಮೃನ್ಮಯಂ ಘಟಾದಿ ಜ್ಞಾತಂ ಭವತಿ । ನಹಿ ತನ್ಮೃದಾತ್ಮಕಮಿತ್ಯುಪಪಾದಿತಮಧಸ್ತಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ತ್ವತೋ ಭಿನ್ನಮ್ । ನ ಚಾನ್ಯಸ್ಮಿನ್ವಿಜ್ಞಾತೇಽನ್ಯದ್ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತೀತ್ಯತ ಆಹ ಶ್ರುತಿಃ “ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಮ್ ।”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪) ವಾಚಯಾ ಕೇವಲಮಾರಭ್ಯತೇ ವಿಕಾರಜಾತಂ, ನ ತು ತತ್ತ್ವತೋಽಸ್ತಿ, ಯತೋ ನಾಮಧೇಯಮಾತ್ರಮೇತತ್ । ಯಥಾ ಪುರುಷಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಮಿತಿ ರಾಹೋಃ ಶಿರ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪಮಾತ್ರಮ್ । ಯಥಾಹುರ್ವಿಕಲ್ಪವಿದಃ “ಶಬ್ದಜ್ಞಾನಾನುಪಾತೀ ವಸ್ತುಶೂನ್ಯೋ ವಿಕಲ್ಪಃ”(ಯೋ.ಸೂ. ೧-೯) ಇತಿ । ತಥಾ ಚಾವಸ್ತುತಯಾನೃತಂ ವಿಕಾರಜಾತಂ, ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಘಟಶರಾವೋದಂಚನಾದೀನಾಂ ತತ್ತ್ವಂ ಮೃದೇವ, ತೇನ ಮೃದಿ ಜ್ಞಾತಾಯಾಂ ಯೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮೇವ ತತ್ತ್ವಂ ಜ್ಞಾತಂ ಭವತಿ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್

ನ ಚಾನ್ಯಥೈಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಸಂಪದ್ಯತ ಇತಿ ।

ನಿದರ್ಶನಾಂತರದ್ವಯಂ ದರ್ಶಯನ್ನುಪಸಂಹರತಿ

ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾ ಘಟಕರಕಾದ್ಯಾಕಾಶಾನಾಮಿತಿ ।

ಯೇ ಹಿ ದೃಷ್ಟನಷ್ಟಸ್ವರೂಪಾ ನ ತೇ ವಸ್ತುಸಂತೋ ಯಥಾ ಮೃಗತೃಷ್ಣಿಕೋದಕಾದಯಃ, ತಥಾ ಚ ಸರ್ವಂ ವಿಕಾರಜಾತಂ ತಸ್ಮಾದವಸ್ತುಸತ್ । ತಥಾಹಿ ಯದಸ್ತಿ ತದಸ್ತ್ಯೇವ, ಯಥಾ ಚಿದಾತ್ಮಾ । ನಹ್ಯಸೌ ಕದಾಚಿತ್ಕ್ವಚಿತ್ಕಥಂಚಿದ್ವಾಸ್ತಿ । ಕಿಂತು ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವತ್ರ ಸರ್ವಥಾಸ್ತ್ಯೇವ, ನ ನಾಸ್ತಿ । ನ ಚೈವಂ ವಿಕಾರಜಾತಂ, ತಸ್ಯ ಕದಾಚಿತ್ಕಥಂಚಿತ್ಕುತ್ರಚಿದವಸ್ಥಾನಾತ್ । ತಥಾಹಿ - ಸತ್ಸ್ವಭಾವಂ ಚೇದ್ವಿಕಾರಜಾತಂ, ಕಥಂ ಕದಾಚಿದಸತ್ । ಅಸತ್ಸ್ವಭಾವಂ ಚೇತ್ , ಕಥಂ ಕಥಾಚಿದ್ ಸತ್ । ಸದಸತೋರೇಕತ್ವವಿರೋಧಾತ್ । ನಹಿ ರೂಪಂ ಕದಾಚಿತ್ಕ್ವಚಿತ್ಕಥಂಚಿದ್ವಾ ಗಂಧೋ ಭವತಿ । ಅಥ ಯಸ್ಯ ಸದಸತ್ತ್ವೇ ಧರ್ಮೌ, ತೇ ಚ ಸ್ವಕಾರಣಾಧೀನಜನ್ಮತಯಾ ಕದಾಚಿದೇವ ಭವತಃ, ತತ್ತರ್ಹಿ ವಿಕಾರಜಾತಂ ದಂಡಾಯಮಾನಂ ಸದಾತನಮಿತಿ ನ ವಿಕಾರಃ ಕಸ್ಯಚಿತ್ । ಅಥಾಸತ್ತ್ವಸಮಯೇ ತನ್ನಾಸ್ತಿ, ಕಸ್ಯ ತರ್ಹಿ ಧರ್ಮೋಽಸತ್ತ್ವಮ್ । ನಹಿ ಧರ್ಮಿಣ್ಯಪ್ರತ್ಯುತ್ಪನ್ನೇ ತದ್ಧರ್ಮೋಽಸತ್ತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯುತ್ಪನ್ನಮುಪಪದ್ಯತೇ । ಅಥಾಸ್ಯ ನ ಧರ್ಮಃ ಕಿಂತ್ವರ್ಥಾಂತರಮಸತ್ತ್ವಮ್ । ಕಿಮಾಯಾತಂ ಭಾವಸ್ಯ । ನಹಿ ಘಟೇ ಜಾತೇ ಪಟಸ್ಯ ಕಿಂಚಿದ್ಭವತಿ । ಅಸತ್ತ್ವಂ ಭಾವವಿರೋಧೀತಿ ಚೇತ್ । ನ । ಅಕಿಂಚಿತ್ಕರಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವೇ ವಾ ತತ್ರಾಪ್ಯಸತ್ತ್ವೇನ ತದನುಯೋಗಸಂಭವಾತ್ । ಅಥಾಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಂ ನಾಮ ಕಿಂಚಿನ್ನ ಜಾಯತೇ ಕಿಂತು ಸ ಏವ ನ ಭವತಿ । ಯಥಾಹುಃ “ನ ತಸ್ಯ ಕಿಂಚಿದ್ಭವತಿ ನ ಭವತ್ಯೇವ ಕೇವಲಮ್” ಇತಿ । ಅಥೈಷ ಪ್ರಸಜ್ಯಪ್ರತಿಷೇಧೋ ನಿರುಚ್ಯತಾಂ, ಕಿಂ ತತ್ಸ್ವಭಾವೋ ಭಾವ ಉತ ಭಾವಸ್ವಭಾವಃ ಸ ಇತಿ । ತತ್ರ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ ಕಲ್ಪೇ ಭಾವಾನಾಂ ತತ್ಸ್ವಭಾವತಯಾ ತುಚ್ಛತಯಾ ಜಗಚ್ಛೂನ್ಯಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ತಥಾ ಚ ಭಾವಾನುಭವಾಭಾವಃ । ಉತ್ತರಸ್ಮಿಂಸ್ತು ಸರ್ವಭಾವನಿತ್ಯತಯಾ ನಾಭಾವವ್ಯವಹಾರಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಲ್ಪನಾಮಾತ್ರನಿಮಿತ್ತತ್ವೇಽಪಿ ನಿಷೇಧಸ್ಯ ಭಾವನಿತ್ಯತಾಪತ್ತಿಸ್ತದವಸ್ಥೈವ ತಸ್ಮಾದ್ಭಿನ್ನಮಸ್ತಿ ಕಾರಣಾದ್ವಿಕಾರಜಾತಂ ನ ವಸ್ತು ಸತ್ । ಅತೋ ವಿಕಾರಜಾತಮನಿರ್ವಚನೀಯಮನೃತಮ್ । ತದನೇನ ಪ್ರಮಾಣೇನ ಸಿದ್ಧಮನೃತತ್ವಂ ವಿಕಾರಜಾತಸ್ಯ ಕಾರಣಸ್ಯ ನಿರ್ವಾಚ್ಯತಯಾ ಸತ್ತ್ವಂ “ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರಬಂಧೇನ ದೃಷ್ಟಾಂತತಯಾನುವದತಿ ಶ್ರುತಿಃ । “ಯತ್ರ ಲೌಕಿಕಪರೀಕ್ಷಕಾಣಾಂ ಬುದ್ಧಿಸಾಮ್ಯಂ ಸ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ” ಇತಿ ಚಾಕ್ಷಪಾದಸೂತ್ರಂ ಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧೋ ದೃಷ್ಟಾಂತ ಇತ್ಯೇತತ್ಪರಂ, ನ ಪುನರ್ಲೋಕಸಿದ್ಧತ್ವಮತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ , ಅನ್ಯಥಾ ತೇಷಾಂ ಪರಮಾಣ್ವಾದಿರ್ನ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನಹಿ ಪರಮಾಣ್ವಾದಿರ್ನೈಸರ್ಗಿಕವೈನಯಿಕಬುದ್ಧ್ಯತಿಶಯರಹಿತಾನಾಂ ಲೌಕಿಕಾನಾಂ ಸಿದ್ಧ ಇತಿ । ಸಂಪ್ರತ್ಯನೇಕಾಂತವಾದಿನಮುತ್ಥಾಪಯತಿ

ನನ್ವನೇಕಾತ್ಮಕಮಿತಿ ।

ಅನೇಕಾಭಿಃ ಶಕ್ತಿಭಿರ್ಯಾಃ ಪ್ರವೃತ್ತಯೋ ನಾನಾಕಾರ್ಯಸೃಷ್ಟಯಸ್ತದ್ಯುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈಕಂ ನಾನಾ ಚೇತಿ । ಕಿಮತೋ ಯದ್ಯೇವಮಿತ್ಯತ ಆಹ

ತತ್ರೈಕತ್ವಾಂಶೇನೇತಿ ।

ಯದಿ ಪುನರೇಕತ್ವಮೇವ ವಸ್ತುಸದ್ಭವೇತ್ತತೋ ನಾನಾತ್ವಾಭಾವಾದ್ವೈದಿಕಃ ಕರ್ಮಕಾಂಡಾಶ್ರಯೋ ಲೌಕಿಕಶ್ಚ ವ್ಯವಹಾರಃ ಸಮಸ್ತ ಏವೋಚ್ಛಿದ್ಯೇತ । ಬ್ರಹ್ಮಗೋಚರಾಶ್ಚ ಶ್ರವಣಮನನಾದಯಃ ಸರ್ವೇ ದತ್ತಜಲಾಂಜಲಯಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇರನ್ । ಏವಂ ಚಾನೇಕಾತ್ಮಕತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮೃದಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತಾ ಅನುರೂಪಾ ಭವಿಷ್ಯಂತೀತಿ । ತಮಿಮಮನೇಕಾಂತವಾದಂ ದೂಷಯತಿ

ನೈವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।

ಇದಂ ತಾವದತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ಮೃದಾತ್ಮನೈಕತ್ವಂ ಘಟಶರಾವಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ನಾನಾತ್ವಮಿತಿ ವದತಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಃ ಪರಸ್ಪರಂ ಕಿಮಭೇದೋಽಭಿಮತಃ, ಆಹೋ ಭೇದಃ, ಉತ ಭೇದಾಭೇದಾವಿತಿ । ತತ್ರಾಭೇದ ಐಕಾಂತಿಕೇ ಮೃದಾತ್ಮನೇತಿ ಚ ಘಟಶರಾವಾದ್ಯಾತ್ಮನೇತಿ ಚೋಲ್ಲೇಖದ್ವಯಂ ನಿಯಮಶ್ಚ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ಭೇದೇ ಚೋಲ್ಲೇಖದ್ವಯನಿಯಮಾವುಪಪನ್ನೌ, ಆತ್ಮನೇತಿ ತ್ವಸಮಂಜಸಮ್ । ನಹ್ಯನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯ ಆತ್ಮಾ ಭವತಿ । ನ ಚಾನೇಕಾಂತವಾದಃ । ಭೇದಾಭೇದಕಲ್ಪೇ ತುಲ್ಲೇಖದ್ವಯಂ ಭವೇದಪಿ । ನಿಯಮಸ್ತ್ವಯುಕ್ತಃ । ನಹಿ ಧರ್ಮಿಣೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಃ ಸಂಕರೇ ತದ್ಧರ್ಮಾವೇಕತ್ವನಾನಾತ್ವೇ ನ ಸಂಕೀರ್ಯೇತೇ ಇತಿ ಸಂಭವತಿ । ತತಶ್ಚ ಮೃದಾತ್ಮನೈಕತ್ವಂ ಯಾವದ್ಭವತಿ ತಾವದ್ಘಟಶರಾವಾದ್ಯಾತ್ಮನಾಪಿ ಸ್ಯಾತ್ , ಏವಂ ಘಟಶರಾವಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ನಾನಾತ್ವಂ ಯಾವದ್ಭವತಿ ತಾವನ್ಮೃದಾತ್ಮನಾ ನಾನಾತ್ವಂ ಭವೇತ್ । ಸೋಽಯಂ ನಿಯಮಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರೈಕಾಂತಿಕಂ ಭೇದಮುಪಕಲ್ಪಯತಿ, ಅನಿರ್ವಚನೀಯತಾಂ ವಾ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ । ಪರಾಕ್ರಾಂತಂ ಚಾಸ್ಮಾಭಿಃ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯೇ ತತ್ । ಆಸ್ತಾಂ ತಾವತ್ । ತದೇತದ್ಯುಕ್ತಿನಿರಾಕೃತಮನುವದಂತೀಂ ಶ್ರುತಿಮುದಾಹರತಿ

ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮಿತಿ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜೀವಭಾವಃ ಕಾಲ್ಪನಿಕಃ, ಕಿಂತು ಭಾವಿಕಃ । ಅಂಶೋ ಹಿ ಸಃ, ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಸಹಿತೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವ ಆಧೀಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ

ಸ್ವಯಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಹೀತಿ ।

ಸ್ವಾಭಾವಿಕಸ್ಯಾನಾದೇರಿತಿ । ಯದುಕ್ತಂ ನಾನಾತ್ವಾಂಶೇನ ತು ಕರ್ಮಕಾಂಡಾಶ್ರಯೋ ಲೌಕಿಕಶ್ಚ ವ್ಯವಹಾರಃ ಸೇತ್ಸ್ಯತೀತಿ, ತತ್ರಾಹ

ಬಾಧಿತೇ ಚೇತಿ ।

ಯಾವದಬಾಧಂ ಹಿ ಸರ್ವೋಽಯಂ ವ್ಯವಹಾರಃ ಸ್ವಪ್ನದಶಾಯಾಮಿವ ತದುಪದರ್ಶಿತಪದಾರ್ಥಜಾತವ್ಯವಹಾರಃ । ಸ ಚ ಯಥಾ ಜಾಗ್ರದವಸ್ಥಾಯಾಂ ಬಾಧಕಾನ್ನಿವರ್ತತೇ ಏವಂ ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಪರಿಭಾವನಾಭ್ಯಾಸಪರಿಪಾಕಭುವಾ ಶಾರೀರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಣ ಬಾಧಕೇನ ನಿವರ್ತತೇ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । “ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್” (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೫) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾಧೀನೋ ವ್ಯವಹಾರಃ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಾದಿಲಕ್ಷಣಃ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೇನಾಪನೀಯತ ಇತಿ ನ ಬ್ರೂತೇ, ಕಿಂತ್ವವಸ್ಥಾಭೇದಾಶ್ರಯೋ ವ್ಯವಹಾರೋಽವಸ್ಥಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ನಿವರ್ತತೇ, ಯಥಾ ಬಾಲಕಸ್ಯ ಕಾಮಚಾರವಾದಭಕ್ಷತೋಪನಯನಪ್ರಾಪ್ತೌ ನಿವರ್ತತೇ । ನಚ ತಾವತಾಸೌ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಬಂಧನೋ ಭವತ್ಯೇವಮತ್ರಾಪೀತ್ಯತ ಆಹ

ನ ಚಾಯಂ ವ್ಯವಹಾರಾಭಾವ ಇತಿ ।

ಕುತಃ,

ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯೇತಿ ।

ನ ಖಲ್ವೇತದ್ವಾಕ್ಯಮವಸ್ಥಾವಿಶೇಷವಿನಿಯತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಮಾಹ ಜೀವಸ್ಯ, ಅಪಿ ತು ನ ಭುಜಂಗೋ ರಜ್ಜುರಿಯಮಿತಿವತ್ಸದಾತನಂ ತಮಭಿವದತಿ । ಅಪಿ ಚ ಸತ್ಯಾನೃತಾಭಿಧಾನೇನಾಪ್ಯೇತದೇವ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ

ತಸ್ಕರದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಚೇತಿ ।

ನ ಚಾಸ್ಮಿಂದರ್ಶನ ಇತಿ ।

ನಹಿ ಜಾತು ಕಾಷ್ಠಸ್ಯ ದಂಡಕಮಂಡಲುಕುಂಡಲಶಾಲಿನಃ ಕುಂಡಲಿತ್ವಜ್ಞಾನಂ ದಂಡವತ್ತಾಂ ಕಮಂಡಲುಮತ್ತಾಂ ಬಾಧತೇ । ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ । ತೇಷಾಂ ಕುಂಡಲಾದೀನಾಂ ತಸ್ಮಿನ್ ಭಾವಿಕತ್ವಾತ್ । ತದ್ವದಿಹಾಪಿ ಭಾವಿಕಗೋಚರೇಣೈಕಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನೇನ ನ ನಾನಾತ್ವಂ ಭಾವಿಕಮಪವದನೀಯಮ್ । ನಹಿ ಜ್ಞಾನೇನ ವಸ್ತ್ವಪನೀಯತೇ । ಅಪಿ ತು ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನೇನಾರೋಪಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಚೋದಯತಿ

ನನ್ವೇಕತ್ವೈಕಾಂತಾಭ್ಯುಪಗಮ ಇತಿ ।

ಅಬಾಧಿತಾನಧಿಗತಾಸಂದಿಗ್ಧವಿಜ್ಞಾನಸಾಧನಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಪ್ರಮಾಣಸಾಮಾನ್ಯಲಕ್ಷಣೋಪಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಿ ಪ್ರಮಾಣತಾಮಶ್ನುವತೇ । ಏಕತ್ವೈಕಾಂತಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ತು ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೇದವಿಷಯಾಣಾಂ ಬಾಧಿತತ್ವಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ತಥಾ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಮಪಿ ಭಾವನಾಭಾವ್ಯಭಾವಕಕರಣೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಭೇದಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದ್ವ್ಯಾಹನ್ಯೇತ । ತಥಾ ಚ ನಾಸ್ತಿಕ್ಯಮ್ । ಏಕದೇಶಾಕ್ಷೇಪೇಣ ಚ ಸರ್ವವೇದಾಕ್ಷೇಪಾದ್ವೇದಾಂತಾನಾಮಪ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯಭೇದೈಕಾಂತಾಭ್ಯುಪಗಮಹಾನಿಃ । ನ ಕೇವಲಂ ವಿಧಿನಿಷೇಧಾಕ್ಷೇಪೇಣಾಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಕ್ಷೇಪಃ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಸ್ಯಾಪಿ ಭೇದಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ

ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಪೀತಿ ।

ಅಪಿ ಚಾಸ್ಮಿನ್ ದರ್ಶನೇ ವರ್ಣಪದವಾಕ್ಯಪ್ರಕರಣಾದೀನಾಮಲೀಕತ್ವಾತ್ತತ್ಪ್ರಭವಮದ್ವೈತಜ್ಞಾನಮಸಮೀಚೀನಂ ಭವೇತ್ , ನ ಖಲ್ವಲೀಕಾದ್ಧೂಮಕೇತನಜ್ಞಾನಂ ಸಮೀಚೀನಮಿತ್ಯಾಹ

ಕಥಂ ಚಾನೃತೇನ ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರೇಣೇತಿ ।

ಪರಿಹರತಿ -

ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಂ ತಾತ್ತ್ವಿಕಮಬಾಧಿತತ್ವಂ ನಾಸ್ತಿ, ಯುಕ್ತ್ಯಾಗಮಾಭ್ಯಾಂ ಬಾಧನಾತ್ , ತಥಾಪಿ ವ್ಯವಹಾರೇ ಬಾಧನಾಭಾವಾತ್ಸಾಂವ್ಯವಹಾರಿಕಮಬಾಧನಮ್ । ನಹಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಭಿರರ್ಥಂ ಪರಿಚ್ಛಿದ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಮಾನೋ ವ್ಯವಹಾರೇ ವಿಸಮ್ವಾದ್ಯತೇ ಸಾಂಸಾರಿಕಃ ಕಶ್ಚಿತ್ । ತಸ್ಮಾದಬಾಧನಾನ್ನ ಪ್ರಮಾಣಲಕ್ಷಣಮತಿಪತಂತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಯ ಇತಿ ।

ಸತ್ಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।

ಸತ್ಯತ್ವಾಭಿಮಾನೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ । ಗ್ರಹಣಕವಾಕ್ಯಮೇತತ್ । ವಿಭಜತೇ

ಯಾವದ್ಧಿ ನ ಸತ್ಯಾತ್ಮೈಕತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತಿ ।

ವಿಕಾರಾನೇವ ತು ಶರೀರಾದೀನಹಮಿತ್ಯಾತ್ಮಭಾವೇನ ಪುತ್ರಪಶ್ವಾದೀನ್ಮಮೇತ್ಯಾತ್ಮೀಯಭಾವೇನೇತಿ ಯೋಜನಾ ।

ವೈದಿಕಶ್ಚೇತಿ ।

ಕರ್ಮಕಾಂಡಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರವ್ಯವಹಾರಸಮರ್ಥನಾ । “ಸ್ವಪ್ನವ್ಯವಹಾರಸ್ಯೇವ” ಇತಿ ವಿಭಜತೇ

ಯಥಾ ಸುಪ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಕೃತಸ್ಯೇತಿ ।

“ಕಥಂ ಚಾನೃತೇನ ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರೇಣ” ಇತಿ ಯದುಕ್ತಂ ತದನುಭಾಷ್ಯ ದೂಷಯತಿ

ಕಥಂ ತ್ವಸತ್ಯೇನೇತಿ ।

ಶಕ್ಯಮತ್ರ ವಕ್ತುಂ ಶ್ರವಣಾದ್ಯುಪಾಯ ಆತ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಪರ್ಯಂತೋ ವೇದಾಂತಸಮುತ್ಥೋಽಪಿ ಜ್ಞಾನನಿಚಯೋಽಸತ್ಯಃ, ಸೋಽಪಿ ಹಿ ವೃತ್ತಿರೂಪಃ ಕಾರ್ಯತಯಾ ನಿರೋಧಧರ್ಮಾ, ಯಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋಽಸೌ ನ ಕಾರ್ಯಸ್ತತ್ಸ್ವಭಾವತ್ವಾತ್ , ತಸ್ಮಾದಚೋದ್ಯಮೇತತ್ಕಥಮಸತ್ಯಾತ್ಸತ್ಯೋತ್ಪಾದ ಇತಿ । ಯತ್ಖಲು ಸತ್ಯಂ ನ ತದುತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಕುತಸ್ತಸ್ಯಾಸತ್ಯಾದುತ್ಪಾದಃ । ಯಚ್ಚೋತ್ಪದ್ಯತೇ ತತ್ಸರ್ವಮಸತ್ಯಮೇವ । ಸಾಂವ್ಯವಹಾರಿಕಂ ತು ಸತ್ಯತ್ವಂ ವೃತ್ತಿರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯೇವ ಶ್ರವಣಾದೀನಾಮಪ್ಯಭಿನ್ನಮ್ । ತಸ್ಮಾದಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ವೃತ್ತಿಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯತಾಂ ವ್ಯಭಿಚಾರೋದ್ಭಾವನಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಸಾಂವ್ವಹಾರಿಕಸ್ಯ ಸತ್ಯಾದೇವ ಭಯಾತ್ಸತ್ಯಂ ಮರಣಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ತಥಾಪಿ ಭಯಹೇತುರಹಿಸ್ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ವಾಽಸತ್ಯಂ ತತೋ ಭಯಂ ಸತ್ಯಂ ಜಾಯತ ಇತ್ಯಸತ್ಯಾತ್ಸತ್ಯಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರುಕ್ತಾ । ಯದ್ಯಪಿ ಚಾಹಿಜ್ಞಾನಮಪಿ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಸತ್ತಥಾಪಿ ನ ತಜ್ಜ್ಞಾನತ್ವೇನ ಭಯಹೇತುರಪಿ ತ್ವನಿರ್ವಾಚ್ಯಾಹಿರೂಷಿತತ್ವೇನ । ಅನ್ಯಥಾ ರಜ್ಜುಜ್ಞಾನಾದಪಿ ಭಯಪ್ರಸಂಗಾಜ್ಜ್ಞಾನತ್ವೇನಾವಿಶೇಷಾತ್ । ತಸ್ಮಾದನಿರ್ವಾಚ್ಯಾಹಿರೂಷಿತಂ ಜ್ಞಾನಮಪ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮಸತ್ಯಾದಪಿ ಸತ್ಯಸ್ಯೋಪಜನ ಇತಿ । ನ ಚ ಬ್ರೂಮಃ ಸರ್ವಸ್ಮಾದಸತ್ಯಾತ್ಸತ್ಯಸ್ಯೋಪಜನಃ, ಯತಃ ಸಮಾರೋಪಿತಧೂಮಭಾವಾಯಾ ಧೂಮಮಹಿಷ್ಯಾ ವಹ್ನಿಜ್ಞಾನಂ ಸತ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನಹಿ ಚಕ್ಷುಷೋ ರೂಪಜ್ಞಾನಂ ಸತ್ಯಮುಪಜಾಯತ ಇತಿ ರಸಾದಿಜ್ಞಾನೇನಾಪಿ ತತಃ ಸತ್ಯೇನ ಭವಿತವ್ಯಮ್ । ಯತೋ ನಿಯಮೋ ಹಿ ಸ ತಾದೃಶಃ ಸತ್ಯಾನಾಂ ಯತಃ ಕುತಶ್ಚಿತ್ಕಿಂಚಿದೇವ ಜಾಯತ ಇತಿ । ಏವಮಸತ್ಯಾನಾಮಪಿ ನಿಯಮೋ ಯತಃ ಕುತಶ್ಚಿದಸತ್ಯಾತ್ಸತ್ಯಂ ಕುತಶ್ಚಿದಸತ್ಯಂ, ಯಥಾ ದೀರ್ಘತ್ವಾದೇರ್ವರ್ಣೇಷು ಸಮಾರೋಪಿತತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪ್ಯಜೀನಮಿತ್ಯತೋ ಜ್ಯಾನಿವಿರಹಮವಗಚ್ಛಂತಿ ಸತ್ಯಮ್ । ಅಜಿನಮಿತ್ಯತಸ್ತು ಸಮಾರೋಪಿತದೀರ್ಘಭಾವಾಜ್ಜ್ಯಾನಿವಿರಹಮವಗಚ್ಛಂತೋ ಭವಂತಿ ಭ್ರಾಂತಾಃ । ನ ಚೋಭಯತ್ರ ದೀರ್ಘಸಮಾರೋಪಂ ಪ್ರತಿ ಕಶ್ಚಿದಸ್ತಿ ಭೇದಃ । ತಸ್ಮಾದುಪಪನ್ನಮಸತ್ಯಾದಪಿ ಸತ್ಯಸ್ಯೋದಯ ಇತಿ । ನಿದರ್ಶನಾಂತರಮಾಹ

ಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನಾವಸ್ಥಸ್ಯೇತಿ ।

ಯಥಾ ಸಾಂಸಾರಿಕೋ ಜಾಗ್ರದ್ಭುಜಂಗಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಪಲಾಯತೇ ತತಶ್ಚ ನ ದಂಶವೇದನಾಮಾಪ್ನೋತಿ, ಪಿಪಾಸುಃ ಸಲಿಲಮಾಲೋಕ್ಯ ಪಾತುಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ ತತಸ್ತದಾಸಾದ್ಯ ಪಾಯಂಪಾಯಮಾಪ್ಯಾಯಿತಃ ಸುಖಮನುಭವತಿ, ಏವಂ ಸ್ವಪ್ನಾಂತಿಕೇಽಪಿ ತದವಸ್ಥಂ ಸರ್ವಮಿತ್ಯಸತ್ಯಾತ್ಕಾರ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ । ಶಂಕತೇ

ತತ್ಕಾರ್ಯಮಪ್ಯನೃತಮೇವೇತಿ ।

ಏವಮಪಿ ನಾಸತ್ಯಾತ್ಸತ್ಯಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಿರುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪರಿಹರತಿ

ತತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನಾವಸ್ಥಸ್ಯೇತಿ ।

ಲೌಕಿಕೋ ಹಿ ಸುಪ್ತೋತ್ಥಿತೋಽವಗಮ್ಯಂ ಬಾಧಿತಂ ಮನ್ಯತೇ ನ ತದವಗತಿಂ, ತೇನ ಯದ್ಯಪಿ ಪರಿಕ್ಷಕಾ ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯರೂಷಿತಾಮವಗತಿಮನಿರ್ವಾಚ್ಯಾಂ ನಿಶ್ಚಿನ್ವಂತಿ ತಥಾಪಿ ಲೌಕಿಕಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣೈತದುಕ್ತಮ್ । ಅತ್ರಾಂತರೇ ಲೌಕಾಯತಿಕಾನಾಂ ಮತಮಪಾಕರೋತಿ

ಏತೇನ ಸ್ವಪ್ನದೃಶೋಽವಗತ್ಯಬಾಧನೇನೇತಿ ।

ಯದಾ ಖಲ್ವಯಂ ಚೈತ್ರಸ್ತಾರಕ್ಷವೀಂ ವ್ಯಾತ್ತವಿಕಟದಂಷ್ಟ್ರಾಕರಾಲವದನಾಮುತ್ತಬ್ಧಬಂಭ್ರಮನ್ಮಸ್ತಕಾವಚುಂಬಿಲಾಂಗೂಲಾಮತಿರೋಷಾರುಣಸ್ತಬ್ಧವಿಶಾಲವೃತ್ತಲೋಚನಾಂ ರೋಮಾಂಚಸಂಚಯೋತ್ಫುಲ್ಲಮೀಷಣಾಂ ಸ್ಫಟಿಕಾಚಲಭಿತ್ತಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಾಮಭ್ಯಮಿತ್ರೀಣಾಂ ತನುಮಾಸ್ಥಾಯ ಸ್ವಪ್ನೇ ಪ್ರತಿಬುದ್ಧೋ ಮಾನುಷೀಮಾತ್ಮನಸ್ತನುಂ ಪಶ್ಯತಿ ತದೋಭಯದೇಹಾನುಗತಮಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತಿಸಂದಧಾನೋ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತಮಾತ್ಮಾನಂ, ನಿಶ್ಚಿನೋತಿ, ನ ತು ದೇಹಮಾತ್ರಮ್ , ತನ್ಮಾತ್ರತ್ವೇ ದೇಹವತ್ಪ್ರತಿಸಂಧಾನಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಕಥಂ ಚೈತದುಪಪದ್ಯೇತ ಯದಿ ಸ್ವಪ್ನದೃಶೋಽವಗತಿರಬಾಧಿತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ತದ್ಬಾಧೇ ತು ಪ್ರತಿಸಂಧಾನಾಭಾವ ಇತಿ । ಅಸತ್ಯಾಚ್ಚ ಸತ್ಯಪ್ರತೀತಿಃ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧಾ ಚೇತ್ಯಾಹ

ತಥಾಚ ಶ್ರುತಿರಿತಿ ।

ತಥಾಕಾರಾದೀತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ರೇಖಾಸ್ವರೂಪಂ ಸತ್ಯಂ ತಥಾಪಿ ತದ್ಯಥಾಸಂಕೇತಮಸತ್ಯಮ್ । ನಹಿ ಸಂಕೇತಯಿತಾರಃ ಸಂಕೇತಯಂತೀದೃಶೇನ ರೇಖಾಭೇದೇನಾಯಂ ವರ್ಣಃ ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯೋಽಪಿ ತ್ವೀದೃಶೋ ರೇಖಾಭೇದೋಽಕಾರ ಈದೃಶಶ್ಚ ಕಕಾರ ಇತಿ । ತಥಾ ಚಾಸಮೀಚೀನಾತ್ಸಂಕೇತಾತ್ಸಮೀಚೀನವರ್ಣಾವಗತಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಯಚ್ಚೋಕ್ತಮೇಕತ್ವಾಂಶೇನ ಜ್ಞಾನಮೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರಃ ಸೇತ್ಸ್ಯತಿ, ನಾನಾತ್ವಾಂಶೇನ ತು ಕರ್ಮಕಾಂಡಾಶ್ರಯೋ ಲೌಕಿಕಶ್ಚ ವ್ಯವಹಾರಃ ಸೇತ್ಸ್ಯತೀತಿ, ತತ್ರಾಹ

ಅಪಿ ಚಾಂತ್ಯಮಿದಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ।

ಯದಿ ಖಲ್ವೇಕತ್ವಾನೇಕತ್ವನಿಬಂಧನೌ ವ್ಯವಹಾರಾವೇಕಸ್ಯ ಪುಂಸೋಽಪರ್ಯಾಯೇಣ ಸಂಭವತಸ್ತತಸ್ತದರ್ಥಮುಭಯಸದ್ಭಾವಃ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ, ನ ತ್ವೇತದಸ್ತಿ । ನಹ್ಯೇಕತ್ವಾವಗತಿನಿಬಂಧನಃ ಕಶ್ಚಿದಸ್ತಿ ವ್ಯವಹಾರಃ, ತದವಗತೇಃ ಸರ್ವೋತ್ತರತ್ವಾತ್ । ತಥಾಹಿ “ತತ್ತ್ವಮಸಿ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತ್ಯೈಕಾತ್ಮ್ಯಾವಗತಿಃ ಸಮಸ್ತಪ್ರಮಾಣತತ್ಫಲತದ್ವ್ಯವಹಾರಾನಪಬಾಧಮಾನೈವೋದೀಯತೇ, ನೈತಸ್ಯಾಃ ಪರಸ್ತಾತ್ಕಿಂಚಿದನುಕೂಲಂ ಪ್ರತಿಕೂಲಂ ಚಾಸ್ತಿ, ಯದಪೇಕ್ಷೇನ, ಯೇನ ಚೇಯಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪ್ಯೇತ, ತತ್ರಾನುಕೂಲಪ್ರತಿಕೂಲನಿವಾರಣಾನ್ನಾತಃ ಪರಂ ಕಿಂಚಿದಾಕಾಂಕ್ಷ್ಯಮಿತಿ । ನ ಚೇಯಮವಗತಿರ್ಡುಲಿಕ್ಷೀರಪ್ರಾಯೇತ್ಯಾಹ

ನ ಚೇಯಮಿತಿ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಅಂತ್ಯಾ ಚೇದಿಯಮವಗತಿರ್ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನಾ ತರ್ಹಿ ತಥಾ ಚ ನ ಪ್ರೇಕ್ಷಾವದ್ಭಿರುಪಾದೀಯೇತ, ಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವೇ ವಾ ನಾಂತ್ಯಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ

ನ ಚೇಯಮವಗತಿರನರ್ಥಿಕಾ ಕುತಃ ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಫಲದರ್ಶನಾತ್ ।

ನಹೀಯಮುತ್ಪನ್ನಾ ಸತೀ ಪಶ್ಚಾದವಿದ್ಯಾಂ ನಿವರ್ತಯತಿ ಯೇನ ನಾಂತ್ಯಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಕಿಂತ್ವವಿದ್ಯಾವಿರೋಧಿಸ್ವಭಾವತಯಾ ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯಾತ್ಮೈವೋದಯತೇ । ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಶ್ಚ ನ ತತ್ಕಾರ್ಯತಯಾ ಫಲಮಪಿ ತ್ವಿಷ್ಟತಯಾ, ಇಷ್ಟಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ಫಲಸ್ಯೇತಿ । ಪ್ರತಿಕೂಲಂ ಪರಾಚೀನಂ ನಿರಾಕರ್ತುಮಾಹ

ಭ್ರಾಂತಿರ್ವೇತಿ ।

ಕುತಃ,

ಬಾಧಕೇತಿ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಮಾ ಭೂದೇಕತ್ವನಿಬಂಧನೋ ವ್ಯವಹಾರೋಽನೇಕತ್ವನಿಬಂಧನಸ್ತ್ವಸ್ತಿ, ತದೇವ ಹಿ ಸಕಲಾಮುದ್ವಹತಿ ಲೋಕಯಾತ್ರಾಮ್ , ಅತಸ್ತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮನೇಕತ್ವಸ್ಯ ಕಲ್ಪನೀಯಂ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಮಿತ್ಯತ ಆಹ

ಪ್ರಾಕ್ಚೇತಿ ।

ವ್ಯವಹಾರೋ ಹಿ ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಾರಿಣಾಂ ಬುದ್ಧ್ಯೋಪಪದ್ಯತೇ, ನ ತ್ವಸ್ಯಾಸ್ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವೇನ, ಭ್ರಾಂತ್ಯಾಪಿ ತದುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾವೇದಿತಮ್ । ಸತ್ಯಂ ಚ ತದವಿಸಂವಾದಾತ್ , ಅನೃತಂ ಚ ವಿಚಾರಾಸಹತಯಾನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅಂತ್ಯಸ್ಯೈಕಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನಪೇಕ್ಷತಯಾ ಬಾಧಕತ್ವಂ, ಅನೇಕತ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಗ್ರಹಾಪೇಕ್ಷಯಾ ದುರ್ಬಲತ್ವೇನ ಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ವದನ್ ಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ

ತಸ್ಮಾದಂತ್ಯೇನ ಪ್ರಮಾಣೇನೇತಿ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ನ ವಯಮನೇಕತ್ವವ್ಯವಹಾರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮನೇಕತ್ವಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಂ ಕಲ್ಪಯಾಮಃ, ಕಿಂತು ಶ್ರೌತಮೇವಾಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಮಿತಿ ಚೋದಯತಿ

ನನು ಮೃದಾದೀತಿ ।

ಪರಿಹರತಿ

ನೇತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ ।

ಮೃದಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಹಿ ಕಥಂಚಿತ್ಪರಿಣಾಮ ಉನ್ನೇಯಃ, ನಚ ಶಕ್ಯ ಉನ್ನೇತುಮ್ , “ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪) ಇತಿ ಕಾರಣಮಾತ್ರಸತ್ಯತ್ವಾವಧಾರಣೇನ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾನೃತತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ । ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಿಕಾಸ್ತು ಸಂತಿ ಸಹಸ್ರಶಃ ಶ್ರುತಯ ಇತಿ ನ ಪರಿಣಾಮಧರ್ಮತಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ಅಥ ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಪರಿಣಾಮಃ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತೀತ್ಯತ ಆಹ

ನ ಹ್ಯೇಕಸ್ಯೇತಿ ।

ಶಂಕತೇ

ಸ್ಥಿತಿಗತಿವದಿತಿ ।

ಯಥೈಕಬಾಣಾಶ್ರಯೇ ಗತಿನಿವೃತ್ತೀ ಏವಮೇಕಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪರಿಣಾಮಶ್ಚ ತದಭಾವಶ್ಚ ಕೌಟಸ್ಥ್ಯಂ ಭವಿಷ್ಯತ ಇತಿ । ನಿರಾಕರೋತಿ

ನ ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯೇತಿ ವಿಶೇಷಣಾದಿತಿ ।

ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯತಾ ಹಿ ಸದಾತನೀ ಸ್ವಭಾವಾದಪ್ರಚ್ಯುತಿಃ । ಸಾ ಕಥಂ ಪ್ರಚ್ಯುತ್ಯಾ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ನಚ ಧರ್ಮಿಣೋ ವ್ಯತಿರಿಚ್ಯತೇ ಧರ್ಮೋ ಯೇನ ತದುಪಜನಾಪಾಯೇಽಪಿ ಧರ್ಮೀ ಕೂಟಸ್ಥಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಭೇದ ಐಕಾಂತಿಕೇ ಗವಾಶ್ವವದ್ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಭಾವಾಭಾವಾತ್ । ಬಾಣಾದಯಸ್ತು ಪರಿಣಾಮಿನಃ ಸ್ಥಿತ್ಯಾ ಗತ್ಯಾ ಚ ಪರಿಣಮಂತ ಇತಿ । ಅಪಿ ಚ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನವಿಧ್ಯಾಪಾದಿತಾರ್ಥವತ್ತ್ವಸ್ಯ ವೇದರಾಶೇರೇಕೇನಾಪಿ ವರ್ಣೇನಾನರ್ಥಕೇನ ನ ಭವಿತವ್ಯಂ ಕಿಂ ಪುನರಿಯತಾ ಜಗತೋ ಬ್ರಹ್ಮಯೋನಿತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕೇನ ವಾಕ್ಯಸಂದರ್ಭೇಣ । ತತ್ರ ಫಲವದ್ಬ್ರಹ್ಮದರ್ಶನಸಮಾಮ್ನಾನಸನ್ನಿಧಾವಫಲಂ ಜಗದ್ಯೋನಿತ್ವಂ ಸಮಾಮ್ನಾಯಮಾನಂ ತದರ್ಥಂ ಸತ್ತದುಪಾಯತಯಾವತಿಷ್ಠತೇ ನಾರ್ಥಾಂತರಾರ್ಥಮಿತ್ಯಾಹ

ನಚ ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।

ಅತೋ ನ ಪರಿಣಾಮಪರತ್ವಮಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತದನನ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಿರೋಧಂ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಂ ಚ ಚೋದಯತಿ

ಕೂಟಸ್ಥಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮವಾದಿನ ಇತಿ ।

ಪರಿಹರತಿ

ನ । ಅವಿದ್ಯಾತ್ಮಕ ಇತಿ ।

ನಾಮ ಚ ರೂಪಂ ಚ ತೇ ಏವ ಬೀಜಂ ತಸ್ಯ ವ್ಯಾಕರಣಂ ಕಾರ್ಯಪ್ರಪಂಚಸ್ತದಪೇಕ್ಷತ್ವಾದೈಶ್ವರ್ಯಸ್ಯ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ನ ತಾತ್ತ್ವಿಕಮೈಶ್ವರ್ಯಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಿಂತ್ವವಿದ್ಯೋಪಾಧಿಕಮಿತಿ ತದಾಶ್ರಯಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸೂತ್ರಂ, ತತ್ತ್ವಾಶ್ರಯಂ ತು ತದನನ್ಯತ್ವಸೂತ್ರಮ್ , ತೇನಾವಿರೋಧಃ । ಸುಗಮಮನ್ಯತ್ ॥ ೧೪ ॥

ಭಾವೇ ಚೋಪಲಬ್ಧೇಃ ।

ಕಾರಣಸ್ಯ ಭಾವಃ ಸತ್ತಾ ಚೋಪಲಂಭಶ್ಚ ತಸ್ಮಿನ್ ಕಾರ್ಯಸ್ಯೋಪಲಬ್ಧೇರ್ಭಾವಾಚ್ಚ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ವಿಷಯಪದಂ ವಿಷಯವಿಷಯಿಪರಂ, ವಿಷಯಿಪದಮಪಿ ವಿಷಯಿವಿಷಯಪರಂ, ತೇನ ಕಾರಣೋಪಲಂಭಭಾವಯೋರುಪಾದೇಯೋಪಲಂಭಭಾವಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ಸಂಪದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರಭಾರೂಪಾನುವಿದ್ಧಬುದ್ಧಿಬೋಧ್ಯೇನ ಚಾಕ್ಷುಷೇಣ ನ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ, ನಾಪಿ ವಹ್ನಿಭಾವಾಭಾವಾನುವಿಧಾಯಿಭಾವಾಭಾವೇನ ಧೂಮಭೇದೇನೇತಿ ಸಿದ್ಧಂ ಭವತಿ । ತತ್ರ ಯಥೋಕ್ತಹೇತೋರೇಕದೇಶಾಭಿಧಾನೇನೋಪಕ್ರಮತೇ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ

ಇತಶ್ಚ ಕಾರಣಾದನನ್ಯತ್ವಂಭೇದಾಭಾವಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ, ಯತ್ಕಾರಣಂ ಯಸ್ಮಾತ್ಕಾರಣಾತ್ಭಾವ ಏವ ಕಾರಣಸ್ಯೇತಿ ।

ಅಸ್ಯ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇನ ಗಮಕತ್ವಮಾಹ

ನಚ ನಿಯಮೇನೇತಿ ।

ಕಾಕತಾಲೀಯನ್ಯಾಯೇನಾನ್ಯಭಾವೇಽನ್ಯದುಪಲಭ್ಯತೇ, ನ ತು ನಿಯಮೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಹೇತುವಿಶೇಷಣಾಯ ವ್ಯಭಿಚಾರಂ ಚೋದಯತಿ

ನನ್ವನ್ಯಸ್ಯ ಭಾವೇಽಪೀತಿ ।

ಏಕದೇಶಿಮತೇನ ಪರಿಹರತಿ

ನೇತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ ।

ಶಂಕಯೈಕದೇಶಿಪರಿಹಾರಂ ದೂಷಯಿತ್ವಾ ಪರಮಾರ್ಥಪರಿಹಾರಮಾಹ

ಅಥೇತಿ ।

ತದನೇನ ಹೇತುವಿಶೇಷಣಮುಕ್ತಮ್ । ಪಾಠಾಂತರೇಣೇದಮೇವ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ

ನ ಕೇವಲಂ ಶಬ್ದಾದೇವೇತಿ ।

ಪಟ ಇತಿ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಬುದ್ಧ್ಯಾ ತಂತವ ಏವಾತಾನವಿತಾನಾವಸ್ಥಾ ಆಲಂಬ್ಯಂತೇ, ನ ತು ತದತಿರಿಕ್ತಃ ಪಟಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮುಪಲಭ್ಯತೇ । ಏಕತ್ವಂ ತು ತಂತೂನಾಮೇಕಪ್ರಾವರಣಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾವಚ್ಛೇದಾದ್ಬಹೂನಾಮಪಿ । ಯಥೈಕದೇಶಕಾಲಾವಚ್ಛಿನ್ನಾ ಧವಖದಿರಪಲಾಶಾದಯೋ ಬಹವೋಽಪಿ ವನಮಿತಿ । ಅರ್ಥಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಚ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮಸಮರ್ಥಾ ಅಪ್ಯನಾರಭ್ಯೈವಾರ್ಥಾಂತರಂ ಕಿಂಚಿನ್ಮಿಲಿತಾಃ ಕುರ್ವಂತೋ ದೃಶ್ಯಂತೇ, ಯಥಾ ಗ್ರಾವಾಣ ಉಖಾಧಾರಣಮೇಕಮ್ , ಏವಮನಾರಭ್ಯೈವಾರ್ಥಾಂತರಂ ತಂತವೋ ಮಿಲಿತಾಃ ಪ್ರಾವರಣಮೇಕಂ ಕರಿಷ್ಯಂತಿ । ನಚ ಸಮವಾಯಾದ್ಭಿನ್ನಯೋರಪಿ ಭೇದಾನವಸಾಯಃ ಅನವಸಾಯ ಇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್, ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ । ಭೇದೇ ಹಿ ಸಿದ್ಧೇ ಸಮವಾಯಃ ಸಮವಾಯಾಚ್ಚ ಭೇದಃ । ನಚ ಭೇದೇ ಸಾಧನಾಂತರಮಸ್ತಿ, ಅರ್ಥಕ್ರಿಯಾವ್ಯಪದೇಶಭೇದಯೋರಭೇದೇಽಪ್ಯುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯುಪಪಾದಿತಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯತ್ಕಿಂಚಿದೇತಮ್ । ಅನಯಾ ಚ ದಿಶಾ ಮೂಲಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ , ಅವಾಂತರಕಾರಣಾನಿ ಚ ತಂತ್ವಾದಯಃ ಸರ್ವೇಽನಿರ್ವಾಚ್ಯಾ ಏವೇತ್ಯಾಹ

ತಥಾ ಚ ತಂತುಷ್ವಿತಿ ॥ ೧೫ ॥

ಸತ್ತ್ವಾಚ್ಚಾವರಸ್ಯ ।

ವಿಭಜತೇ

ಇತಶ್ಚೇತಿ ।

ನ ಕೇವಲಂ ಶ್ರುತಿಃ, ಉಪಪತ್ತಿಶ್ಚಾತ್ರ ಭವತಿ

ಯಚ್ಚ ಯದಾತ್ಮನೇತಿ ।

ನಹಿ ತೈಲಂ ಸಿಕತಾತ್ಮನಾ ಸಿಕತಾಯಾಮಸ್ತಿ ಯಥಾ ಘಟೋಽಸ್ತಿ ಮೃದಿ ಮೃದಾತ್ಮನಾ । ಪ್ರತ್ಯುತ್ಪನ್ನೋ ಹಿ ಘಟೋ ಮೃದಾತ್ಮನೋಪಲಭ್ಯತೇ । ನೈವಂ ಪ್ರತ್ಯುತ್ಪನ್ನಂ ತೈಲಂ ಸಿಕತಾತ್ಮನಾ । ತೇನ ಯಥಾ ಸಿಕತಾಯಾಸ್ತೈಲಂ ನ ಜಾಯತ ಏವಮಾತ್ಮನೋಽಪಿ ಜಗನ್ನ ಜಾಯೇತ, ಜಾಯತೇ ಚ, ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮಾತ್ಮನಾಸೀದಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಉಪಪತ್ತ್ಯಂತರಮಾಹ

ಯಥಾ ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।

ಯಥಾ ಹಿ ಘಟಃ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವತ್ರ ಘಟ ಏವ ನ ಜಾತ್ವಸೌ ಕ್ವಚಿತ್ಪಟೋ ಭವತ್ಯೇವಂ ಸದಪಿ ಸರ್ವತ್ರ ಸರ್ವದಾ ಸದೇವ ನ ತು ಕ್ವಚಿತ್ಕದಾಚಿದಸದ್ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತ್ಯುಪಪಾದಿತಮಧಸ್ತಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಾರ್ಯಂ ತ್ರಿಷ್ವಪಿ ಕಾಲೇಷು ಸದೇವ । ಸತ್ತ್ವಂ ಚೇತ್ಕಿಮತೋ ಯದ್ಯೇವಮಿತ್ಯತ ಆಹ

ಏಕಂ ಚ ಪುನರಿತಿ ।

ಸತ್ತ್ವಂ ಚೈಕಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಃ । ನಹಿ ಪ್ರತಿವ್ಯಕ್ತಿ ಸತ್ತ್ವಂ ಭಿದ್ಯತೇ । ತತಶ್ಚಾಭಿನ್ನಸತ್ತಾನನ್ಯತ್ವಾದೇತೇ ಅಪಿ ಮಿಥೋ ನ ಭಿದ್ಯೇತೇ ಇತಿ । ನಚ ತಾಭ್ಯಾಮನನ್ಯತ್ವಾತ್ಸತ್ತ್ವಸ್ಯೈವ ಭೇದ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ಹಿ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಸಮಾರೋಪಿತತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ತತ್ರ ಭೇದಾಭೇದಯೋರನ್ಯತರಸಮಾರೋಪಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಕಿಂ ತಾತ್ತ್ವಿಕಾಭೇದೋಪಾದಾನಾಭೇದಕಲ್ಪನಾಸ್ತು, ಆಹೋ ತಾತ್ತ್ವಿಕಭೇದೋಪಾದಾನಾಭೇದಕಲ್ಪನೇತಿ । ವಯಂ ತು ಪಶ್ಯಾಮೋ ಭೇದಗ್ರಹಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಗ್ರಹಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದ್ಭೇದಗ್ರಹಮಂತರೇಣ ಚ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಗ್ರಹಾಸಂಭವಾದನ್ಯೋನ್ಯಸಂಶ್ರಯಾಪತ್ತೇಃ, ಅಭೇದಗ್ರಹಸ್ಯ ಚ ನಿರಪೇಕ್ಷತಯಾ ತದನುಪಪತ್ತೇರೇಕೈಕಾಶ್ರಯತ್ವಾಚ್ಚ ಭೇದಸ್ಯೈಕಾಭಾವೇ ತದನುಪಪತ್ತೇರಭೇದಗ್ರಹೋಪಾದಾನೈವ ಭೇದಕಲ್ಪನೇತಿ ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ ॥ ೧೬ ॥

ಅಸದ್ವ್ಯಪದೇಶಾನ್ನೇತಿ ಚೇನ್ನ ಧರ್ಮಾಂತರೇಣ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್ ।

ವ್ಯಾಕೃತತ್ವಾವ್ಯಾಕೃತತ್ವೇ ಚ ಧರ್ಮಾವನಿರ್ವಚನೀಯೌ । ಸೂತ್ರಮೇತನ್ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ॥ ೧೭ ॥

ಯುಕ್ತೇಃ ಶಬ್ದಾಂತರಾಚ್ಚ । ಅತಿಶಯವತ್ತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾ ಇತಿ ।

ಅತಿಶಯೋ ಹಿ ಧರ್ಮೋ ನಾಸತ್ಯತಿಶಯವತಿ ಕಾರ್ಯೇ ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತಿ । ನನು ನ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾತಿಶಯೋ ನಿಯಮಹೇತುರಪಿ ತು ಕಾರಣಸ್ಯ ಶಕ್ತಿಭೇದಃ, ಸ ಚಾಸತ್ಯಪಿ ಕಾರ್ಯೇ ಕಾರಣಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ಸನ್ನೇವೇತ್ಯತ ಆಹ

ಶಕ್ತಿಶ್ಚೇತಿ ।

ನಾನ್ಯಾ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾಭ್ಯಾಂ, ನಾಪ್ಯಸತೀ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮನೇತಿ ಯೋಜನಾ ।

ಅಪಿಚ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರಿತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ “ಭಾವಾಚ್ಚೋಪಲಬ್ಧೇಃ”(ಬ್ರ. ಸೂ. ೨ । ೧ । ೧೫) ಇತ್ಯತ್ರಾಯಮರ್ಥ ಉಕ್ತಸ್ತಥಾಪಿ ಸಮವಾಯದೂಷಣಾಯ ಪುನರವತಾರಿತಃ । ಅನಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇ ಚಸಮವಾಯಸ್ಯ ಸಮವಾಯಿಭ್ಯಾಂ ಸಂಬಂಧೇ ವಿಚ್ಛೇದಪ್ರಸಂಗೋಽವಯವಾವಯವಿದ್ರವ್ಯಗುಣಾದೀನಾಂ ಮಿಥಃ । ನಹ್ಯಸಂಬದ್ಧಃ ಸಮವಾಯಿಭ್ಯಾಂ ಸಮವಾಯಃ ಸಮವಾಯಿನೌ ಸಂಬಂಧಯೇದಿತಿ । ಶಂಕತೇ

ಅಥ ಸಮವಾಯಃ ಸ್ವಯಮಿತಿ ।

ಯಥಾ ಹಿ ಸತ್ತ್ವಯೋಗಾದ್ದ್ರವ್ಯಗುಣಕರ್ಮಾಣಿ ಸಂತಿ, ಸತ್ತ್ವಂ ತು ಸ್ವಭಾವತ ಏವ ಸದಿತಿ ನ ಸತ್ತ್ವಾಂತರಯೋಗಮಪೇಕ್ಷತೇ, ತಥಾ ಸಮವಾಯಃ ಸಮವಾಯಿಭ್ಯಾಂ ಸಂಬದ್ಧುಂ ನ ಸಂಬಂಧಾಂತರಯೋಗಮಪೇಕ್ಷತೇ, ಸ್ವಯಂ ಸಂಬಂಧರೂಪತ್ವಾದಿತಿ । ತದೇತತ್ಸಿದ್ಧಾಂತಾಂತರವಿರೋಧಾಪಾದನೇನ ನಿರಾಕರೋತಿ

ಸಂಯೋಗೋಽಪಿ ತರ್ಹೀತಿ ।

ನಚ ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಚ ಸಮವಾಯಿಕಾರಣಾಧೀನಜನ್ಮತ್ವಾತ್ ಅಸಮವಾಯೇ ಚ ತದನುಪಪತ್ತೇಃ ಸಮವಾಯಕಲ್ಪನಾ ಸಂಯೋಗ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅಜಸಂಯೋಗೇ ತದಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಪಿ ಚ ಸಂಬಂಧ್ಯಧೀನನಿರೂಪಣಃ ಸಮವಾಯೋ ಯಥಾ ಸಂಬಂಧಿದ್ವಯಭೇದೇ ನ ಭಿದ್ಯತೇ ತನ್ನಾಶೇ ಚ ನ ನಶ್ಯತ್ಯಪಿ ತು ನಿತ್ಯ ಏಕ ಏವಂ ಸಂಯೋಗೋಽಪಿ ಭವೇತ್ । ತತಃ ಕೋ ದೋಷಃ । ಅಥೈತತ್ಪ್ರಸಂಗಭಿಯಾ ಸಂಯೋಗವತ್ಸಮವಾಯೋಽಪಿ ಪ್ರತಿಸಂಬಂಧಿಮಿಥುನಂ ಭಿದ್ಯತೇ ಚಾನಿತ್ಯಶ್ಚೇತ್ಯಭ್ಯುಪೇಯತೇ, ತಥಾ ಸತಿ ಯಥೈಕಸ್ಮಾನ್ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಾದೇವ ಜಾಯತ ಏವಂ ಸಂಯೋಗೋಽಪಿ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಾದೇವ ಜನಿಷ್ಯತ ಇತಿ ಸಮಾನಮ್ ।

ತಾದಾತ್ಮ್ಯಪ್ರತೀತೇಶ್ಚೇತಿ ।

ಸಂಬಂಧಾವಗಮೋ ಹಿ ಸಂಬಂಧಕಲ್ಪನಾಬೀಜಂ ನ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾವಗಮಃ, ತಸ್ಯ ನಾನಾತ್ವೈಕಾಶ್ರಯಸಂಬಂಧವಿರೋಧಾದಿತಿ । ವೃತ್ತಿವಿಕಲ್ಪೇನಾವಯವಾತಿರಿಕ್ತಮವಯವಿನಂ ದೂಷಯತಿ

ಕಥಂಚ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ।

ಸಮಸ್ತೇತಿ ।

ಮಧ್ಯಪರಭಾಗಯೋರರ್ವಾಗ್ಭಾಗವ್ಯವಹಿತತ್ವಾತ್ । ಅಥ ಸಮಸ್ತಾವಯವವ್ಯಾಸಂಗ್ಯಪಿ ಕತಿಪಯಾವಯವಸ್ಥಾನೋ ಗ್ರಹೀಷ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ

ನಹಿ ಬಹುತ್ವಮಿತಿ ।

ಅಥಾವಯವಶ ಇತಿ ।

ಬಹುತ್ವಸಂಖ್ಯಾ ಹಿ ಸ್ವರೂಪೇಣೈವ ವ್ಯಾಸಜ್ಯ ಸಂಖ್ಯೇಯೇಷು ವರ್ತತೇ ಇತ್ಯೇಕಮಸಂಖ್ಯೇಯಾಗ್ರಹಣೇಽಪಿ ನ ಗೃಹ್ಯತೇ, ಸಮಸ್ತವ್ಯಾಸಂಗಿತ್ವಾತ್ತದ್ರೂಪಸ್ಯ । ಅವಯವೀ ತು ನ ಸ್ವರೂಪೇಣಾವಯವಾನ್ವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ, ಅಪಿ ತ್ವವಯವಶಃ । ತೇನ ಯಥಾ ಸೂತ್ರಮವಯವೈಃ ಕುಸುಮಾನಿ ವ್ಯಾಪ್ನುವನ್ನ ಸಮಸ್ತಕುಸುಮಗ್ರಹಣಮಪೇಕ್ಷತೇ ಕತಿಪಯಕುಸುಮಸ್ಥಾನಸ್ಯಾಪಿ ತಸ್ಯೋಪಲಬ್ಧೇಃ, ಏವಮವಯವ್ಯಪೀತಿ ಭಾವಃ । ನಿರಾಕರೋತಿ

ತದಾಪೀತಿ ।

ಶಂಕತೇ

ಗೋತ್ವಾದಿವದಿತಿ ।

ನಿರಾಕರೋತಿ

ನೇತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಗೋತ್ವಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷಾ ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯಾ ನ ಪರಮಾರ್ಥಸಂತಸ್ತಥಾ ಚ ಕ್ವಾಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯೇಕಪರಿಸಮಾಪ್ತಿರಿತಿ, ತಥಾಪ್ಯಭ್ಯುಪೇತ್ಯೇದಮುದಿತಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಅಕರ್ತೃಕಾ ಯತೋಽತೋ ನಿರಾತ್ಮಿಕಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಾರಣಾಭಾವೇ ಹಿ ಕಾರ್ಯಮನುತ್ಪನ್ನಂ ಕಿಂನಾಮ ಭವೇತ್ । ಅತೋ ನಿರಾತ್ಮಕತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ಘಟಶಬ್ದಸ್ತದವಯವೇಷು ವ್ಯಾಪಾರಾವಿಷ್ಟತಯಾ ಪೂರ್ವಾಪರೀಭಾವಮಾಪನ್ನೇಷು ಘಟೋಪಜನಾಭಿಮುಖೇಷು ತಾದರ್ಥ್ಯನಿಮಿತ್ತಾದುಪಚಾರಾತ್ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ, ತೇಷಾಂ ಚ ಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ಕರ್ತೃತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ ಘಟೋ ಭವತೀತಿ ಪ್ರಯೋಗ ಇತ್ಯತ ಆಹ

ಘಟಸ್ಯ ಚೋತ್ಪತ್ತಿರುಚ್ಯಮಾನೇತಿ ।

ಉತ್ಪಾದನಾ ಹಿ ಸಿದ್ಧಾನಾಂ ಕಪಾಲಕುಲಾಲಾದೀನಾಂ ವ್ಯಾಪಾರೋ ನೋತ್ಪತ್ತಿಃ । ನ ಚೋತ್ಪಾದನೈವೋತ್ಪತ್ತಿಃ, ಪ್ರಯೋಜ್ಯಪ್ರಯೋಜಕವ್ಯಾಪಾರಯೋರ್ಭೇದಾತ್ । ಅಭೇದೇ ವಾ ಘಟಮುತ್ಪಾದಯತೀತಿವದ್ಘಟಮುತ್ಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಪಿ ಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಕರೋತಿಕಾರಯತ್ಯೋರಿವ ಘಟಗೋಚರಯೋರ್ಭೃತ್ಯಸ್ವಾಮಿಸಮವೇತಯೋರುತ್ಪತ್ತ್ಯುತ್ಪಾದನಯೋರಧಿಷ್ಠಾನಭೇದೋಽಭ್ಯುಪೇತವ್ಯಃ, ತತ್ರ ಕಪಾಲಕುಲಾಲಾದೀನಾಂ ಸಿದ್ಧಾನಾಮುತ್ಪಾದನಾಧಿಷ್ಠಾನಾನಾಂ ನೋತ್ಪತ್ತ್ಯಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾದ್ಘಟ ಏವ ಸಾಧ್ಯ ಉತ್ಪತ್ತೇರಧಿಷ್ಠಾನಮೇಷಿತವ್ಯಃ । ನ ಚಾಸಾವಸನ್ನಧಿಷ್ಠಾನಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತಿ ಸತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾಭ್ಯುಪೇಯಮ್ । ಏವಂಚ ಘಟೋ ಭವತೀತಿ ಘಟವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಧಾತೂಪಾತ್ತತ್ವಾತ್ತತ್ರಾಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ, ತಂಡುಲಾನಾಮಿವ ಸತಾಂ ವಿಕ್ಲಿತ್ತೌ ವಿಕ್ಲಿದ್ಯಂತಿ ತಂಡುಲಾ ಇತಿ । ಶಂಕತೇ

ಅಥ ಸ್ವಕಾರಣಸತ್ತಾಸಂಬಂಧ ಏವೋತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ।

ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ನೋತ್ಪತ್ತಿರ್ನಾಮ ಕಶ್ಚಿದ್ವ್ಯಾಪಾರಃ, ಯೇನಾಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಕಥಮತ್ರ ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯನುಯುಜ್ಯೇತ, ಕಿಂತು ಸ್ವಕಾರಣಸಮವಾಯಃ, ಸ್ವಸತ್ತಾಸಮವಾಯೋ ವಾ, ಸ ಚಾಸತೋಽಪ್ಯವಿರುದ್ಧ ಇತಿ । ಸೋಽಪ್ಯಸತೋಽನುಪಪನ್ನ ಇತ್ಯಾಹ

ಕಥಮಲಬ್ಧಾತ್ಮಕಮಿತಿ ।

ಅಪಿ ಚ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಸತ್ತ್ವಂ ಕಾರ್ಯಸ್ಯೇತಿ ಕಾರ್ಯಾಭಾವಸ್ಯ ಭಾವೇನ ಮರ್ಯಾದಾಕರಣಮನುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯಾಹ

ಅಭಾವಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಅತ್ಯಂತಾಭಾವಸ್ಯ ವಂಧ್ಯಾಸುತಸ್ಯ ಮಾ ಭೂನ್ಮರ್ಯಾದಾನುಪಾಖ್ಯೋ ಹಿ ಸಃ, ಘಟಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ಯ ತು ಭವಿಷ್ಯತಾ ಘಟೇನೋಪಾಖ್ಯೇಯಸ್ಯಾಸ್ತಿ ಮರ್ಯಾದೇತ್ಯತ ಆಹ

ಯದಿ ವಂಧ್ಯಾಪುತ್ರಃ ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರಾದಿತಿ ।

ಉಕ್ತಮೇತದಧಸ್ತಾದ್ಯಥಾ ನ ಜಾತು ಘಟಃ ಪಟೋ ಭವತ್ಯೇವಮಸದಪಿ ಸನ್ನ ಭವತೀತಿ । ತಸ್ಮಾನ್ಮೃತ್ಪಿಂಡೇ ಘಟಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವೇಽತ್ಯಂತಾಸತ್ತ್ವಮೇವೇತಿ । ಅತ್ರಾಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದೀ ಚೋದಯತಿ

ನನ್ವೇವಂ ಸತೀತಿ ।

ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಪಿ ಕಾರ್ಯಂ ಕದಾಚಿತ್ಕಾರಣೇನ ಯೋಜಯಿತುಂ ವ್ಯಾಪಾರೋಽರ್ಥವಾನ್ಭವೇದಿತ್ಯತ ಆಹ

ತದನನ್ಯತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।

ಪರಿಹರತಿ

ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।

ಉಕ್ತಮೇತದ್ಯಥಾ ಭುಜಂಗತತ್ತ್ವಂ ನ ರಜ್ಜೋರ್ಭಿದ್ಯತೇ, ರಜ್ಜುರೇವ ಹಿ ತತ್ , ಕಾಲ್ಪನಿಕಸ್ತು ಭೇದಃ, ಏವಂ ವಸ್ತುತಃ ಕಾರ್ಯತತ್ತ್ವಂ ನ ಕಾರಣಾದ್ಭಿದ್ಯತೇ ಕಾರಣಸ್ವರೂಪಮೇವ ಹಿ ತತ್ , ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯಂ ತು ಕಾರ್ಯರೂಪಂ ಭಿನ್ನಮಿವಾಭಿನ್ನಮಿವ ಚಾವಭಾಸತ ಇತಿ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್

ವಸ್ತ್ವನ್ಯತ್ವಮಿತಿ ।

ವಸ್ತುತಃ ಪರಮಾರ್ಥತೋಽನ್ಯತ್ವಂ ನ ವಿಶೇಷದರ್ಶನಮಾತ್ರಾದ್ಭವತಿ । ಸಾಂವ್ಯಾವಹಾರಿಕೇ ತು ಕಥಂಚಿತ್ತತ್ತ್ವಾನ್ಯತ್ವೇ ಭವತ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನಯೈವ ಹಿ ದಿಶೈಷ ಸಂದರ್ಭೋ ಯೋಜ್ಯಃ । ಅಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದಿನಂ ಪ್ರತಿ ದೂಷಣಾಂತರಮಾಹ

ಯಸ್ಯ ಪುನರಿತಿ ।

ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾದಭೇದೇ ಸವಿಷಯತ್ವಂ ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಸ್ಯಾನ್ನಾನ್ಯಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಮೂಲಕಾರಣಂ

ಬ್ರಹ್ಮ ।

ಶಬ್ದಾಂತರಾಚ್ಚೇತಿ ಸೂತ್ರಾವಯವಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ

ಏವಂ ಯುಕ್ತೇಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।

ಅತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೧೮ ॥

ಪಟವಚ್ಚ । ಯಥಾ ಚ ಪ್ರಾಣಾದಿ ।

ಇತಿ ಚ ಸೂತ್ರೇ ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇ ॥ ೧೯ ॥ ೨೦ ॥